Παρατηρήθηκε πρόσφατα ότι υπάρχει αρκετός φόβος για τον κορωνοϊό. Τα μέσα ενημέρωσης έχουν συνεχείς αναφορές σχετικά. Τα κράτη κηρύσσουν καταστάσεις έκτακτης ανάγκης και τα ράφια των σουπερμάρκετ αδειάζουν, καθώς οι άνθρωποι αγοράζουν προμήθειες για να είναι προετοιμασμένοι για τον ιό. Ο Οργανισμός Παγκόσμιας Υγείας (Π.Ο.Υ.) έχει χαρακτηρίσει τον κορωνοϊό πανδημία.
Αυτή δεν είναι η πρώτη φορά που ο Δυτικός πολιτισμός αντιμετωπίζει τον φόβο μιας πανδημίας. Ο Μαύρος Θάνατος (Black Death), μια πανδημία βουβωνικής πανώλης, τρομοκράτησε την Ευρώπη την περίοδο ανάμεσα στον 14ο και στον 17ο αιώνα. Μέσα σε πέντε χρόνια, από την άφιξή του στην Ευρώπη, υπολογίζεται ότι προκάλεσε τον θάνατο 20 εκατομμυρίων ανθρώπων – το ένα τρίτο του συνολικού πληθυσμού της Ευρώπης. Μετά, εξαφανιζόταν και επανεμφανιζόταν για τα επόμενα 300 – και παραπάνω – χρόνια.
Πώς αντιμετώπισαν οι Ευρωπαίοι εκείνα τα χρόνια τον φόβο τους για τον Μαύρο Θάνατο; Πολλοί στράφηκαν στην πίστη τους για παρηγοριά. Κάποιοι, δυστυχώς, εκμεταλλεύτηκαν τη μεταφυσική με αρνητικό τρόπο, σαν δικαιολογία για να κυνηγήσουν τους Εβραίους. Κάποιοι άλλοι, πάλι, χρησιμοποίησαν με θετικό τρόπο την πίστη τους στο υπερφυσικό απέναντι στην επιδημία.
Στην παράδοση της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας, η τέχνη έγινε ένα μέσον όχι μόνο για τη διδασκαλία θρησκευτικών διδαγμάτων και ιστοριών, αλλά και για την προσφορά ανακούφισης στους πιστούς σε δύσκολες περιστάσεις. Σύμφωνα με την ιστορικό τέχνης Δρ. Λουίζ Μάρσαλ [Dr. Louise Marshall]: «Με την οργάνωση ιεραρχικών σχέσεων αμοιβαίων υποχρεώσεων ανάμεσα στους πιστούς και την εικόνα, όσοι ζούσαν σε καιρό πανδημίας δεν ήταν νευρωτικοί και αβοήθητοι, αλλά έπαιρναν θετικά – και στα μάτια τους αποτελεσματικά – μέτρα για να αποκτήσουν ξανά τον έλεγχο πάνω στο περιβάλλον τους…»
Γράφει επίσης: «Κατά τη διάρκεια μιας πανδημίας, η πρώτη γραμμή άμυνας για πολλές πόλεις ήταν ο τοπικός προστάτης άγιος. Στην ουράνια αυλή, ο τοπικός άγιος ήταν επιφορτισμένος να υπερασπιστεί την υπόθεση της κοινότητας με όλο το πάθος και την ενεργητικότητα ενός πολίτη σε έκτακτη διπλωματική αποστολή σε ξένο αξιωματούχο.»
Με άλλα λόγια, κατά τη διάρκεια του Μαύρου Θανάτου, οι άνθρωποι, μέσω των εικόνων, προσεύχονταν σε έναν προστάτη άγιο που θα χρησίμευε ως μεσάζοντας ανάμεσα στους άρρωστους και τον ουρανό. Μεταξύ αυτών των αγίων συγκαταλέγονταν και ο Άγιος Σεβαστιανός (St. Sebastian) και η Αγία Ροζαλία (St. Rosalia). Ο Άγιος Ρόχος [St. Roch], όμως, έγινε ένας άγιος τον οποίο επικαλούνταν ειδικά ενάντια στον λοιμό.
Η ιστορία του Αγίου Ρόχου
Σύμφωνα με το “The Golden Legend or Lives of the Saints” (ο Χρυσός Θρύλος ή Βίοι των Αγίων), ο Ρόχος (Roch) γεννήθηκε στο Μονπελιέ [Montpellier], στα σύνορα Γαλλίας και Ιταλίας, από μια αριστοκράτισσα που δεν έπιανε παιδί μέχρι που προσευχήθηκε στην Παναγία. Ο Ρόχος γεννήθηκε με το σημάδι ενός κόκκινου σταυρού και από μικρός ήταν ένας πολύ αφοσιωμένος πιστός του Χριστιανισμού.
Οι πλούσιοι γονείς του πέθαναν όταν ο Ρόχος ήταν 20 ετών. Με τον θάνατό τους, ο Ρόχος απαρνήθηκε όλα τα πλούτη του και πήγε στην Ιταλία να βοηθήσει όσους αρρώσταιναν από την επιδημία. Πήγαινε από πόλη σε πόλη, καθαρίζοντας τον λοιμό με θαύματα: μέσω προσευχής, με το σημείο του σταυρού και με το άγγιγμα του χεριού του.
Αφού είχε περάσει από αρκετές πόλεις, ένας άγγελος είπε στον Ρόχο ότι θα κόλλαγε και ο ίδιος την πανούκλα. Όταν οι κάτοικοι της Πιατσένζα [Piacenza], όπου βρισκόταν τότε, τον έδιωξαν, πήγε να μείνει σε ένα κοντινό δάσος, όπου έφτιαξε μια καλύβα με κλαδιά και φύλλα.
Παρά την κατάστασή του, ο Ρόχος περνούσε την ημέρα του με χαρούμενη προσευχή. Μια πηγή ξεπήδησε θαυματουργά και του προμήθευε νερό για να κατευνάζει τον πυρετό του. Ο σκύλος κάποιου κόμη, που ζούσε εκεί κοντά, του έφερνε φαγητό και έγλειφε τις πληγές του, θεραπεύοντάς τες. Αργότερα, στη διάρκεια ενός κυνηγιού, ο σκύλος οδήγησε τον κόμη Γκοτάρ [Count Gothard] στον Ρόχο, και ο κόμης έγινε ακόλουθός του.
Παρόλο που ήταν ακόμα άρρωστος, ο Ρόχος συνέχισε την αποστολή του. Πήγε στην γειτονική πόλη για να θεραπεύσει τα θύματα της πανούκλας. Γρήγορα, όμως, ο Ρόχος ζήτησε από τον Θεό να τον θεραπεύσει, όπως και έγινε.
Μετά την ανάνηψή του, ο Ρόχος επέστρεψε στην επαρχία όπου μεγάλωσε, που βρισκόταν τώρα σε εμπόλεμη κατάσταση. Φυλακίστηκε από τον θείο του, που δεν τον αναγνώρισε και τον πέρασε για κατάσκοπο. Ο Ρόχος, αρνούμενος την επίγειαδόξα, δεν αποκάλυψε την ταυτότητά του. Αντίθετα, αποδέχτηκε τη φυλάκιση και πέρασε τα επόμενα χρόνια με προσευχή.
Αφού είχε μείνει πέντε χρόνια στη φυλακή και πλησίαζε στον θάνατο, ένα φως βγήκε μέσα από τη φυλακή. Η τελευταία του προσευχή ήταν όποιος προσευχόταν σε αυτόν στον όνομα του Ιησού να θεραπεύεται από την πανούκλα. Μετά από τον θάνατό του, ένας άγγελος τοποθέτησε μια χρυσή επιγραφή κάτω από το κεφάλι του. Η χρυσή επιγραφή επικύρωνε την επιθανάτια προσευχή του και συμπεριελάμβανε το όνομά του ώστε να γίνει γνωστή σε όλους η αληθινή του ταυτότητα.
Ο Ρόχος ως προστάτης άγιος των θυμάτων της πανούκλας
Η πανούκλα δεν είχε εξαφανιστεί εντελώς από την Ευρώπη όταν ο Πέτερ Πάουλ Ρούμπενς (Peter Paul Rubens), ένας αφοσιωμένος Καθολικός και από τους κύριους ζωγράφους της Καθολικής Αντι-Μεταρρύθμισης, ζωγράφισε τον πίνακα «Ο Χριστός ορίζει τον Άγιο Ρόχο προστάτη άγιο των θυμάτων της πανούκλας»1. Ο πίνακας αποτελεί μέρος ενός μεγαλύτερου έργου Αγίας Τράπεζας, στο Βέλγιο, που ολοκληρώθηκε για τη συντεχνία εμπόρων λυκίσκου και δημητριακών του Άαλστ (the Aalst guild of hops and grain merchants in 1626) το 1626, προστάτης άγιος της οποίας ήταν ο Άγιος Ρόχος.
Ο Ρούμπενς χώρισε τη σύνθεση οριζόντια σε δυο μέρη. Στο πάνω μισό υπάρχουν τέσσερεις φιγούρες: ο Ιησούς, ένας άγγελος, ο Άγιος Ρόχος και ένας σκύλος. Ο Ιησούς κατεβαίνει στο σκοτάδι, φορώντας έναν κόκκινο χιτώνα, ενώ ένα φως γύρω από το κεφάλι του φωτίζει τη σκοτεινιά.
Ο Ιησούς δείχνει την επιγραφή που κρατά ο άγγελος, που γράφει “Eris In Peste Patronus”. Αυτό μεταφράζεται περίπου ως «Στο λοιμό, είσαι ο προστάτης».
Ο Άγ. Ρόχος απεικονίζεται με το ένα γόνατο λυγισμένο να κοιτάζει τον Ιησού. Κρατά ένα ραβδί και ένα σάκο στο δεξί του χέρι και δείχνει τον εαυτό του με το αριστερό, σαν να παραδέχεται τον ορισμό του από τον Ιησού.
Στο κάτω μισό του πίνακα, ο Ρούμπενς ζωγράφισε πολλές φιγούρες μολυσμένες από την πανούκλα. Κοιτάζουν ψηλά, την επάνω σκηνή, με τα χέρια τους απλωμένα σαν να ζητάνε ανακούφιση από τα βάσανά τους.
Μόνο μια φιγούρα στο κάτω μισό πλάνο στέκεται όρθια. Μοιάζει σαν ο Ρούμπενς με μαεστρία να τοποθέτησε αυτήν τη φιγούρα ακριβώς εκεί ώστε να εμποδίσει τη ματιά μας να φύγει από την εικόνα και να την οδηγήσει πίσω στο επάνω μέρος της σύνθεσης. Είναι επίσης η μοναδική φιγούρα που βρίσκεται και στο πάνω και στο κάτω μέρος της σύνθεσης.
Άφοβη Συμπόνια
Στις κορυφώσεις του, ο Μαύρος Θάνατος ενέπνεε τέτοιο φόβο, ώστε μερικές φορές οι άνθρωποι εγκατέλειπαν τις ίδιες τους τις οικογένειες αν ήταν μολυσμένες.
Πώς θα μπορούσαν η ιστορία του Αγ. Ρόχου και η απεικόνιση του Ρούμπενς να μας βοηθήσουν σήμερα; Σε περιόδους φόβου, είναι εύκολο κάποιος να σκέπτεται μόνο τη δική του ασφάλεια. Φυσικά, είναι καλό να σκεπτόμαστε για την ασφάλειά μας και σίγουρα πρέπει να διασφαλίζουμε και τις οικογένειές μας. Αλλά, κατά τη γνώμη μου, θα έπρεπε επίσης να έχουμε κατά νου να μην επιτρέπουμε στον φόβο μας να μας εμποδίζει να φροντίζουμε και τους άλλους.
Η πίστη και η συμπόνια είναι αυτά που αντλώ από την ιστορία του Αγ. Ρόχου. Κάτι που οι Ευρωπαίοι ενσωμάτωσαν στην αντίδρασή τους στον Μαύρο Θάνατο ήταν η πίστη σε μια καλοκάγαθη δύναμη ανώτερη από τους ίδιους. Ο Άγ. Ρόχος δεν φοβήθηκε την αρρώστια ή τη φυλακή γιατί η πίστη του στον Θεό ήταν βαθιά και δυνατή. Ο στόχος του ήταν να βοηθήσει τους πάσχοντες με συμπόνια – και αυτό είναι και ο λόγος για τον οποίο, παρά την άρνησή του για την επίγεια δόξα, ακόμα συζητάμε για αυτόν σχεδόν 700 χρόνια αργότερα.
Αν και ο Ρούμπενς ζωγράφισε το πάνω και το κάτω μισό του πίνακά του ξεκάθαρα διαχωρισμένα, δεν χρειάζεται να το ερμηνεύσουμε κυριολεκτικά. Δηλαδή, να μην θεωρήσουμε τα ουράνια ζητήματα απόλυτα αποκομμένα από τα επίγεια θέματα. Οι πιο σημαντικές φιγούρες της σύνθεσης είναι ο Ιησούς, ο άγγελος και ο Άγ. Ρόχος, αλλά εξίσου σημαντική για τη σύνθεση είναι και η επιγραφή που δείχνει ο Ιησούς (και τα μάτια μας αναγκαστικά ακολουθούν): αυτή που φανερώνει ότι ο Άγ. Ρόχος είναι ο προστάτης άγιος κατά του λοιμού. Ο άγγελος που κρατά την επιγραφή κοιτάζει προς το μέρος σαν να μας λέει «Ο Ουρανός δεν σας έχει ξεχάσει».
Οι ιστορίες όπως αυτή του Άγ. Ρόχου, όπου ένα ανθρώπινο ον επιζητά να βοηθήσει τους βασανισμένους, ακόμα και μετά από τον θάνατό του, φέρουν ένα επιτακτικό μήνυμα. Ο Άγ. Ρόχος αρνήθηκε τα υλικά αγαθά, αλλά όχι τον υλικό κόσμο και ούτε διαχώρισε τον εαυτό του από αυτόν. Η απάρνηση των υλικών αγαθών για τον εαυτό μας διαφέρει από τη συνολική απάρνηση του υλικού κόσμου. Με τη βοήθεια της πίστης του και την συνεπακόλουθη συμπόνια, ταξίδεψε άφοβα για να προσφέρει βοήθεια σε όσο περισσότερους ανθρώπους μπορούσε, παρά τα δικά του δεινά, και η συμπόνια του εκτάθηκε ακόμα και πέρα τον θάνατο.
Ομολογώ ότι φοβάμαι όπως και ο διπλανός μου. Αλλά η ιστορία του Αγ. Ρόχου και η εικόνα του Ρούμπενς μου θυμίζουν να δυναμώσω την πίστη μου και τη συμπόνια μου και να γίνω μια πηγή ανακούφισης για τους άλλους – για οποιονδήποτε – αυτές τις μέρες που ο κόσμος δοκιμάζεται από την απειλή ενός νέου ιού. Αν η πίστη και η συμπόνια μας είναι δυνατές, ίσως γίνει και για εμάς κάποιο θαύμα.
Η τέχνη έχει μια απίστευτη ικανότητα να δείχνει αυτό που δεν μπορεί να ιδωθεί, ώστε να μπορούμε να ρωτήσουμε «Τι σημαίνει αυτό για μένα και για όσους το βλέπουν;», «Πώς επηρέασε το παρελθόν και πώς μπορεί να επηρεάσει το μέλλον;», «Τι μας λέει για την ανθρώπινη εμπειρία;» Αυτές είναι μερικές από τις ερωτήσεις που ερευνούμε στη σειρά μας «Φθάνοντας μέσα μας: Η προσφορά της παραδοσιακής τέχνης στην καρδιά μας»2.
Ο Έρικ Μπες [Eric Bess] είναι ένας εν ενεργεία αναπαραστατικός καλλιτέχνης. Κάνει το διδακτορικό του στο Ινστιτούτο Διδακτορικών Σπουδών για τις Οπτικές Τέχνες (IDSVA).
Μετάφραση και επιμέλεια κειμένου: Αλία Ζάε
