Μετάφραση: Αλία Ζάε
Την ιστορία του Σάμπο αφηγείται το φινλανδικό έπος «Καλέβαλα», που απαρτίζεται από τα ποιήματα και τα τραγούδια της φινλανδικής προφορικής παράδοσης. Το Σάμπο ήταν ένα μυστηριώδες και παντοδύναμο αντικείμενο, που είχε ένα πολύχρωμο καπάκι, τρεις μύλους στις πλευρές του και παρήγαγε ατελείωτο πλούτο. Πέρα από αυτή την περιγραφή, όμως, κανείς δεν γνωρίζει πραγματικά τι ακριβώς ήταν το Σάμπο και πώς έμοιαζε.
Η ιστορία του Σάμπο ξεκινά με έναν βάρδο και σοφό, που τα χρόνια του ήταν όσα και της ίδιας της γης, τον Βαϊναμόινεν. Κάποτε, ο Βαϊναμόινεν ξεβράστηκε στην ακτή της κακής γης Ποχγιόλα. Αυτή η γη ήταν το κακό ανάλογο της γης των ηρώων, που ονομαζόταν Καλέβαλα, από την οποία είχε έρθει ο Βαϊναμόινεν και από την οποία το φινλανδικό έπος πήρε το όνομά του.
Η αρχόντισσα της Ποχγιόλα, η κακή μάγισσα Λούχι, βρήκε τον ήρωα Βαϊναμόινεν στην ακτή και τον περιέθαλψε ώσπου αυτός να γίνει καλά. Ως αντάλλαγμα για την καλοσύνη της, η Λούχι ζήτησε από τον ήρωα κάτι που θα δημιουργούσε γι’ αυτήν ατέρμονα πλούτο – το Σάμπο. Ο Βαϊναμόινεν συμφώνησε να βρει και να της φέρει ένα Σάμπο, αλλά ήξερε μόνο ένα ον, που είχε την ικανότητα να δημιουργήσει κάτι τέτοιο: τον αιώνιο σιδηρουργό Ιλμάρινεν.
Λεγόταν ότι ο Ιλμάρινεν είχε σφυρηλατήσει με τα εργαλεία του τον ουράνιο θόλο. Ο Βαϊναμόινεν προσπάθησε να τον πείσει να τον βοηθήσει, αλλά ο σιδηρουργός δεν είχε καμία πρόθεση να προσφέρει τη βοήθειά του στην κακή γη της Ποχγιόλα. Τότε, ο Βαϊναμόινεν κάλεσε μια καταιγίδα που μετέφερε τον Ιλμάρινεν στην Ποχγιόλα.
Η φιλοξενία που δέχτηκε ο Ιλμάρινεν εκεί ήταν εξαιρετική. Του πρόσφεραν ακόμα και το χέρι της όμορφης κόρης της Λούχι, αν τους έφτιαχνε το Σάμπο. Όλες αυτές οι περιποιήσεις και οι τιμές έκαναν τον Ιλμάρινεν να υποχωρήσει και να αναλάβει το έργο.
Οι πρώτες του προσπάθειες κατέληγαν σε αποτυχία: τα αντικείμενα που έφτιαχνε ήταν βλαβερά. Ύστερα όμως κάλεσε τον άνεμο να δουλέψει τα φυσερά, και τότε κατάφερε να σφυρηλατήσει το Σά-πο μέσα σε τρεις μέρες.
Ο Ιλμάρινεν παρουσίασε το τελειωμένο Σάμπο στη Λούχι. Αυτή, ενθουσιασμένη με την απόκτηση πρόσβασης σε ατελείωτο πλούτο – σιτάρι, αλάτι και χρυσό – το έκλεισε μέσα σε ένα βουνό. Και όταν ο Ιλμάρινεν ζήτησε το χέρι της κόρης της σε γάμο, όπως είχαν συμφωνήσει, του το αρνήθηκε.
Τα χρόνια περνούσαν και η Ποχγιόλα ευημερούσε, αλλά ο Βαϊναμόινεν και ο Ιλμάρινεν υπέφεραν. Κουρασμένοι από τους αγώνες τους, αποφάσισαν να πάρουν πίσω το Σάμπο και φώναξαν τον Λέμμινκαϊνεν, ένα ήρωα φημισμένο για την ομορφιά του, να τους βοηθήσει στο ταξίδι που θα έκαναν για αυτό τον σκοπό.
Πήγαν στη Λούχι και ζήτησαν τα μισά από τα πλούτη του Σάμπο. Αν δεν τους τα έδινε, απείλησαν ότι θα έπαιρναν το Σάμπο δια της βίας. Η Λούχι εξαγριώθηκε και κάλεσε τις σκοτεινές της δυνάμεις να ετοιμαστούν για μάχη.
Όμως ο Βαϊναμόινεν, που ήταν ένας θαυμάσιος μουσικός, νανούρισε τους δαιμονικούς υπηρέτες της με τη μουσική του και οι τρεις ήρωες μπόρεσαν να πάρουν το Σάμπο χωρίς να γίνουν αντιληπτοί. Φτάνοντας στη θάλασσα, ο Λέμμινκαϊνεν ζήτησε από τον Βαϊναμόινεν να τραγουδήσει κάτι για να γιορτάσουν τη νίκη τους. Εκείνος, θεωρώντας πολύ πρόωρο κάτι τέτοιο, αρνήθηκε. Αλλά ο Λέμμινκαϊνεν ήταν ανίκανος να συγκρατήσει τον ενθουσιασμό του και τραγούδησε ο ίδιος, δυνατά και παράφωνα – τόσο δυνατά και παράφωνα που ξύπνησε τη Λούχι και τις σκοτεινές δυνάμεις της.
Η Λούχι και ο στρατός της ακολούθησαν τους τρεις ήρωες στη θάλασσα. Στη μάχη που έγινε, καθώς η Λούχι αγωνιζόταν να πάρει πίσω το Σάμπο, αυτό έπεσε στο νερό και χάθηκε για πάντα.
«Η σφυρηλάτηση του Σάμπο»
Ο Άξελι Γκάλεν-Κάλελα ήταν ένας Φινλανδός ζωγράφος που έζησε τον 19ο αιώνα. Ταξίδεψε σε πολλά μέρη και έμαθε πολλά από τον Γαλλικό ρεαλισμό και συμβολισμό. Μπόρεσε να χρησιμοποιήσει τις γνώσεις που αποκόμισε από αυτές τις τεχνοτροπίες για να εκφράσει την αγάπη του για τον πολιτισμό της δικής του πατρίδας, εικονογραφώντας ιστορίες από την «Καλέβαλα».
Στη «Σφυρηλάτηση του Σάμπο», ο Γκάλεν-Κάλελα απεικόνισε έναν αριθμό φιγούρων να κατασκευάζουν το Σάμπο. Ο πίνακας δείχνει εργάτες σε ένα ξύλινο περιβάλλον βουβών πράσινων και καφέ σε αντίθεση με έντονα πορτοκαλιά και κίτρινα.
Στο πρώτο πλάνο, υπάρχουν δυο φιγούρες στο αριστερό και κεντρικό μέρος της σύνθεσης, που κοιτάζουν σε ένα άνοιγμα όπου υπάρχει φωτιά. Υπάρχουν επίσης τα εργαλεία του σιδηρουργού πάνω σε έναν κομμένο κορμό.
Η κεντρική φιγούρα κοιτάζει έντονα κάτι που υποθέτουμε ότι είναι το μισοτελειωμένο Σάμπο, κρυμμένο πίσω από την κατασκευή από πέτρες και ξύλα που περιέχει τη φωτιά. Η άλλη φιγούρα επίσης κοιτάζει με ένταση προς στη φωτιά και φαίνεται να χρησιμοποιεί ένα πολύ μακρύ κλαδί πιθανόν για να διορθώσει τη θέση του Σάμπο μέσα στη φωτιά.
Η γραμμή των βλεμμάτων των δυο αντρών μάς οδηγεί στο όρθιο κούτσουρο στα δεξιά της σύνθεσης. Το όρθιο κούτσουρο μάς οδηγεί πάνω στο μακρύ κούτσουρο στην κορυφή της σύνθεσης και εκείνο με τη σειρά του μας οδηγεί πίσω σε μια άλλη ομάδα φιγούρων, που βρίσκονται πάνω αριστερά στη σύνθεση.
Αυτές οι πάνω αριστερά φιγούρες δουλεύουν μαζί για τραβήξουν ένα άλλο κούτσουρο, που είναι δεμένο σε ένα κλαδί. Αυτό το κούτσουρο μοιάζει να δουλεύει τα φυσερά, για να φυσήξουν αέρα στη φωτιά και να δυναμώσουν τη ζέστη, τη ζέστη που χρειάζεται το Σάμπο για να παράξει τα πλούτη του.
Ένας αρμονικός πολιτισμός δημιουργεί πλούτο
Είναι ενδιαφέρον το πώς δημιουργήθηκε και πώς χάθηκε το Σάμπο: δημιουργήθηκε στην αρμονία και χάθηκε στην αναταραχή.
Ο Γκάλεν-Κάλελα απεικόνισε τη σύγκλιση των στοιχείων, που δημιούργησε το Σάμ-πο. Το πλεόνασμα ή η έλλειψη κάποιου στοιχείου, όπως η έλλειψη του αέρα και της ζέστης της φωτιάς, κάνουν το Σάμπο να παράγει βλαβερά πράγματα αντί για πλούτη.
Ο ζωγράφος απεικόνισε και τους ανθρώπους να δουλεύουν σε αρμονία με αυτά τα στοιχεία της φύσης. Και εδώ βρίσκεται κατά τη γνώμη μου η αρχή του ατελείωτου πλούτου που συμβολίζει το Σάμπο. Ο ατελείωτος πλούτος έρχεται από τη συνεργασία των ανθρώπων, μεταξύ τους και με τη φύση. Οι ακρότητες και η αντιπαλότητα των ανθρώπων μεταξύ τους και απέναντι στη φύση, φέρνουν τα αντίθετα από τα προσδοκώμενα αποτελέσματα.
Ίσως οι δυο μπροστινές φιγούρες να αναπαριστούν τον Ιλμάρινεν και τον Βαϊναμόινεν. Μια ενδιαφέρουσα παρατήρηση είναι ότι και ο Βαϊναμόινεν, που εμπλουτίζει το περιβάλλον με τη μουσική του, και ο Ιλμάρινεν, που το διαμορφώνει με το σφυρί του, είναι και οι δυο εξίσου απαραίτητοι για τη δημιουργία του Σάμπο.
Ας εμβαθύνουμε λίγο στο νόημα αυτού. Βλέπω τον Βαϊναμόινεν σαν σύμβολο της μουσικής και τον Ιλμάρινεν σαν σύμβολο των εικαστικών τεχνών, που χρησιμοποιεί εργαλεία για να πλάσει το δημιούργημά του. Ως αναπαραστάσεις των εικαστικών και της μουσικής ενώνονται για να φτιάξουν το Σάμπο, την πηγή του ατέρμονα πλούτου. Αντιλαμβάνομαι τα εικαστικά και τη μουσική ως τρόπους υλοποίησης του πολιτισμού και είναι ο πολιτισμός αυτό που εναρμονίζει μια ομάδα ανθρώπων γύρω από ορισμένες ιδέες και πεποιθήσεις. Ως εκ τούτου, η πηγή του ατελείωτου πλούτου είναι ένας αρμονικός πολιτισμός.
Για ποιο σκοπό όμως φέρνει ο πολιτισμός ατελείωτο πλούτο; Όταν χρησιμοποιείται ο πολιτισμός προς όφελος του κακού, όπως στην Ποχγιόλα, τότε το κακό ευημερεί. Με άλλα λόγια, όταν χρησιμοποιείται ο πολιτισμός για να ενθαρρύνει και να νομιμοποιήσει το κακό, τότε το κακό «κανονικοποιείται» και η βλαβερή του επίδραση αυξάνεται. Ο πολιτισμός συν-διαμορφώνεται από το κακό.
Με ποιους τρόπους προσπαθούν οι ήρωες να ανακτήσουν τον πολιτισμό από τη Λούχι; Πρώτα, προσκαλούν ένα τρίτο μέλος στην ομάδα τους: τον Λέμμινκαϊνεν, σύμβολο της ομορφιάς. Τώρα, λοιπόν, η μουσική και τα εικαστικά έχουν και τη βοήθεια της ομορφιάς, και αυτές οι τρεις αναπαραστάσεις αρχίζουν ένα ταξίδι για να φέρουν πίσω τον πολιτισμό στην Καλέβαλα, τη γη των ηρώων.
Είναι αρκετά ενδιαφέρον το ότι αρχικά οι τρεις τους ζητούν από τον κακό τους αντίπαλο μόνο τον μισό από τον πλούτο που έχει δημιουργήσει το Σάμπο. Γιατί ζητούν μόνο τον μισό; Μήπως γιατί αν το κακό έμενε χωρίς καθόλου πόρους και εξαφανιζόταν, τότε κι αυτοί θα έχαναν τους ρόλους τους ως μαχητές του κακού;
Όταν το κακό αρνείται να ικανοποιήσει το αίτημά τους, το νανουρίζουν με τη μουσική τους και παίρνουν το Σάμπο.
Η μουσική, τα εικαστικά και η ομορφιά έχουν την ικανότητα να αποκοιμίσουν το κακό. Όταν το κακό είναι σε νάρκη, ο πολιτισμός – και ο ατέρμονας πλούτος του – μπορούν να χρησιμοποιηθούν για καλούς σκοπούς. Όταν ο πολιτισμός χτίζεται πάνω στις αρχές που διαμορφώνουν ορθούς και ενάρετους ήρωες, τότε αυτές οι αρχές και οι ιδιότητες που απορρέουν από αυτές θα γίνουν ο κανόνας και αυτό θα έχει μια ευεργετική επίδραση πάνω σε όλα.
Αλλά το κακό πάντα θα επανέρχεται στον πολιτισμό. Η ομορφιά μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να κάνει τα βλαβερά πράγματα να φαίνονται ελκυστικά. Όταν λείπει η σοφία από την ομορφιά, δηλαδή όταν ένας πολιτισμός μοιάζει καλός στην επιφάνεια αλλά του λείπει η πραγματική αρμονία και η ευπρέπεια, τότε το κακό θα παρεισφρύει και πάλι, και ο ατέρμονας πλούτος θα κινδυνεύει να χαθεί για πάντα.
Πώς να προσεγγίσουμε την εξέλιξη του δικού μας πολιτισμού; Θα φτιάξουμε έναν πολιτισμό πάνω στο μοντέλο του ταξιδιού του ορθού ήρωα προς την αρμονία μεταξύ των ανθρώπων και της φύσης; Ή θα επιτρέψουμε να ξυπνήσει η διχόνοια που φέρνει το κακό και να διαλύσει κάθε καλό πράγμα στο ξέφρενο πέρασμά της;
Η τέχνη έχει μια εξαιρετική ικανότητα να μας υποδεικνύει αυτό που δεν μπορούμε να δούμε, και να μας κάνει ικανούς να αναρωτηθούμε: «Τι σημαίνει αυτό για εμένα και για όσους το βλέπουν;» «Πως έχει επηρεάσει το παρελθόν και πως θα μπορούσε να επηρεάσει το μέλλον;» «Τι μας λέει για την ανθρώπινη εμπειρία;» Αυτές είναι μερικές από τις ερωτήσεις που εξερευνώ στην σειρά μου: «Αγγίζοντας το έσω: Τι προσφέρει η παραδοσιακή τέχνη στην καρδιά».
Ο Έρικ Μπες μαθητεύει στην παραστατική τέχνη. Επί του παρόντος είναι υποψήφιος διδάκτορας στο Ινστιτούτο Διδακτορικών Σπουδών στις Εικαστικές Τέχνες (IDSVA).
[give_form id=”3924″]
