Η Μπαγκαβάντ Γκιτά (ή Γκίτα) περιέχει βαθιά σοφία. Παρόλα αυτά, το καίριο γεγονός που οδήγησε στη νίκη του Αρτζούνα επί του Ντουριοντάνα στην Γκίτα, συμβαίνει σε ένα προγενέστερο επεισόδιο, που περιγράφεται στο Ινδικό έπος Μαχαμπαράτα. Αυτό το επεισόδιο είναι συναρπαστικό, καθώς είναι γεμάτο με πολλαπλά νοήματα που έχουν απήχηση ακόμα και στις μέρες μας. Για να το περιγράψουμε, θα αναγκαστούμε να το απογυμνώσουμε από τις πολλές λεπτομέρειες και περιπλοκότητες που καθιστούν το Ινδικό έπος απολαυστικό, αλλά τα κυρίως ζητήματα παραμένουν ξεκάθαρα.
Οι σχέσεις ανάμεσα στον Ντουριοντάνα και την οικογένειά του, τους Καουράβα, και στον Αρτζούνα και την οικογένειά του, τους Παντάβα, βρίσκονται σε ένα εξαιρετικά χαμηλό επίπεδο. Διακυβεύεται το ποιος θα κυβερνήσει το βασίλειο. Ο Ντουριοντάνα (του οποίου το όνομα στα Σανσκριτικά σημαίνει ‘πολύ σκληρός’) λαμβάνει τη συμβουλή να ζητήσει οδηγίες και βοήθεια από τον Κρίσνα, τον ζωντανό θεό και ενσάρκωση του Βισνού (για κάποιους Ινδούς, η υπέρτατη θεότητα). Ο Αρτζούνα (που σημαίνει ‘λευκός’ ή ‘καθαρός’) έχει την ίδια ιδέα. Υπάρχει η υπόθεση ότι όποιος φτάσει πρώτος στο σπίτι του Κρίσνα θα λάβει ένα ιδιαίτερο δώρο.
Λέγεται ότι το κίνητρο του Ντουριοντάνα είναι η απληστία κι έτσι κάνει ό,τι μπορεί για να διασφαλίσει ότι θα φτάσει αυτός πρώτος. Αλλά βρίσκει τον Κρίσνα κοιμισμένο στο κρεβάτι του και, καθώς θα ήταν τεράστια ασέβεια να τον ξυπνήσει, ο Ντουριοντάνα αναγκάζεται να ξαγρυπνήσει όλη τη νύχτα στο προσκεφάλι του, εκνευρισμένος και ευχόμενος να ξυπνήσει ο Κρίσνα και να δει ότι αυτός ήταν πρώτος εκεί. Ο Αρτζούνα, από την άλλη, λέει τις προσευχές του, ξεκουράζεται καλά τη νύχτα και, όταν ξυπνά, ετοιμάζεται προσεκτικά. Τελικά, φτάνει κι αυτός στο σπίτι του Κρίσνα, αλλά ο Κρίσνα ακόμα κοιμάται. Καθώς ο Ντουριοντάνα βρίσκεται στο προσκέφαλο, ο Αρτζούνα κάθεται στα πόδια του κρεβατιού και προσεύχεται με ευλάβεια.
Ποιος είναι πρώτος;
Εκείνη τη στιγμή, ξυπνά ο Κρίσνα και βλέπει πρώτα…τον Αρτζούνα! Αντιλαμβάνεται αμέσως τι είναι αυτό που και οι δυο θέλουν, όπως και το ότι ο Ντουριοντάνα ήταν αυτός που είχε φτάσει πρώτος, αλλά έχει δει τον Αρτζούνα πριν από αυτόν. Υπάρχουν όμως δυο δώρα, λέει ο Κρίσνα. Ο Ντουριοντάνα απαιτεί να διαλέξει πρώτος, μιας και είχε φτάσει πρώτος. Τα δυο δώρα είναι μια επιλογή ανάμεσα στον ίδιο τον Κρίσνα, εντελώς άοπλο αλλά στο πλευρό όποιου τον διαλέξει ως ηνίοχο την ώρα της μάχης, και σε ολόκληρο τον στρατό Βισνίνι ως σύμμαχη δύναμη στον επερχόμενο πόλεμο. Αυτός ο στρατός θα ήταν μεγάλο πλεονέκτημα σε κάθε μάχη.
Ο Κρίσνα αρνείται στον Ντουριοντάνα το δικαίωμα να διαλέξει πρώτος, επειδή ο θεός είδε πρώτον τον Αρτζούνα και επειδή ο Αρτζούνα είναι νεότερος. Αυτή είναι μια σημαντική στιγμή: θα επιλέξει ο Αρτζούνα να έχει δίπλα του τον θεό ή θα προτιμήσει τον ισχυρότερο στρατό του κόσμου; Ο Ντουριοντάνα ανησυχεί πολύ, αλλά η ανησυχία του μετατρέπεται σε χαρά όταν ο Αρτζούνα διαλέγει τον θεό και απορρίπτει τον στρατό. Γιατί, σύμφωνα με τη λογική του Αρτζούνα, σε τι χρησιμεύει ο στρατός χωρίς τον θεό να τον οδηγεί;
Έτσι, ο Ντουριοντάνα επιστρέφει στη βάση του (τη Χαστιναπούρα) με τον στρατό Βισνίνι στο πλευρό του. Καταφέρνει επίσης να νικήσει τον στρατό του θείου του από τη μεριά της μητέρας των Παντάβα. Εν συντομία, μοιάζει να έχει ακατανίκητη στρατιωτική δύναμη.
Γνωρίζουμε όμως από την Γκίτα ότι αυτή η μεγάλη δύναμη είναι αναποτελεσματική απέναντι στον Αρτζούνα και τον άμαχο ηνίοχό του, τον θεό Κρίσνα. Πράγματι, πριν από την ήττα του από τον Αρτζούνα, ένας από τους συμμάχους του Ντουριοντάνα (ο Σακούνι) τον προειδοποιεί ότι ο Κρίσνα αξίζει πολλούς στρατούς και ότι δεν έπρεπε να χαίρεται για το αποτέλεσμα της συναλλαγής που είχε γίνει.
Αυτή είναι με λίγα λόγια η ιστορία που προηγείται της Γκίτα – γιατί όμως είναι τόσο σημαντική; Και πώς προλέγει την ήττα του Ντουριοντάνα, παρά τη στρατιωτική του υπεροχή;
Πριν σχολιάσουμε αυτά τα συγκεκριμένα ερωτήματα, θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για τα σύγχρονα ανάλογά τους. Στην εποχή μας, ο μιλιταρισμός κερδίζει έδαφος και είναι πολλές οι χώρες που θέλουν να έχουν τον μεγαλύτερο και ισχυρότερο στρατό όλων. Αυτό είναι εξαιρετικά κακό όταν, όπως στην περίπτωση του Ντουριοντάνα, κάτι σπουδαιότερο από τη δύναμη εγκαταλείπεται για χάρη της δύναμης. Αυτό το κάτι βρίσκεται στην καρδιά της ιστορίας.
Λέγεται ότι ο Ντουριοντάνα έπασχε από δυο κακά: την υπερηφάνεια (ή αλαζονεία) και την απληστία. Το βλέπουμε πρώτον στην επιθυμία του να κρατήσει την εξουσία με κάθε μέσον, αλλά και σε μικρότερα ζητήματα: στη βιασύνη του να πάρει το δώρο του Κρίσνα και στην ασέβειά του να καθίσει δίπλα στο κεφάλι του Κρίσνα. Μέσα στην περηφάνειά του, ένιωσε ότι η θέση του ήταν δίπλα στο κεφάλι. Ο Ντουριοντάνα δεν πίστευε στ’ αλήθεια ότι ο Κρίσνα ήταν θεός, αλλιώς γιατί να πάρει θέση πάνω από αυτόν;
Αντιπαραθέστε τη στάση του με αυτήν του Αρτζούνα, που στάθηκε στα πόδια του κρεβατιού. Δηλαδή, κάτω από τον θεό. Επίσης, λίγη σκέψη θα φανέρωνε στον Ντουριοντάνα το πού θα έπεφτε η ματιά του θεού, όταν ξυπνούσε: Πίσω του, στο προσκέφαλο; Ή μπροστά του, στα πόδια του κρεβατιού; Προφανώς, όταν ξυπνάμε κοιτάζουμε μπροστά, προς τα πόδια! Αυτό το βασικό λάθος τού στοίχισε την ευκαιρία να διαλέξει πρώτος το δώρο που προτιμούσε.
Παίρνοντας αυτό που θέλουμε
Φυσικά, αυτή η χαμένη ευκαιρία δεν φαίνεται να είχε σημασία, αφού ο Αρτζούνα επέλεξε αυτό που θα απέρριπτε ο Ντουριοντάνα: την παρουσία του θεού στο άρμα του. Ο Αρτζούνα μάντεψε πως ήταν απαραίτητο να έχει τον θεό μαζί του προκειμένου να επιτύχει οτιδήποτε σε αυτόν τον κόσμο. Κι έτσι, ο Ντουριοντάνα πήρε αυτό που ήθελε – μια μορφή αθεΐας – όχι όμως τόσο γιατί το διάλεξε αλλά μάλλον σαν να τιμωρήθηκε από τις ίδιες του τις επιθυμίες, που υλοποιήθηκαν με έναν απροσδόκητο τρόπο. Σύμφωνα με ένα βουδιστικό ρητό: «Δεν θα τιμωρηθείτε για τον θυμό σας. Θα τιμωρηθείτε από τον θυμό σας.»
Η ιστορία αυτή, όμως, έχει ακόμα βαθύτερα νοήματα, γιατί χρειάζεται να κατανοήσουμε γιατί η ιστορία της Γκίτα είναι συμβολική. [Σύμφωνα με την Ινδική παράδοση] κάθε άνθρωπος, είτε άντρας είτε γυναίκα, βρίσκεται σε πόλεμο ενάντια στον υλικό κόσμο της ψευδαίσθησης. Αν και ακούγεται παράδοξο, ο λεγόμενος πραγματικός κόσμος είναι ο κόσμος της ψευδαίσθησης, της ‘μάγια’ όπως τον αποκαλούν στην Ανατολή. Αυτή η αντίληψη είναι ανάλογη με τη χριστιανική, που μιλά για τον διεφθαρμένο κόσμο που βρίσκεται χαμηλά και για τον πνευματικό κόσμο που βρίσκεται ψηλά (θυμηθείτε, ο Ιησούς Χριστός ‘κατέβηκε’ από τους ουρανούς).
Στην Γκίτα, το άρμα του Αρτζούνα το σέρνουν πέντε άλογα: ο αριθμός αυτός έχει τη σημασία του. Αν δούμε το άρμα σαν το σώμα του, τα άλογα συμβολίζουν τις πέντε αισθήσεις του. Ο Αρτζούνα, λοιπόν, είναι το ‘εγώ’ ή η θέληση που οδηγεί το άρμα, και αυτή η θέληση ή το ‘εγώ’ πρέπει να ελέγξει τα άλογα – να μην παρασυρθεί από τις αισθήσεις – αν θέλει να νικήσει στον αγώνα ή στη μάχη και να επιτύχει την αιώνια ζωή, να υπερβεί δηλαδή τη ‘μάγια’, τον κόσμο της ψευδαίσθησης.
Ποιος είναι στ’ αλήθεια ο Κρίσνα;
Ακολουθώντας αυτόν τον ωραίο συμβολισμό, μπορούμε στη συνέχεια να αναρωτηθούμε ποιος είναι ο Κρίσνα, αυτός ο ηνίοχος στον οποίο εμπιστευθήκαμε το άρμα μας; Μια πρώτη απάντηση είναι, σίγουρα, η ψυχή μας. Ο Κρίσνα, ο ζωντανός θεός, είναι πράγματι μια όψη της ψυχής μας, την οποία αν χάσουμε ή αγνοήσουμε τη διαισθητική φωνή της (αυτό που στην Παλαιά Διαθήκη αναφέρεται ‘ως μικρή, ακίνητη φωνή’), τότε δεν θα μπορούμε να οδηγήσουμε καλά το άρμα μας (το ίδιο μας το σώμα), ούτε θα μπορούμε να κερδίζουμε τις μάχες ενάντια στις δυνάμεις του κακού, που αναπαρίστανται στο πρόσωπο του ασεβή Ντουριοντάνα.
Να παρατηρήσουμε εδώ ότι η ψυχή δεν πολεμά στ’ αλήθεια. Επικοινωνούμε μαζί της όπως με έναν φίλο ή με τον αγαπημένο μας – μπα, βαθύτερα κι από αυτό. Είναι η πεμπτουσία του εαυτού μας, το αληθινό ον που είμαστε στο βάθος και που προσπαθεί να ακουστεί για να μας καθοδηγήσει σωστά.
Και αυτό αντιστοιχεί στη χριστιανική αντίληψη της ψυχής: ο Χριστός προτρέπει τους πιστούς να θεωρούν την απώλεια της ψυχής τους ως τη μεγαλύτερη δυνατή συμφορά, που δεν αντισταθμίζεται ούτε με όλα τα πλούτη (ή τον στρατό, στην ιστορία) του κόσμου. Ο Πάτρικ Χάρπουρ [Patrick Harpur] το έθεσε ως εξής: «Ακόμα και χωρίς να είμαστε ιδιαίτερα θρήσκοι, συνήθως όλοι συμφωνούμε με την ιδέα ότι κάπου μέσα μας υπάρχει ένα κομμάτι του εαυτού μας που δεν μπορεί να πουληθεί, να προδοθεί ή να χαθεί για τίποτα στον κόσμο.»
Πρέπει λοιπόν, και ως άτομα και ως κοινότητες και ως έθνη, πάντα να συμβουλευόμαστε την ψυχή μέσα μας για να επιβεβαιώνουμε τι είναι σωστό, και να μην επιτρέπουμε στη θέληση ή το ‘εγώ’ να οδηγεί ανεξέλεγκτα τη μοίρα μας, γιατί, όπως μάθαμε από τον Ντουριοντάνα, έχει κακά κίνητρα και κάνει λάθος επιλογές. Ο Τόμας Μουρ [Thomas Moore] γράφοντας σχετικά, σε ψυχολογικό πλαίσιο, παρατήρησε: «Όταν παραμελούμε την ψυχή, αυτή δεν θα σηκωθεί να φύγει. Αλλά θα εμφανίζεται ως εθισμός, εμμονή, βία και έλλειψη νοήματος.» Αυτά ακριβώς τα στοιχεία που παρουσιάζονται και στη συμπεριφορά του Ντουριοντάνα.
Εκπληρώνοντας τη μοίρα μας
Ο Καρλ Γιουνγκ το έθεσε ακόμα πιο έντονα: «Ο άνθρωπος αρέσκεται να πιστεύει ότι είναι ο κύριος της ψυχής του. Όσο όμως είναι ανίκανος να ελέγξει τη διάθεση και τα συναισθήματά του, ή να γνωρίσει τους μύριους μύχιους τρόπους με τους οποίους ασυνείδητοι παράγοντες διεισδύουν στις αποφάσεις και τις διευθετήσεις του, τότε με κανέναν τρόπο δεν είναι κύριος του εαυτού του.» Ο Αρτζούνα, επιτρέποντας στον ηνίοχο να ανέβει στο άρμα του και ακούγοντας τις συμβουλές του θεού, μπόρεσε να καταλάβει και να ελέγξει τη μοίρα του και να ξεπεράσει και τις πιο τρομακτικές πιθανότητες που είχαν αθροιστεί εναντίον του.
Και εμείς έχουμε μια επιλογή: είτε να αναγνωρίσουμε την πραγματικότητα της ψυχής μας και να της επιτρέψουμε να καθοδηγεί τη θέληση και το ‘εγώ’ μας, ώστε να βαδίζουμε προς τη σωστή κατεύθυνση, είτε να πιστέψουμε, όπως ο άθεος Ντουριοντάνα, ότι μπορούμε να ελέγξουμε τα πάντα μόνο με τις δικές μας δυνάμεις. Το κύριο έργο του μοντερνισμού ήταν να ακολουθήσει τον Ντουριοντάνα και να αποδομήσει την πίστη μας στην ψυχή με συνέπεια την παρεμπόδιση της πρόσβασής μας σε αυτήν. Το χάος, η σύγχυση και η απελπισία είναι τα αποτελέσματα. Αν θέλουμε να ανανεωθούμε ως άτομα και ως κοινωνία, χρειάζεται να επιτρέψουμε στον Κρίσνα να ανέβει στο άρμα μας και να μιλήσει μαζί μας.
Ο Τζέιμς Σέιλ είναι ένας Άγγλος επιχειρηματίας, του οποίου η εταιρεία, Motivational Maps Ltd., λειτουργεί σε 14 χώρες. Έχει γράψει περισσότερα από 40 βιβλία για τη διαχείριση και την εκπαίδευση, τα οποία έχουν κυκλοφορήσει από μεγάλους εκδοτικούς οίκους, όπως οι Macmillan, Pearson, και Routledge Motivational Maps Ltd. Ως ποιητής, κέρδισε το πρώτο βραβείο στον διαγωνισμό του Society of Classical Poets το 2017, ενώ τον Ιούνιο του 2019 ήταν ομιλητής στο πρώτο συμπόσιο της ομάδας, που έγινε στο New York’s Princeton Club.
