13ώρο στην Ελλάδα: Νομικό πλαίσιο, διεθνείς συγκρίσεις & επιπτώσεις

Η πρόσφατη θέσπιση δυνατότητας 13ωρης ημερήσιας εργασίας στην Ελλάδα έχει προκαλέσει έντονη συζήτηση. Πρόκειται για ένα μέτρο που αλλάζει τα καθιερωμένα όρια εργασιακού χρόνου, εγείροντας ερωτήματα σχετικά με τη νομιμότητα, την αναγκαιότητα και τις συνέπειές του. Στις επόμενες ενότητες εξετάζονται: το ελληνικό νομικό πλαίσιο που επιτρέπει την 13ωρη εργασία και υπό ποιες προϋποθέσεις, κατά πόσο αυτό το μέτρο θεωρείται οπισθοδρόμηση σε σχέση με τα διεθνή εργασιακά πρότυπα και τα ανθρώπινα δικαιώματα, πώς συγκρίνεται η Ελλάδα με άλλες χώρες (ΕΕ, ΗΠΑ, κ.ά.) ως προς τα ωράρια εργασίας, παραδείγματα κλάδων όπου εφαρμόζονται παρόμοια εκτεταμένα ωράρια, οι αντιδράσεις συνδικαλιστικών φορέων, πολιτικών κομμάτων και διεθνών οργανισμών, καθώς και οι επιπτώσεις ενός τόσο μεγάλου ημερήσιου εργασιακού χρόνου στην υγεία των εργαζομένων, την παραγωγικότητα και την οικονομία συνολικά.

Νομικό πλαίσιο: Η πρόβλεψη για 13ωρη εργασία στην Ελλάδα

Η δυνατότητα απασχόλησης έως και 13 ώρες την ημέρα εισήχθη στο ελληνικό δίκαιο σε δύο φάσεις. Αρχικά, τον Σεπτέμβριο του 2023, θεσμοθετήθηκε ως ανώτατο ημερήσιο όριο εργασίας μόνο για εργαζόμενους με δύο ή περισσότερες δουλειές. Δηλαδή, ένας εργαζόμενος μπορούσε τότε να εργαστεί σε πολλούς εργοδότες συνολικά μέχρι και 13 ώρες (π.χ. 8 ώρες στην κύρια εργασία και έως 5 ώρες σε δεύτερη εργασία). Το 8ωρο παρέμενε ο κανόνας και οι επιπλέον ώρες θεωρούνταν υπερωρίες. Το 2023 απλώς αναγνώρισε επίσημα αυτή τη δυνατότητα πολλαπλής απασχόλησης, κατοχυρώνοντας το 13ωρο ως έκτακτο συνολικό όριο ημερήσιας εργασίας για πολυαπασχολούμενους.

Δύο χρόνια μετά, τον Οκτώβριο, επήλθε η μεγάλη αλλαγή: με τον νόμο «Δίκαιη Εργασία για Όλους» (ψηφίστηκε από την κυβέρνηση της ΝΔ με την αντιπολίτευση να αντιδρά έντονα) η 13ωρη εργασία επεκτάθηκε και σε έναν εργοδότη. Πρακτικά, πλέον ο ίδιος εργοδότης μπορεί, υπό προϋποθέσεις, να απασχολήσει εργαζόμενο έως 13 ώρες σε μία ημέρα, κάτι που πριν δεν επιτρεπόταν. Παρακάτω συνοψίζονται τα βασικά σημεία του νέου πλαισίου:

• Προαιρετική και όχι καθημερινή εφαρμογή: Η 13ωρη εργασία επιτρέπεται κατ’ εξαίρεση και όχι σε καθημερινή βάση. Ο νόμος ορίζει ρητά ότι μπορεί να εφαρμοστεί το πολύ 37 ημέρες τον χρόνο, δηλαδή περίπου 3 φορές τον μήνα. Αυτό σημαίνει ότι οι εργοδότες δεν μπορούν να απαιτούν 13ωρα συνεχώς, αλλά μόνο περιστασιακά σε περιόδους αιχμής ή έκτακτης ανάγκης.

• Σεβασμός στα όρια ανάπαυσης και εβδομαδιαίας εργασίας: Ακόμα και με 13ωρο, διατηρείται το ελάχιστο 11ωρο ημερήσιας ανάπαυσης (ώστε σε κάθε περίοδο 24 ωρών ο εργαζόμενος να έχει 11 ώρες συνεχούς ξεκούρασης, σύμφωνα και με το ευρωπαϊκό δίκαιο). Επίσης, παραμένει το ανώτατο όριο των 48 ωρών εργασίας την εβδομάδα (υπολογιζόμενο ως μέσος όρος σε βάθος 4μήνου) Δηλαδή, δεν αλλάζει ο ευρωπαϊκός κανόνας του 48ώρου: ένας εργαζόμενος που κάποια ημέρα δούλεψε 13 ώρες, θα πρέπει άλλες ημέρες να δουλέψει λιγότερο ώστε να μην υπερβεί τις 48 ώρες την εβδομάδα. Στο παράδειγμα που δόθηκε, εργαζόμενος 6ήμερης εβδομάδας μπορεί να δουλέψει 13 ώρες την Παρασκευή και το Σάββατο, αλλά τότε τις υπόλοιπες μέρες (Δευτέρα-Πέμπτη) θα εργαστεί ~5,5 ώρες, ώστε να τηρηθεί το όριο εβδομάδας

• Υπερωριακή αμοιβή και όρια: Το 8ωρο διατηρείται ως βασικό ημερήσιο ωράριο και κάθε ώρα πέραν αυτού θεωρείται υπερεργασία/υπερωρία με αντίστοιχη προσαύξηση. Συγκεκριμένα, η 9η ώρα (υπερεργασία) αμείβεται με +20% πάνω στο ωρομίσθιο, ενώ οι ώρες 10η έως 13η (υπερωρίες) με +40% ανά ώρα. Ετήσια, οι επιπλέον ώρες δεν μπορούν να ξεπεράσουν τις 150 ώρες υπερωρίας (όριο που ίσχυε και παλαιότερα). Η επιπλέον αμοιβή θεωρητικά λειτουργεί ως κίνητρο για τους εργαζομένους – όπως υποστηρίζει η κυβέρνηση, ένας εργαζόμενος θα πληρώνεται περισσότερο αν κάνει τις επιπλέον ώρες σε μία δουλειά αντί να τις έκανε ως δεύτερη δουλειά χωρίς προσαύξηση. Για παράδειγμα, αναφέρθηκε ότι εργαζόμενος με 8 €/ώρα θα κερδίζει 119 € με 13 ώρες σε έναν εργοδότη (λόγω προσαυξήσεων) αντί 104 € που θα έβγαζε αν δούλευε 13 ώρες μοιρασμένες σε δύο δουλειές (όπου στη δεύτερη δεν θα είχε υπερωριακή αμοιβή).

• Δικλίδες προστασίας εργαζομένων: Ο νόμος περιλαμβάνει ρητή πρόβλεψη ότι η άρνηση ενός εργαζομένου να εργαστεί υπερωριακά δεν μπορεί να αποτελέσει λόγο απόλυσης ή δυσμενούς μεταχείρισης. Προβλέπεται δηλαδή νομοθετικά δικαίωμα στην άρνηση υπερωρίας «καλή τη πίστει» – αν ο εργαζόμενος επικαλεστεί εύλογους λόγους (υγεία, οικογενειακές υποχρεώσεις, κ.ά.), δεν πρέπει να τιμωρείται. Επιπλέον, η Ψηφιακή Κάρτα Εργασίας καταγράφει τις ώρες εργασίας, ώστε να ελέγχεται η εφαρμογή των ωραρίων και να πληρώνονται οι υπερωρίες. Μάλιστα, θεσπίστηκε ότι αν ένας εργοδότης μειώσει τον μισθό εργαζομένου μετά την εφαρμογή της Ψηφιακής Κάρτας (σε προσπάθεια να αντισταθμίσει το κόστος πληρωμής υπερωριών), αυτή η μονομερής μείωση θεωρείται άκυρη.

Σύμφωνα με το υπουργείο Εργασίας, οι ρυθμίσεις αυτές αποτελούν «εργαλεία ευελιξίας» που ωφελούν τόσο τους εργαζομένους όσο και τις επιχειρήσεις. Το υπουργείο υπογραμμίζει ότι δεν ανατρέπεται το 8ωρο ή το εβδομαδιαίο 40ωρο, απλώς δίνεται η δυνατότητα σε όσους εργαζομένους επιθυμούν περισσότερες ώρες εργασίας να τις έχουν νόμιμα, με πληρωμή και ασφάλιση, αντί να καταφεύγουν σε δεύτερη δουλειά ή ‘μαύρη’ εργασία. Στη σχετική συζήτηση στη Βουλή, η υπουργός Νίκη Κεραμέως ανέφερε ότι «υπάρχουν εργαζόμενοι που ζητούν περισσότερες ώρες εργασίας… ζητούν εργασία έκτη μέρα, έβδομη μέρα… οι εργαζόμενοι το ζητούν» – επιχειρηματολογώντας ότι το μέτρο ανταποκρίνεται σε ανάγκες τόσο των εργαζομένων όσο και των εργοδοτών. Επιπλέον, το ίδιο νομοσχέδιο εισήγαγε και άλλες αλλαγές όπως: δυνατότητα τετραήμερης εργασίας όλο το έτος (με 10ωρα χωρίς υπερωρία αν συμπιέζεται το 40ωρο σε 4 μέρες), δυνατότητα υπερωριών και σε εργαζόμενους μερικής/εκ περιτροπής απασχόλησης, διευκόλυνση ‘σπαστής’ άδειας σε περισσότερα τμήματα, και ένα σύστημα ‘fast track’ προσλήψεων ορισμένου χρόνου (π.χ. για να καλύπτονται επείγουσες ανάγκες στον τουρισμό τα σαββατοκύριακα). Ωστόσο, ο πυρήνας των αντιδράσεων εστιάστηκε στην επέκταση του ημερήσιου ορίου σε 13 ώρες, ως το πλέον αμφιλεγόμενο άρθρο του νόμου.

Διεθνές εργατικό δίκαιο και ανθρώπινα δικαιώματα: Οπισθοδρόμηση ή αναγκαιότητα;

Η ιδέα της εργασίας έως και 13 ώρες την ημέρα προκαλεί ανησυχία διότι θυμίζει συνθήκες προηγούμενων αιώνων. Από την απαρχή του σύγχρονου εργατικού κινήματος, η μείωση του ημερήσιου χρόνου εργασίας υπήρξε κεντρικό αίτημα. Ήδη το 1919, η πρώτη διεθνής Σύμβαση της Διεθνούς Οργάνωσης Εργασίας (ILO) έθεσε ως πρότυπο το 8ωρο ημερησίως και 48ωρο εβδομαδιαίως. Με άλλα λόγια, περισσότερο από έναν αιώνα πριν, κατοχυρώθηκε διεθνώς ότι μια εργάσιμη μέρα δεν θα πρέπει κανονικά να υπερβαίνει τις οκτώ ώρες, για λόγους υγείας, αξιοπρέπειας και κοινωνικής ευημερίας. Αυτό το όριο έγινε θεμέλιο της κοινωνικής δικαιοσύνης στον 20ό αιώνα και ενσωματώθηκε σταδιακά στα εθνικά εργατικά δίκαια πολλών χωρών. Ακόμη και στην Οικουμενική Διακήρυξη Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (1948) προβλέπεται το δικαίωμα κάθε ανθρώπου σε ανάπαυση και περιορισμό των ωρών εργασίας (άρθρο 24).

Με βάση αυτά τα ιστορικά δεδομένα, πολλοί θεωρούν ότι η νομοθετική πρόβλεψη για 13ωρο ωράριο αποτελεί βήμα προς τα πίσω ή ακόμα και «επιστροφή στον εργασιακό Μεσαίωνα».

Από την πλευρά της διεθνούς πρακτικής, αξίζει να σημειωθεί ότι καμία ανεπτυγμένη χώρα σήμερα δεν έχει επίσημο ημερήσιο όριο εργασίας πάνω από 12 ώρες. Οι περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες μάλιστα έχουν χαμηλότερα θεσμοθετημένα όρια: για παράδειγμα, στη Γαλλία η εργασία δεν μπορεί να ξεπερνά τις 10 ώρες τη μέρα (με εξαιρέσεις έως 12 ώρες σε ειδικές περιπτώσεις), ενώ στη Γερμανία ισχύει 8ωρο ημερησίως με δυνατότητα επέκτασης έως 10 ώρες μόνο εφόσον ο μέσος όρος παραμένει 8 ώρες τη μέρα σε βάθος εξαμήνου. Ακόμα και σε χώρες με πιο ‘χαλαρή’ ρύθμιση, όπως το Ηνωμένο Βασίλειο, εφαρμόζονται οι ευρωπαϊκές οδηγίες (48 ώρες εβδομάδας, 11ωρη ανάπαυση) – εκεί μάλιστα ο εργαζόμενος μπορεί να επιλέξει opt-out από το εβδομαδιαίο όριο, αλλά ακόμη κι έτσι οι εργοδότες οφείλουν να παρέχουν διαλείμματα και ημερήσια ανάπαυση. Διεθνείς οργανισμοί όπως η ΔΟΕ και η Ευρωπαϊκή Επιτροπή παρακολουθούν τέτοιες εξελίξεις: μολονότι το ελληνικό μέτρο δεν φαίνεται να παραβιάζει τυπικά την ευρωπαϊκή οδηγία για τον χρόνο εργασίας (αφού τηρείται το 48ωρο/εβδομάδα και η 11ωρη ανάπαυση), θεωρείται αντίθετο στο πνεύμα της προσπάθειας βελτίωσης των συνθηκών εργασίας. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή τα τελευταία χρόνια προωθεί την ισορροπία εργασίας-ζωής (work-life balance), το δικαίωμα στην αποσύνδεση από την εργασία εκτός ωραρίου, και πολλά κράτη-μέλη πειραματίζονται με μείωση ωραρίου (π.χ. πιλοτικές εφαρμογές 4ήμερης εργασιακής εβδομάδας). Σε αυτό το πλαίσιο, το γεγονός ότι «την ώρα που στην υπόλοιπη Ευρώπη συζητούν τη μείωση των ωρών εργασίας, στην Ελλάδα τις αυξάνουμε» σχολιάστηκε επικριτικά. Με άλλα λόγια, αρκετοί αναλυτές βλέπουν το 13ωρο ως ένα παρωχημένο μέτρο που παραβιάζει την τάση του εκσυγχρονισμού των εργασιακών σχέσεων, η οποία ευνοεί λιγότερες ώρες, αλλά με υψηλότερη παραγωγικότητα.

Πάντως, από νομική-διεθνή σκοπιά, η Ελλάδα δεν είναι η πρώτη χώρα που επιτρέπει τόσο μεγάλο ημερήσιο χρόνο εργασίας υπό όρους. Η ευρωπαϊκή οδηγία για το χρόνο εργασίας (2003/88/ΕΚ) προβλέπει ρητά ελάχιστη ημερήσια ανάπαυση 11 ωρών – εξ ου και επιτρέπει εμμέσως εργασία έως 13 ώρες μέσα σε 24 ώρες, ιδίως σε περιπτώσεις ευελιξίας ή διπλής απασχόλησης. Αυτό ακριβώς αξιοποιεί η ελληνική ρύθμιση. Ορισμένες χώρες (όπως η Βρετανία προ Brexit) αξιοποιούσαν τη δυνατότητα εξαίρεσης από το 48ωρο εβδομαδιαίο, επιτρέποντας στους εργαζομένους να δουλεύουν περισσότερες ώρες αν το επιθυμούν. Εκτός Ευρώπης, στις ΗΠΑ δεν υπάρχει ομοσπονδιακός νόμος που να θέτει συγκεκριμένο ανώτατο όριο ωρών ημερησίως – νομικά, ένας εργαζόμενος μπορεί να δουλεύει 12, 13 ή και περισσότερες ώρες τη μέρα, αλλά θα πρέπει μετά τις 40 ώρες την εβδομάδα να πληρώνεται υπερωρίες (1,5 φορές το ωρομίσθιο) βάσει του Fair Labor Standards Act. Επίσης, σε αρκετές πολιτείες των ΗΠΑ ισχύουν πρόσθετοι κανόνες (π.χ. στην Καλιφόρνια πληρωμή υπερωρίας μετά τις 8 ώρες ημερησίως και απαγόρευση εργασίας χωρίς διαλείμματα). Στην πράξη, λοιπόν, μακρά ωράρια πάνω από 10-12 ώρες συμβαίνουν συνήθως εκτάκτως και σε συγκεκριμένους κλάδους (όπως θα δούμε παρακάτω), αλλά δεν αποτελούν τον κανόνα σε καμία προηγμένη οικονομία. Γι’ αυτό και το ελληνικό 13ωρο συγκεντρώνει επικρίσεις ως πιθανή καταστρατήγηση ενός κεκτημένου (του 8ώρου) και δοκιμασία των αντοχών των εργαζομένων πέρα από τα όρια που θέτει η διεθνής εργασιακή ηθική και οι συμβάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

Συγκριτικά στοιχεία: Η Ελλάδα έναντι Ευρώπης, ΗΠΑ και άλλων χωρών

Σε επίπεδο συγκρίσεων, η Ελλάδα ήδη πριν το 13ωρο ξεχώριζε για τον μεγάλο χρόνο εργασίας. Σύμφωνα με στοιχεία Eurostat και ΟΟΣΑ, οι Έλληνες εργάζονται τις περισσότερες ώρες στην Ευρώπη. Το 2024 η μέση εβδομαδιαία απασχόληση στην Ελλάδα ήταν 39,8 ώρες, η υψηλότερη στην ΕΕ (όπου ο μέσος όρος ήταν ~36 ώρες). Αντίστοιχα, σε ετήσια βάση οι Έλληνες κατέγραψαν ~1.897 ώρες εργασίας κατά μέσο όρο – πρώτο αποτέλεσμα στην Ευρώπη, τίτλο που κρατούν από το 2021. Συγκριτικά, οι Γερμανοί εργαζόμενοι δούλεψαν περίπου 1.340 ώρες το ίδιο διάστημα, ενώ χώρες όπως η Γαλλία, η Ολλανδία, κ.ά. κυμαίνονται στις 1.400-1.600 ώρες ετησίως. Η διαφορά είναι αισθητή: την εβδομάδα, ένας Έλληνας εργάζεται ~6 ώρες περισσότερο από έναν Γερμανό (39,8 ώρες έναντι 33,9).

Πώς μεταφράζονται αυτές οι ώρες σε ρυθμίσεις; Στον πίνακα που ακολουθεί συνοψίζονται ενδεικτικά τα θεσμικά όρια ωραρίου σε Ελλάδα, ΕΕ και ΗΠΑ:

Σημ: Από τις μεγάλες οικονομίες, μόνο σε ορισμένες ασιατικές χώρες υπήρχαν έως πρόσφατα πολύ υψηλά θεσμικά όρια – π.χ. η Νότια Κορέα είχε παλιότερα νόμιμη εργασία έως 68 ώρες/εβδομάδα, αλλά το 2018 μείωσε το όριο σε 52 ώρες λόγω κοινωνικών αντιδράσεων. Σε κάθε περίπτωση, η γενική τάση παγκοσμίως είναι η συγκράτηση ή μείωση των ωρών εργασίας παρά η αύξησή τους.

Παραδείγματα κλάδων με εκτεταμένο ωράριο εργασίας

Αν και το 13ωρο ωράριο δεν αποτελεί πουθενά τον γενικό κανόνα, σε ορισμένους κλάδους είναι σύνηθες να δουλεύουν οι εργαζόμενοι πολύ μεγάλες βάρδιες λόγω της φύσης της εργασίας ή των αναγκών του επαγγέλματος. Κάποια παραδείγματα:

• Υγεία και νοσοκομειακή περίθαλψη: Οι γιατροί, οι νοσηλευτές και λοιπό προσωπικό υγείας συχνά εργάζονται σε 12ωρες βάρδιες ή εφημερίες που μπορεί να διαρκούν και 24 ώρες. Αν και μετά ακολουθεί ημερήσια ανάπαυση, τα ωράρια αυτά είναι εξαντλητικά. Σε πολλά ευρωπαϊκά κράτη έχουν τεθεί περιορισμοί μετά από καταγγελίες (π.χ. οδηγία της ΕΕ επιβάλλει οι γιατροί να έχουν ελάχιστες ώρες ανάπαυσης μεταξύ εφημεριών). Στην πράξη όμως, ιδιαίτερα σε περιόδους έλλειψης προσωπικού, το υγειονομικό προσωπικό υπερβαίνει συχνά το 8ωρο.

• Μεταφορές και logistics: Οι επαγγελματίες οδηγοί (φορτηγά, λεωφορεία) υπόκεινται μεν σε αυστηρούς κανόνες χρόνου οδήγησης για λόγους ασφάλειας, όμως συνολικά η εργάσιμη μέρα τους είναι μεγάλη. Ένας οδηγός φορτηγού στην ΕΕ μπορεί να οδηγεί ~9 ώρες την ημέρα (με διαλείμματα) και έως 56 ώρες την εβδομάδα, ενώ συχνά κοιμάται εκτός έδρας – ένα απαιτητικό ωράριο κοντά στα ανώτατα όρια. Και σε αποθήκες ή κέντρα logistics, είναι συνήθεις οι βάρδιες 10-12 ωρών (ιδίως σε περιόδους έντονης ζήτησης, π.χ. Black Friday). Παρόμοια, στις αερομεταφορές, το ιπτάμενο προσωπικό μπορεί να έχει πολύωρες βάρδιες (αν και με αυστηρούς κανονισμούς ανάπαυσης μεταξύ πτήσεων).

• Εστίαση, τουρισμός και λιανεμπόριο: Ειδικά στην Ελλάδα, οι εποχικοί εργαζόμενοι στην τουριστική βιομηχανία (ξενοδοχοϋπάλληλοι, σερβιτόροι, μάγειρες κ.λπ.) το καλοκαίρι εργάζονται συχνά με εξαντλητικά ωράρια. Υπάρχουν καταγγελίες ότι σε περιόδους αιχμής κάποιοι δουλεύουν 7 ημέρες την εβδομάδα, πάνω από 10 ώρες τη μέρα, σε «συνθήκες γαλέρας» όπως χαρακτηριστικά αναφέρθηκε. Το νέο νομικό πλαίσιο με το 13ωρο φωτογραφίζει εν μέρει αυτή την πραγματικότητα, επιχειρώντας να τη νομιμοποιήσει εφόσον υπάρχει συναίνεση εργαζομένου – π.χ. ένας ξενοδοχοϋπάλληλος μπορεί να συμφωνήσει να κάνει διπλή βάρδια (πρωί-βράδυ) την ίδια μέρα για να καλύψει ανάγκες, με την προϋπόθεση ότι θα αμειφθεί ανάλογα και δεν θα το κάνει καθημερινά. Και στο λιανικό εμπόριο (σούπερ μάρκετ, καταστήματα) παρατηρούνται 12ωρα σε περιόδους όπως τα Χριστούγεννα ή το Πάσχα, όταν οι επιχειρήσεις ζητούν από το προσωπικό υπερωρίες για να ανταπεξέλθουν στην κίνηση.

• Τεχνολογία και χρηματοοικονομικά: Σε πιο γραφειοκρατικά επαγγέλματα, τα επίσημα ωράρια μπορεί να είναι κανονικά, αλλά ανεπίσημα οι εργαζόμενοι (ιδίως υψηλόβαθμα στελέχη ή εργαζόμενοι σε start-up/τράπεζες) πολλές φορές δουλεύουν 10-12 ώρες, παίρνοντας δουλειά στο σπίτι ή μένοντας μέχρι αργά. Στις ΗΠΑ, παραδείγματος χάριν, ο τομέας των χρηματοοικονομικών είναι διαβόητος για εβδομάδες 60-80 ωρών στους νέους αναλυτές, ενώ και στον χώρο της πληροφορικής το φαινόμενο του crunch (υπερεντατικής εργασίας πριν από προθεσμίες) οδηγεί σε προσωρινά πολύωρα ωράρια. Αν και αυτοί οι κλάδοι δεν ρυθμίζονται εύκολα με νόμο, δείχνουν ότι στην πράξη η  «πολύ δουλειά» συμβαίνει σε διάφορες βιομηχανίες, άλλοτε με αποζημίωση (υπερωρίες) και άλλοτε ως άγραφη απαίτηση της εργοδοτικής κουλτούρας.

Συνολικά, το ελληνικό μέτρο του 13ωρου φαίνεται να νομιμοποιεί και να ελέγχει φαινόμενα που ήδη συνέβαιναν σε κάποιους κλάδους (π.χ. δεύτερες δουλειές, διπλές βάρδιες σε τουρισμό). Η κυβέρνηση υποστηρίζει ότι έτσι θα προστατευτούν καλύτερα οι εργαζόμενοι (με πληρωμένες υπερωρίες και Ψηφιακή Κάρτα αντί για αδήλωτη κόπωση). Ωστόσο, όπως θα δούμε, τα συνδικάτα ανησυχούν ότι στην πράξη η ρύθμιση θα επεκτείνει την κουλτούρα των εξαντλητικών ωραρίων και σε άλλους τομείς, δίνοντας περισσότερο ‘διευθυντικό δικαίωμα’ στους εργοδότες να απαιτούν υπερεργασία.

Επιπτώσεις στην υγεία, την παραγωγικότητα και την οικονομία

Ένα καίριο ερώτημα είναι: ποιες θα είναι οι συνέπειες εάν εφαρμοστεί ευρέως η εργασία 13 ωρών ημερησίως; Οι επιπτώσεις αφορούν τόσο την ψυχική και σωματική υγεία των εργαζομένων, όσο και την παραγωγικότητα και ευρύτερα την οικονομία.

Σωματική υγεία: Μεγάλος όγκος ερευνών έχει τεκμηριώσει ότι οι πολλές ώρες εργασίας επιβαρύνουν σοβαρά την υγεία. Σύμφωνα με κοινή μελέτη Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (ΠΟΥ) και Διεθνούς Οργάνωσης Εργασίας, εργασία πάνω από 55 ώρες την εβδομάδα αυξάνει σημαντικά τον κίνδυνο θανάτου από καρδιαγγειακές παθήσεις. Συγκεκριμένα, όσοι εργάζονται ≥55 ώρες εβδομαδιαίως έχουν 35% μεγαλύτερη πιθανότητα εγκεφαλικού και 17% μεγαλύτερη πιθανότητα θανάτου από ισχαιμική καρδιοπάθεια σε σύγκριση με όσους δουλεύουν 35-40 ώρες. Η ίδια έρευνα (δημοσίευση στο Environment International) εκτίμησε ότι το 2016 χάθηκαν ~745.000 ζωές παγκοσμίως λόγω εγκεφαλικών και καρδιακών επεισοδίων που οφείλονταν σε υπερβολικές ώρες εργασίας – αριθμός αυξημένος κατά 29% σε σχέση με το 2000. Ουσιαστικά, ο ΠΟΥ προειδοποιεί: «η εργασία 55+ ωρών την εβδομάδα αποτελεί σοβαρό κίνδυνο για την υγεία». Αν αναλογιστούμε ότι ένα 13ωρο ημερησίως επί 5-6 ημέρες σημαίνει 65-78 ώρες εβδομαδιαία, γίνεται αντιληπτό ότι ένα τέτοιο καθεστώς, εάν επαναλαμβάνεται συχνά, θα έθετε τον εργαζόμενο σε ζώνη υψηλού κινδύνου για υπέρταση, εγκεφαλικό, καρδιοπάθειες και εν γένει πρόωρη φθορά του οργανισμού. Επιπλέον, η κόπωση αυξάνει τις πιθανότητες εργατικών ατυχημάτων. Διεθνείς μελέτες δείχνουν ότι μετά τις 9 συνεχόμενες ώρες εργασίας η παρατηρητικότητα και τα αντανακλαστικά πέφτουν, οδηγώντας σε 20% περισσότερα ατυχήματα κατά μέσο όρο. Δεν είναι τυχαίο ότι σε επαγγέλματα όπως οδηγοί ή χειριστές μηχανημάτων, οι υπερβολικές ώρες απαγορεύονται ρητά – η ανθρώπινη αντοχή έχει όρια, μετά τα οποία η πιθανότητα λάθους ή τραυματισμού αυξάνεται απότομα.

Ψυχική υγεία: Η υπερεργασία δεν βλάπτει μόνο το σώμα αλλά και το μυαλό. Η χρόνια έλλειψη ξεκούρασης και προσωπικού χρόνου συνδέεται στενά με στρες, άγχος, κατάθλιψη και επαγγελματική εξουθένωση (burnout). Σύμφωνα με τον αρχιχειρουργό (Surgeon General) των ΗΠΑ, η ανεπαρκής ανάπαυση – π.χ. από μακρά ωράρια ή πολλαπλές δουλειές – θέτει σε κίνδυνο και τη σωματική και τη συναισθηματική υγεία των εργαζομένων. Οι εργαζόμενοι που δεν ξεκουράζονται επαρκώς είναι πιο επιρρεπείς σε λάθη και τραυματισμούς, αλλά και η παρατεταμένη κόπωση αυξάνει τον κίνδυνο εμφάνισης εξάντλησης, αγχωδών διαταραχών και κατάθλιψης. Επίσης, η επαγγελματική εξουθένωση αναγνωρίζεται πλέον από τον ΠΟΥ ως σύνδρομο που συνδέεται άμεσα με το εργασιακό στρες. Μακροπρόθεσμα, οι εργαζόμενοι που δουλεύουν υπερβολικά πολλές ώρες μπορεί να υποστούν μείωση των γνωστικών τους λειτουργιών, διαταραχές ύπνου, ευερεθιστότητα και διαταραγμένες οικογενειακές/κοινωνικές σχέσεις λόγω της συνεχούς απουσίας τους. Δεν είναι τυχαίο ότι σε παγκόσμιο επίπεδο 12 δισεκατομμύρια εργάσιμες ημέρες χάνονται ετησίως λόγω προβλημάτων ψυχικής υγείας (κατάθλιψης, άγχους κλπ), κοστίζοντας στην οικονομία ~$1 τρισεκατομμύριο ετησίως. Η εργασιακή ευημερία λοιπόν πλήττεται όταν οι ώρες εργασίας δεν αφήνουν χρόνο για ανάκαμψη και προσωπική ζωή – γι’ αυτό τονίζεται όλο και περισσότερο η ανάγκη για ισορροπία μεταξύ της εργασίας και της προσωπικής ζωής.

Παραγωγικότητα και απόδοση: Ένα συχνό επιχείρημα υπέρ της περισσότερης εργασίας είναι η αύξηση της παραγωγικότητας και της οικονομικής ανάπτυξης. Ωστόσο, τα δεδομένα υποδεικνύουν το αντίθετο πέρα από ένα σημείο: «οι περισσότερες ώρες δουλειάς δεν σημαίνουν πάντα μεγαλύτερη παραγωγή». Μετά από ένα όριο (περίπου 8-9 ώρες την ημέρα ή ~50 ώρες την εβδομάδα) η απόδοση ανά ώρα πέφτει κατακόρυφα. Έρευνες του Stanford (J. Pencavel) έχουν δείξει ότι εργαζόμενοι που δουλεύουν 70 ώρες την εβδομάδα δεν παράγουν σημαντικά περισσότερο από όσους δουλεύουν 50 ώρες – οι επιπλέον 20 ώρες είναι τόσο ανεπαρκείς λόγω κόπωσης που δεν προσθέτουν ουσιαστικά παραγωγικό έργο. Συγκεκριμένα, μετά τις 9 ώρες εργασίας ημερησίως, η παραγωγικότητα ενός ατόμου μπορεί να μειωθεί έως 30% σε σχέση με το κανονικό. Την ίδια στιγμή, η πιθανότητα λαθών (τα οποία κοστίζουν σε χρόνο και χρήμα) αυξάνεται. Άρα, μακροχρόνια, το να δουλεύουν οι εργαζόμενοι υπερβολικά μπορεί να μειώσει την συνολική παραγωγικότητα μιας οικονομίας αντί να την αυξήσει. Το παράδειγμα της Ελλάδας είναι χαρακτηριστικό: ενώ, όπως είδαμε, οι Έλληνες εργάζονται τις περισσότερες ώρες στην ΕΕ, η παραγωγικότητα της εργασίας (παραγόμενο ΑΕΠ ανά ώρα εργασίας) είναι κάτω από τον ευρωπαϊκό μέσο όρο.

Η Ελλάδα ηγείται στην ΕΕ σε υπερωριακή εργασία, ενώ η παραγωγικότητα παραμένει χαμηλή παρά τις πολλές ώρες δουλειάς.

Το 2025, οι Έλληνες δούλευαν κατά μέσο όρο 1.886 ώρες το χρόνο έναντι 1.340 των Γερμανών, όμως η οικονομία μας δεν είχε αναλόγως υψηλότερη παραγωγικότητα ή ανταγωνιστικότητα. Οι λόγοι ποικίλλουν: οι χαμηλοί μισθοί ωθούν τους εργαζομένους να δουλεύουν περισσότερες ώρες (ή σε δεύτερη δουλειά) για να συμπληρώσουν εισόδημα, μεγάλο μέρος των επιπλέον ωρών αφορά αυτοαπασχολούμενους που συχνά δεν αποτυπώνονται σε αυξημένη παραγωγικότητα, και υπάρχει η παγιωμένη κουλτούρα ότι «η πολλή φυσική παρουσία στη δουλειά ισοδυναμεί με εργατικότητα» που δεν ευνοεί την αποδοτικότητα. Με λίγα λόγια, οι ποιοτικοί παράγοντες (εκπαίδευση, τεχνολογία, οργάνωση) έχουν μεγαλύτερη σημασία στην παραγωγικότητα από τις καθαυτές ώρες εργασίας. Έτσι, μέτρα που αυξάνουν απλώς τις ώρες μπορεί πρόσκαιρα να δώσουν μια ώθηση σε παραγωγικά μεγέθη, αλλά μακροπρόθεσμα κινδυνεύουν να φέρουν το αντίθετο αποτέλεσμα λόγω εξουθένωσης του ανθρώπινου δυναμικού. Αντίθετα, ορισμένες εταιρείες και χώρες διαπιστώνουν ότι η μείωση του ωραρίου (π.χ. 6ωρη ημέρα ή 4ήμερη εβδομάδα) μπορεί να αυξήσει την παραγωγικότητα ανά ώρα και να βελτιώσει την ψυχική διάθεση, μειώνοντας τις απουσίες. Αυτή η συζήτηση είναι σε εξέλιξη διεθνώς, κάνοντας το ελληνικό εγχείρημα να ξεχωρίζει ως βαίνον προς την αντίθετη κατεύθυνση.

Επιπτώσεις στην οικονομία: Σε βραχυπρόθεσμο επίπεδο, η δυνατότητα 13ωρης εργασίας ίσως βοηθήσει κάποιες επιχειρήσεις να καλύψουν πιο ευέλικτα τις ανάγκες τους (ιδίως όπου υπάρχει έλλειψη προσωπικού). Για παράδειγμα, αντί να προσλάβει μια επιχείρηση δεύτερο άτομο για μια εργασία λίγων επιπλέον ωρών, μπορεί να ζητήσει από έναν υπάρχοντα εργαζόμενο να τις καλύψει υπερωριακά – πιθανόν πιο γρήγορη/φθηνή λύση (αν και με προσαύξηση μισθού, γλιτώνει το κόστος μιας νέας πρόσληψης). Αυτό ενδεχομένως βραχυπρόθεσμα αυξήσει την απασχόληση σε ώρες και το παραγόμενο προϊόν. Ωστόσο, μακροπρόθεσμα ελλοχεύει ο κίνδυνος της «παγίδας χαμηλών μισθών και υπερωριών»: οι εργοδότες να προτιμούν να δίνουν υπερωρίες αντί να προσλαμβάνουν, κρατώντας την ανεργία υψηλότερη και τους μισθούς χαμηλούς. Η οικονομία μπορεί να στερηθεί νέων θέσεων εργασίας, ενώ οι υπάρχοντες εργαζόμενοι θα καταπονούνται περισσότερο. Παράλληλα, το κόστος από τα παραπάνω προβλήματα υγείας και την επαγγελματική εξουθένωση δεν είναι αμελητέο: περισσότερες αναρρωτικές άδειες, λιγότερη δημιουργικότητα, πρόωρες συνταξιοδοτήσεις λόγω εξουθένωσης – όλα αυτά έχουν αρνητικό αντίκτυπο στην παραγωγικότητα και στα δημόσια οικονομικά (π.χ. αυξημένες δαπάνες υγειονομικής περίθαλψης). Μια έκθεση του υπουργείου Υγείας των ΗΠΑ σημειώνει χαρακτηριστικά: η ανεπαρκής ανάπαυση λόγω μακρών ωραρίων οδηγεί σε κόπωση που μειώνει την παραγωγικότητα και αυξάνει τον κίνδυνο εξουθένωσης. Με άλλα λόγια, υπάρχει ένα σημείο όπου ο εργαζόμενος ‘καίγεται’ και ούτε ο ίδιος ωφελείται (γιατί μπορεί να χρειαστεί να απέχει για ανάρρωση) ούτε η οικονομία συνολικά.

Τέλος, από κοινωνικοοικονομική σκοπιά, η γενίκευση πολύ μεγάλων ωραρίων θα εντείνει τις ανισότητες μεταξύ εργαζομένων. Όσοι έχουν υψηλή εξειδίκευση και διαπραγματευτική δύναμη πιθανώς δεν θα επηρεαστούν (κανείς δεν θα τους υποχρεώσει σε 13ωρο). Αντίθετα, οι πιο ευάλωτοι εργαζόμενοι (χαμηλόμισθοι, πρωτόπειροι, μεταναστευτικό εργατικό δυναμικό) μπορεί να νιώσουν πίεση να αποδεχτούν εξουθενωτικά ωράρια για να διατηρήσουν τη δουλειά τους. Αυτό θα διευρύνει το χάσμα στην ποιότητα εργασιακής ζωής μεταξύ ‘προνομιούχων’ και ‘μη προνομιούχων’ εργαζομένων. Επίσης, κοινωνικοί σχολιαστές επισημαίνουν την επίπτωση σε δημογραφικά ζητήματα: σε μια χώρα που ήδη πάσχει από υπογεννητικότητα όπως η Ελλάδα, η επιμήκυνση του χρόνου εργασίας (ειδικά αν συνοδευτεί και από εργασία 6 ή 7 ημερών, την οποία έκαναν ευκολότερη προηγούμενες ρυθμίσεις), ενδέχεται τα νέα ζευγάρια να αποθαρρύνονται περαιτέρω από το να κάνουν παιδιά, αφού ο ελεύθερος χρόνος για οικογένεια συρρικνώνεται.