Της Tatiana Denning
Μετάφραση: Αλία Ζάε
“All the world’s a stage,
And all the men and women merely players;
They have their exits and their entrances,
And one man in his time plays many parts.”
—William Shakespeare
«Όλος ο κόσμος είναι μια σκηνή,
Και όλοι οι άντρες κι οι γυναίκες απλώς ηθοποιοί-
Μπαίνουν και βγαίνουν
Κι όλοι στον καιρό τους πολλούς ρόλους παίζουν.»
-Ουίλιαμ Σαίξπηρ
Αν και δεν έχω τα προσόντα να διδάξω Σαίξπηρ, μπορώ να δω ότι υπάρχει βάθος και σοφία στα έργα του. Και ότι δεν έχουν χάσει την αξία και την ισχύ τους ακόμα και στις μέρες μας.
Όταν ήμουν νεότερη, θεωρούσα ότι ο Σαίξπηρ ταιριάζει μόνο σε βαρετούς γέρους, επίλεκτα μέλη της ακαδημαϊκής κοινότητας, που αμπελοφιλοσοφούν με στόμφο καπνίζοντας την πίπα τους. Η γλώσσα ήταν δυσνόητη και οι ιστορίες μιλούσαν για άλλους ανθρώπους που ζούσαν σε άλλες εποχές.
Το ότι μπόρεσα να ανακαλύψω και να εκτιμήσω τελικά τον μεγάλο Άγγλο συγγραφέα το οφείλω στη φιλόλογό μου κα Τζούντιθ Τζακ.
Η σκοπιά της δασκάλας
Η κα Τζακ ήταν μια από τις καλύτερες και πιο αγαπητές καθηγήτριες στο μικρό μου Γυμνάσιο στο Έλκινς της Δυτικής Βιρτζίνια. Είχε την ικανότητα να αναλύει και να εξηγεί τα πράγματα έτσι ώστε, όχι μόνο τα καταλαβαίναμε, αλλά θέλαμε να μάθουμε και περισσότερα.
Επικοινώνησα με τον συμμαθητή μου και γιο της, Τ.Λ., και ρώτησα αν θα ήθελε η μητέρα του να μοιραστεί τις σκέψεις της για τη διδασκαλία του Σαίξπηρ. Η κα Τζακ, με μεγάλη καλοσύνη, δέχτηκε.
Το μυαλό της είναι ακόμα κοφτερό, παρά την ηλικία της. Όταν τη ρώτησα ποια είναι τα αγαπημένα της σαιξπηρικά έργα, μου απάντησε με τους στίχους του ίδιου του ποιητή: «Το αύριο και το αύριο και το αύριο έρχεται αργά και σιγανά με βήματα ανούσια…»1.
Τη ρώτησα πώς κατάφερνε να διδάσκει Σαίξπηρ – κάτι τόσο δύσκολο – τόσο καλά.
«Η σαιξπηρική γλώσσα τρομάζει τους μαθητές. Θα μπορούσα να τους ζητάω να διαβάσουν το έργο και να λένε κατόπιν τι συνέβη εδώ και τι συνέβη εκεί. Αλλά ένιωθα ότι αν το διάβαζα εγώ και σταματούσα πότε-πότε για να το εξηγώ, αυτό θα έκανε το κείμενο πιο προσιτό. Και η έκφρασή μου, ο τόνος της φωνής, βοηθούσαν ακόμα περισσότερο τους μαθητές να καταλάβουν.»
Πραγματικά, η κα Τζακ δεν μας διάβαζε απλώς το έργο. Το απήγγειλε με τέτοιο πάθος που το ζωντάνευε μπροστά στα μάτια μας. Θυμάμαι ότι περίμενα με ανυπομονησία το επόμενο μάθημα, για να μάθω πώς θα συνεχιζόταν η ιστορία…
«Αν σε δυσκολεύει η γλώσσα και κάποιος σου την εξηγήσει, τότε γίνεται προσιτή», λέει η κα Τζακ.
Η καθηγήτριά μου κατανοούσε επίσης ότι τα έργα του Σαίξπηρ περιέχουν διαχρονικά διδάγματα. «Όπως λένε, αν δεν μάθουμε από τα λάθη του παρελθόντος, θα τα επαναλάβουμε», εξηγεί.
Η αποστήθιση και η απαγγελία μονολόγων του Σαίξπηρ ήταν αναγκαίο μέρος του μαθήματος και, παρόλο που μας δυσκόλευε, μας αντάμειβε κιόλας.
«Ήλπιζα ότι με την απομνημόνευση των μονολόγων, οι μαθητές θα εργάζονταν πραγματικά και θα κέρδιζαν κάτι που θα τους έμενε. Όταν τα κατάφερναν, ακόμα και οι λιγότερο καλοί μαθητές ένιωθαν ικανοποιημένοι με τον εαυτό τους και την προσπάθειά τους.»
Ακόμα θυμάμαι πολλούς από τους στίχους που είχα τότε απομνημονεύσει. Και απ’ ό,τι φαίνεται δεν είμαι η μόνη.
«Είναι αστείο, όταν συναντώ τυχαία παλιούς μου μαθητές, που είναι τώρα στα 40 και στα 50 τους, μου απαγγέλουν στίχους του Σαίξπηρ που είχαν μάθει για το μάθημά μου. Σχετίζονται με αυτούς και έχουν καλές αναμνήσεις από την τάξη», λέει η κα Τζακ.
Οι σοφές λέξεις του Σαίξπηρ άφησαν βαθιές εντυπώσεις σε πολλούς από εμάς.
Κάνε το σωστό
Στον Σαίξπηρ μπορούμε να βρούμε πολλά μαθήματα για τη σημασία του να κάνει κάποιος το σωστό. Οι χαρακτήρες που πλάθει είναι γεμάτοι ελαττώματα και άγονται από πάθη όπως η φιλοδοξία και η εκδίκηση. Η συμπεριφορά τους συχνά είναι η αντίθετη από αυτό που είναι δίκαιο, καλό και ευγενές και προσβάλλει την αίσθησή μας του ηθικά σωστού, θυμίζοντάς μας ότι τα σκοτεινά, εγωιστικά στοιχεία που υπάρχουν μέσα μας μπορεί εύκολα να ξεφύγουν από τον έλεγχο μας και να μας οδηγήσουν σε μια καταστροφική πορεία.
Σε ένα άρθρο των Deseret News, με τον τίτλο «Τι συνεχίζει να μας διδάσκει ο Σαίξπηρ για το καλό και το κακό, 400 μετά από τον θάνατό του»2, η καθηγήτρια Ρεγκίνα Σβαρτς του Πανεπιστημίου Northwestern λέει: «Αν παρακολουθήσετε τα έργα του, θα φύγετε από το θέατρο με μια βαθύτερη κατανόηση για το καλό και το κακό, εν μέρει εξαιτίας των πειστικών και συναρπαστικών χαρακτήρων του: είναι σαν εμάς, είναι καλύτεροι από εμάς, είναι χειρότεροι από εμάς. Μας καλούν αλλά και μας προειδοποιούν.»
Σύμφωνα με τη Σβαρτς, πηγή της σαιξπηρικής έμπνευσης είναι η Βίβλος – η ιστορία της εκδίκησης του Άμλετ, παραδείγματος χάριν, αντλεί από την ιστορία του Κάιν και του Άβελ, ενώ η Λαίδη Μάκβεθ αντιπροσωπεύει την Εύα.
Στο ίδιο άρθρο παρατίθεται και η άποψη της καθηγήτριας Αγγλικής φιλολογίας Κρίστεν Πουλ: «Το έργο του [Σαίξπηρ] αφορά τη συμπόνια – να αγαπάς τον Θεό, να αγαπάς τον γείτονά σου. Λοιπόν…πώς μοιάζει αυτό; Πώς μοιάζει η συμπόνια για ανθρώπους που δεν συμπαθούμε;»
Η μελέτη των έργων του Σαίξπηρ έχει αποδειχθεί ευεργετική και για κρατούμενους φυλακών. Η καθηγήτρια Λίντα Μπέιτς, συγγραφέας του βιβλίου «Ο Σαίξπηρ έσωσε τη ζωή μου: δέκα χρόνια σε απομόνωση με τον Βάρδο3», μοιράζεται σε συνέντευξη της στο NPR4 πώς ωφελούνταν οι φυλακισμένοι από τη διδασκαλία των σαιξπηρικών έργων, παρακινούμενοι να εξετάσουν τη δική τους συμπεριφορά.
«Όσο περισσότερο κατανοείς τους χαρακτήρες του Σαίξπηρ, τόσο περισσότερο κατανοείς τον ίδιο σου τον εαυτό», λέει ένας κρατούμενος.
Ένας άλλος κρατούμενος, ο Λάρι Νιούτον, ανέφερε ότι ο Σαίξπηρ έσωσε τη ζωή του και κυριολεκτικά και μεταφορικά. Την περίοδο που ξεκίνησαν τα μαθήματα της Μπέιτς, ο Νιούτον έπασχε από βαθιά κατάθλιψη και σκεφτόταν ακόμα και την αυτοκτονία. Ο Σαίξπηρ τού έδωσε κάτι θετικό για να κρατηθεί και έναν νέο τρόπο να βλέπει τη ζωή.
Η Μπέιτς και ο Νιούτον συνεργάστηκαν φτιάχνοντας βιβλία ασκήσεων βασισμένα σε 13 από τα έργα του Βάρδου. Σύμφωνα με την πρώτη, ο Νιούτον συμπεριέλαβε «καθημερινούς στοχασμούς πάνω σε σημεία των έργων, που παρακινούν τον αναγνώστη να εξετάσει τα κίνητρα των χαρακτήρων και ύστερα να αναλογιστεί τα δικά του κίνητρα, επιλογές και επιδιώξεις».
Η σημασία των σκέψεων
Μέσα από τις τραγωδίες του, ο Σαίξπηρ καταδείκνυε πόσο σημαντικές είναι οι σκέψεις μας. Μας φανερώνει την εξέλιξη των σκέψεων των ηρώων και το πώς αυτές τελικά τους οδηγούν στην πτώση τους.
Αυτά τα έργα δεν δίνουν τόσο έμφαση στη δράση και τις πράξεις των ηρώων όσο στις σκέψεις τους. Ακολουθώντας τους χαρακτήρες στις πολύπλοκες νοητικές διαδρομές τους, όχι μόνο τους καταλαβαίνουμε καλύτερα αλλά αποκτούμε πρόσβαση και στο δικό μας σκεπτικό.
Τα σαιξπηρικά έργα μάς δείχνουν ότι δεν είμαστε απλώς αυτό που οι άλλοι βλέπουν σε εμάς, ίσως ούτε καν αυτό που οι ίδιοι νομίζουμε ή λέμε ότι είμαστε. Μέσω των ηρώων του φτάνουμε στην κατανόηση ότι, προκειμένου να βελτιωθούμε, πρέπει πρώτα να γνωρίσουμε ποιοι πραγματικά είμαστε.
Όπως είπε και ο Άμλετ: «Γνωρίζουμε τι είμαστε αλλά δεν γνωρίζουμε τι μπορούμε να γίνουμε».
Είμαστε υπεύθυνοι για τις επιλογές μας
Η κα Τζακ ισχυρίζεται ότι «μπορούμε να διαμορφώσουμε το μέλλον μας. Μπορούμε να αποφασίσουμε ποιο θέλουμε να είναι το μέλλον μας. Όταν οι μαθητές το κατανοούν αυτό, τότε έχουν ένα ισχυρό κίνητρο για τη ζωή.»
Καθημερινά συναντάμε ευκαιρίες για να διαλέξουμε τον δρόμο μας: να ακολουθήσουμε την εγγενή μας προδιάθεση για την αρετή ή ένα κακό μονοπάτι.
Και πάλι με τα λόγια του Άμλετ: «Υπάρχουν πολύ περισσότερα πράγματα, Οράτιε, στον ουρανό και τη γη απ’ όσα έχει ονειρευτεί η φιλοσοφία σου».
Δηλαδή, η ανθρώπινη γνώση και κατανόηση για τη ζωή και το σύμπαν είναι περιορισμένες.
Εάν επιλέξουμε να πιστεύουμε ότι δεν έχει σημασία το τι κάνουμε όσο βρισκόμαστε εδώ ή το αν ακολουθούμε ένα στραβό σκεπτικό που μας οδηγεί σε κακό δρόμο, τότε θα χάσουμε πολλές πολύτιμες ευκαιρίες. Όπως λέει κι ο Κάσσιος, στον «Ιούλιο Καίσαρα»: «Οι άνθρωποι ενίοτε ορίζουν τη μοίρα τους. Δεν φταίνε τ’ αστέρια μας, αγαπητέ Βρούτε, αλλά εμείς, που είμαστε κατώτεροι».
Κάνοντας την αυτοκριτική μας
Τα διδάγματα που περιέχουν τα έργα του Σαίξπηρ μάς καλούν να εξετάσουμε την καρδιά και το μυαλό μας και να ψάξουμε ακόμα βαθύτερα, για να βρούμε αυτό που είναι κρυμμένο ακόμα κι από τον ίδιο μας τον εαυτό.
Όταν παίρνει προαγωγή ο καλύτερος μας φίλος, νιώθουμε το τσίμπημα της ζήλιας, όπως και ο Μάκβεθ στην αρχή; Όταν αντιμετωπίζουμε το δίλημμα να κερδίσουμε κάτι ή να κάνουμε το σωστό, τι επιλέγουμε; Κι όταν κάποιος μας αδικεί, θα πάρουμε τον δρόμο της εκδίκησης, όπως ο Άμλετ, ή τον δρόμο της καλοσύνης και της συγχώρεσης;
Οι σκέψεις και οι πράξεις μας έχουν άμεσο αντίκτυπο και στην υγεία μας.
Όταν αγωνιζόμαστε για το «περισσότερο» – περισσότερα χρήματα, περισσότερα πράγματα, περισσότερη τεχνολογία, περισσότερη φήμη – αυξάνεται το άγχος και η ανησυχία μας και αυτό προκαλεί διάφορα προβλήματα, από χαμηλή πίεση και καρδιοπάθειες μέχρι μοναξιά και κατάθλιψη.
«Ο Σαίξπηρ έγραψε μερικές θαυμάσιες κωμωδίες για να κάνει τους ανθρώπους να γελούν», λέει η κα Τζακ. «Ήθελε όμως και να μας θυμίζει ότι στη ζωή δεν είναι όλα ρόδινα, αλλά υπάρχουν και πολλές δυσκολίες. Υπάρχουν και κακοί άνθρωποι, που μπορούν στ’ αλήθεια να μας βλάψουν αν τους ακολουθήσουμε.»
Ο Σαίξπηρ ανέδειξε την πάλη που ενυπάρχει στον άνθρωπο, όπως και το πόσο σημαντικό είναι να είμαστε σε εγρήγορση και να εξετάζουμε τη σκέψη, τα κίνητρα και τις πράξεις μας.
Οι ιστορίες του μας προειδοποιούν για αυτό που μπορεί να συμβεί όταν δεν αντιλαμβανόμαστε και δεν ελέγχουμε τα βλαβερά συναισθήματα, όπως ο θυμός, η ζήλια και η απληστία. Μας υπενθυμίζουν να αξιοποιούμε τον διαθέσιμο χρόνο μας για να αποκτήσουμε αυτογνωσία, να διώξουμε τον εγωισμό μας και να ισχυροποιήσουμε το καλό που υπάρχει μέσα μας.
* * *
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. «Tomorrow and tomorrow and tomorrow creeps in at this petty pace …», William Shakespeare, Macbeth 5.5
2. «What Shakespeare is still teaching us about good and evil 400 years after his death», Regina Schwartz, Deseret News
3. the Bard (ο Βάρδος): όταν στην αγγλική γλώσσα εμφανίζεται με κεφαλαίο, αναφέρεται συγκεκριμένα στον Σαίξπηρ.
4. NPR: μη κερδοσκοπική δημοσιογραφική οργάνωση στις ΗΠΑ.
