Στο πρώτο μέρος αυτής της σειράς, εξετάσαμε τη στροφή του δυτικού κόσμου από την επιδίωξη της σοφίας προς την αυτοπραγμάτωση και διασαφηνίσαμε ότι η ουσία της σοφίας είναι η ηθική. Όπως έγραψε ο Ρωμαίος πολιτικός και στοχαστής Κικέρων, είναι η ικανότητα διάκρισης μεταξύ σωστού και λάθους, ικανότητα που (πρέπει να) διαπερνά κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα.
Η κατανόηση των Ελλήνων σχετικά με τη φύση της σοφίας ανακλάται στο πρόσωπο μίας εκ των Ολύμπιων θεοτήτων, της Αθηνάς Παλλάδας. Ελπίσουμε ότι εξετάζοντας τη φύση και τις ιδιότητες της Αθηνάς, θα μπορέσουμε να κάνουμε ένα μικρό βήμα προς τη σοφία: να γίνουμε άνθρωποι που μπορούν να διακρίνουν αποτελεσματικότερα μεταξύ σωστού και λάθους.
Η προέλευση της Αθηνάς
Ο πατέρας της Αθηνάς, ο Δίας, ήταν ο άρχοντας των θεών και ολόκληρου του σύμπαντος. Αλλά δεν ήταν πάντα έτσι τα πράγματα. Ο παππούς του, ο Ουρανός, ο πρώτος άρχοντας του κόσμου, εκθρονίστηκε από τον γιο του, τον Τιτάνα Κρόνο, ο οποίος με τη σειρά του εκθρονίστηκε από τον γιο του, τον Δία. Αυτές οι διαδοχές, μακράν από το να αποτελούν απλές αλλαγές στην ηγεσία, αντιστοιχούσαν σε θεμελιώδεις αλλαγές στη φύση του σύμπαντος: οι Τιτάνες, τους οποίους κυβερνούσε ο Κρόνος, ήταν αρχέγονα και χαοτικά όντα και ανάλογη ήταν και η κατάσταση του σύμπαντος την περίοδο της κυριαρχίας τους. Ύστερα, όταν επικράτησαν ο Δίας και οι άλλοι Ολύμπιοι θεοί, επαναπροσδιόρισαν και αναμόρφωσαν πλήρως το σύμπαν, φέρνοντας την τάξη και τη δικαιοσύνη.
Ας υποθέσουμε ότι αυτή η ‘αλλαγή ηγεσίας’ αντιπροσωπεύει μια διαδικασία αναταράξεων, μαζικών κινήσεων αερίων, εκρήξεων, μαύρων τρυπών κλπ – κι όμως, από αυτήν εμφανίζεται η τάξη, η οργάνωση και η ζωή. Ποτέ δεν νιώθουμε ότι ο Ουρανός ή ο Κρόνος σκέπτονται. Δρουν, αντιδρούν και αυτό είναι όλο. Αλλά με την εμφάνιση του Δία, αισθανόμαστε τη ύπαρξη ενός νοός που τα αντιλαμβάνεται όλα, που κυβερνά και κρατάει τα πράγματα ενωμένα, συμπεριλαμβανομένης της καταστροφής του κακού (για παράδειγμα, του Τυφώνα, του δράκου).
Πριν παντρευτεί την Ήρα, τη βασίλισσα των θεών, ο Δίας είχε πάρει για γυναίκα του την Τιτανίδα Μήτιδα, η οποία τον είχε βοηθήσει στον αγώνα του ενάντια στον Κρόνο, δίνοντάς του το βότανο που έκανε τον Κρόνο να βγάλει από μέσα του όλα τα παιδιά που είχε καταπιεί πριν γεννηθεί ο Δίας. Το όνομα της Μήτιδας σημαίνει σοφία και εξυπνάδα, αλλά εξυπνάδα που περιέχει και πονηρία, όπως αυτή του Οδυσσέα. Όταν ο Δίας μαθαίνει την προφητεία που λέει ότι η Μήτις θα του γεννήσει έναν γιο ισχυρότερο, ο οποίος τελικά θα τον ανατρέψει, την ξεγελά και την καταπίνει. Κατάφερε, όμως, πράγματι να την ξεγελάσει;
Στην πραγματικότητα, με αυτόν τον τρόπο, η Μήτις και το αγέννητο παιδί της ενσωματώθηκαν με τον άρχοντα των θεών. Λίγο καιρό αργότερα, ο Δίας αρχίζει να έχει έναν ισχυρότατο πονοκέφαλο, που αρχίζει κυριολεκτικά να τον διαλύει: ουρλιάζει από αγωνία και κανείς δεν μπορεί να του προσφέρει ανακουφίσει – μέχρι που ο Προμηθέας συμβουλεύει τον Ήφαιστο τι να κάνει.
Κάθε θεότητα έχει συμβολική σημασία. Πρώτον, ο Προμηθέας, ένας Τιτάνας, που τάχθηκε με το μέρος του Δία εναντίον του είδους του. Γιατί; Η σημασία του ονόματός του – αυτός που σκέπτεται πριν πράξει, σύμφωνα με μία ερμηνεία – παρέχει μια ένδειξη. Επίσης, ο Προμηθέας είχε το χάρισμα της προόρασης. Προέβλεψε ότι ο Κρόνος θα έχανε στη μάχη και έτσι πήρε το μέρος των νικητών. Η ικανότητα της πρόβλεψης είναι, φυσικά, μια μορφή σοφίας.
Ο Ήφαιστος, γιος του Δία και της Ήρας, είναι ο θεός της φωτιάς και μάστορας της μεταλλοτεχνίας. Σφυρηλατεί τα μέταλλα, τα όπλα των θεών και τα κοσμήματά τους και ό,τι άλλο χρειάζεται. Είναι πιστός αρωγός του πατέρα του, Δία και της μητέρας του, σε κάθε περίσταση.
Ο Προμηθέας δίνει οδηγίες στον Ήφαιστο να πάρει το τσεκούρι του και να το χρησιμοποιήσει για να ανοίξει το κεφάλι του Δία, ο οποίος αφήνεται σε αυτό με εμπιστοσύνη. Όλοι οι θεοί γίνονται μάρτυρες αυτού του γεγονότος. Καθώς το κρανίο ανοίγει, παρακολουθούν με κατάπληξη να εμφανίζεται μια αιχμή δόρατος και στη συνέχεια να ξεπροβάλει, εν πλήρει εξαρτύσει, η θεά Αθηνά.
Μια παρθενική γέννηση
Υπάρχουν αρκετοί παραλληλισμοί μεταξύ του αρχαιοελληνικού μύθου της σοφίας και των αναφορών στη Βίβλο. Η σοφία δεν γεννιέται από τη σάρκα, δεν είναι μία βιολογική λειτουργία, αλλά γεννιέται παρθενογενετικά.
Η σοφία είναι «sui generis», μοναδική στο είδος της. Ένα από τα χαρακτηριστικά της είναι ότι έρχεται πλήρως εξοπλισμένη. Δεν χρειάζεται να κάνει τίποτα, γιατί από τη φύση της είναι οπλισμένη. Η Αθηνά γεννιέται πλήρως εξοπλισμένη: πλήρως επαρκής, πλήρως ικανή, πλήρως ισχυρή.
Για να αναφερθούμε ξανά στη Βίβλο, μια πτυχή της ζωής του Ιησού είναι ότι δεχόταν συνεχώς λεκτικές επιθέσεις και προκλήσεις. Ωστόσο, δεν υπάρχει ούτε μία καταγεγραμμένη περίπτωση όπου δεν μπόρεσε να απαντήσει αποτελεσματικά και αποφασιστικά. Από πού πήρε αυτός ο άνθρωπος τη μόρφωσή του, αναρωτιόνταν οι Φαρισαίοι και οι ραβίνοι. Ποιος τον δίδαξε; Δεν είναι μορφωμένος, άρα πώς μπορεί και απαντά με αυτόν τον τρόπο;
Αυτό που λέει ο μύθος της Αθηνάς είναι ότι η παιδεία δεν είναι το ίδιο με τη σοφία, και μπορεί κάλλιστα να βρίσκεται σε αντίθεση με αυτήν. Η σοφία έχει δύναμη αφ’ εαυτής – είναι θεμελιώδης. Προηγείται αυτού που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε «σκέψη για τα πράγματα». Με άλλα λόγια, η σοφία είναι διαισθητική – αναδύεται από τα βάθη της ψυχής μας. Όλοι ξέρουμε ότι αυτό ισχύει όταν βλέπουμε απλούς ανθρώπους να επιδεικνύουν περισσότερη σοφία (μερικές φορές θα μπορούσαμε να το πούμε κοινή λογική) από τους μορφωμένους της εποχής μας.
Ένα από τα πρώτα πράγματα που κάνει η θεά μετά τη γέννησή της είναι να ζητήσει από τον Δία να παραμείνει για πάντα παρθένα. Το αίτημα αυτό, ο Δίας το ικανοποιεί. Αυτό σημαίνει ότι η σοφία είναι καθαρή και αμόλυντη από τη σαρκικότητα – και, επιπλέον, ότι διατηρεί μια ανεξάρτητη, αντικειμενική άποψη, επειδή δεν μολύνεται από σχέσεις ή έστω από μια ειδική σχέση που θα μπορούσε να προκαλέσει πάθη και μεροληψία. Είναι η αιώνια, αμόλυντη Παρθένος.
Σαφώς, η ιδέα είναι ότι η γνώση είναι αντικειμενική και ότι η ίδια η υποκειμενικότητα βρίσκεται υπό την κυριαρχία της πραγματικότητας. Αυτό αποτελεί αντίδοτο για ένα μεγάλο μέρος της σύγχρονης σκέψης.
Στο τρίτο άρθρο της σειράς, θα εξετάσουμε μερικές από τις εξέχουσες δράσεις της Αθηνάς, αναζητώντας τα στοιχεία εκείνα που θα μας βοηθήσουν να επιστρέψουμε «στο σπίτι».
