Στο δεύτερο μέρος αυτής της σειράς για τη σοφία, εξετάσαμε τον συμβολισμό της προέλευσης και της γέννησης της θεάς Αθηνάς. Το πιο σημαντικό σημείο ίσως ήταν αυτό: ότι η σοφία δεν μπορεί να σπιλωθεί ή να αλλοιωθεί – έχει μια εγγενή, αδιάρρηκτη ακεραιότητα.
Έχει ενδιαφέρον να συγκρίνουμε την αρχαιοελληνική κατανόηση της σοφίας με τη χριστιανική, όπως αυτή εκφράζεται, π.χ., στο βιβλίο της Σοφίας του Σολομώντα, το οποίο θεωρείται απόκρυφο από τους Προτεστάντες:
«Υπάρχει σ’ αυτήν [τη σοφία] ένα πνεύμα ευφυές, άγιο, μοναδικό, πολυποίκιλο, λεπτό, κινητό, καθαρό, αμόλυντο, διακριτό, άτρωτο, που αγαπάει το καλό, οξυδερκές, ακαταμάχητο, ευεργετικό, φιλάνθρωπο, σταθερό, σίγουρο, απαλλαγμένο από το άγχος, παντοδύναμο, που εποπτεύει τα πάντα και διεισδύει μέσα από όλα τα πνεύματα που είναι ευφυή, καθαρά και λεπτά. Διότι η σοφία είναι πιο ευέλικτη από κάθε κίνηση – λόγω της αγνότητάς της διαπερνά και διαποτίζει τα πάντα. Διότι είναι η πνοή της δύναμης του Θεού και καθαρή εκπορεύεται από τη δόξα του Παντοδύναμου – γι’ αυτό, τίποτα το μολυσμένο δεν καταφέρνει να εισέλθει σ’ αυτήν. Διότι είναι αντανάκλαση του αιώνιου φωτός, αψεγάδιαστος καθρέφτης του έργου του Θεού και εικόνα της καλοσύνης του.»
Το παραπάνω απόσπασμα τεκμηριώνει και εξυψώνει και τη φύση της Αθηνάς: ως θεά της σοφίας είναι η προέκταση του πατέρα της, του Δία, του υπέρτατου θεού, η νίκη του οποίου έθεσε τέρμα στο χάος και στις καταστροφικές δυνάμεις του σύμπαντος.
Η εμφάνιση της Αθηνάς
Η Αθηνά κρατάει δόρυ, ασπίδα και φορά αιγίδα – ένα προστατευτικό κάλυμμα από δέρμα κατσίκας. Από εκεί προέρχεται και η έκφραση «υπό την αιγίδα», δηλαδή υπό την προστασία και την εξουσία κάποιου ή κάποιων. Η σοφία είναι μια υψηλή εξουσία και πηγή προστασίας.
Η ασπίδα που φέρει η Αθηνά έχει το κεφάλι της Μέδουσας σε ανάγλυφη μορφή: μπορεί κυριολεκτικά να απολιθώσει, να μετατρέψει σε πέτρα όποιον την κοιτάζει. Η ασπίδα της λοιπόν δεν παρέχει απλώς προστασία, αλλά αποτελεί και μία μορφή επίθεσης, που τρομοκρατεί τους εχθρούς της. Εκείνοι που μιλούν με σοφία τρομοκρατούν τους εχθρούς τους, οι οποίοι δεν μπορούν να αντέξουν την αλήθεια.
Τέλος, η λόγχη της αντιπροσωπεύει τη σοφία της στον στρατηγικό πόλεμο, την προάσπιση της δικαιοσύνης και την τιμωρία του κακού, ιδίως όσων είναι ένοχοι ύβρεως.
Τα δώρα της Αθηνάς
Η Αθηνά ήταν ευεργέτιδα της ανθρωπότητας. Μεταξύ άλλων, εφηύρε τον αυλό, το πήλινο δοχείο, το άροτρο, την τσουγκράνα, το βόδι, το γεφύρι, το άλογο, το άρμα και το πλοίο. Ήταν αυτή που δίδαξε πρώτη την επιστήμη των αριθμών, της μαγειρικής, της ύφανσης και της κλώσης, χρήσιμες τέχνες που πρέπει να καλλιεργούνται. Η Αθηνά χάρισε στον άνθρωπο τον πολιτισμό.
Όταν διεκδικούσε την πόλη που πήρε το όνομά της, πρόσφερε στους κατοίκους της την ελιά, που έδινε καρπό, λάδι και ξύλο, υποσχόμενη ευημερία και πολιτισμό. Εκείνοι δέχθηκαν το δώρο της, αντί για εκείνο του Ποσειδώνα, ο οποίος θα τους χάριζε ναυτική υπεροχή, δύναμη και πλούτο. Ως εκ τούτου, η πόλη ονομάστηκε Αθήνα και έγινε το λίκνο των τεχνών, της φιλοσοφίας και της δημοκρατίας, και ολόκληρου του δυτικού πολιτισμού.
Φίλη των ηρώων
Παράλληλα με τα έργα της ειρήνης, η Αθηνά πρωτοστατούσε και στη μάχη. Όχι όμως όπως ο Άρης, ο οποίος ήταν ένας βίαιος θεός που έφερνε την καταστροφή, αλλά ως ο αντίποδάς του, ως προστάτιδα της ειρήνης ενάντια στο πολεμικό μένος και την αιματοχυσία. Η Αθηνά είναι η θεά του στρατηγικού πολέμου: του σχεδιασμού, της στρατηγικής και των τεχνασμάτων που οδηγούν στη νίκη. Στις αντιπαραθέσεις τους, η Αθηνά κέρδιζε πάντα, το οποίο σημαίνει ότι η ωμή δύναμη δεν αρκεί για να φέρει τη νίκη.
Στον Τρωικό πόλεμο, είχε ταχθεί με το μέρος των Ελλήνων, που συνολικά αντιπροσώπευαν τον επερχόμενο κόσμο της ειρήνης, της τάξης και του ορθολογισμού, παρά τις επιμέρους αδυναμίες τους. Ιδιαίτερη αδυναμία δείχνει στον ήρωα Οδυσσέα, βοηθώντας τον σε κάθε δοκιμασία που συναντά, ανταμείβοντας το πολυμήχανο πνεύμα του και την ευλάβειά του προς αυτήν.
Και άλλοι Έλληνες ήρωες, όμως, δέχονται τη φροντίδα της: προσέχει τον Ηρακλή, ο οποίος καθαρίζει τον κόσμο από τους τρόμους, τα τέρατα και την αδικία, στηρίζει τον Περσέα στην προσπάθειά του εναντίον της Μέδουσας, βοηθά στην κατασκευή του πλοίου Αργώ, με το οποίο ταξιδεύουν ο Ιάσονας και οι Αργοναύτες, και φροντίζει για τον Θησέα όταν εκείνος αποφασίζει να επιχειρήσει να σκοτώσει τον Μινώταυρο, τερματίζοντας και τη σκληρή ετήσια θυσία των Αθηναίων νέων.
Στον Τρωικό πόλεμο
Κατά τη διάρκεια του Τρωικού Πολέμου, η Αθηνά υποστήριξε τον Διομήδη στη μάχη εναντίον του Άρη, στην οποία ο Διομήδης επικρατεί, δίνοντάς του το χάρισμα να διακρίνει μεταξύ θεών και θνητών στο πεδίο της μάχης. Μέσω του Οδυσσέα, ο οποίος επινοεί το τέχνασμα του Δούρειου Ίππου, επιτυγχάνει την καταστροφή της Τροίας, κάτι που δεν κατάφεραν δέκα χρόνια πολέμου.
Περαιτέρω, η Αθηνά προστατεύει τον Οδυσσέα στο ταξίδι του από την Τροία προς το σπίτι του, αλλά και όταν φτάνει εκεί. Η προστασία της επεκτείνεται και στην οικογένεια του Οδυσσέα – συγκεκριμένα, στον γιο του, τον Τηλέμαχο, τον οποίο συμβουλεύει υποδυόμενη έναν θνητό, τον Μέντορα, αλλά και παρεμποδίζοντας τα σχέδια των μνηστήρων που δολοπλοκούν για να τον δολοφονήσουν.
Τόσο ο Οδυσσέας όσο και ο Διομήδης επιβιώνουν από τον Τρωικό Πόλεμο και, σύμφωνα με τις περισσότερες παραδόσεις (με εξαίρεση τον Δάντη), φτάνουν σε βαθιά γεράματα. Πολλοί άλλοι Έλληνες ήρωες πεθαίνουν βίαια και δυσάρεστα: ο Αίας ο Αγαμέμνονας, ο Αχιλλέας, ο Πάτροκλος. Επιζούν όσοι σέβονται τη σοφία και όσοι δεν έχουν ασεβήσει, όπως ο Νέστορας, ο Μενέλαος, ο Ιδομενέας.
Ένα κάλεσμα για την αναζήτηση της σοφίας
Τι μπορούν να μας διδάξουν οι αρχαίοι μύθοι σήμερα;
Ίσως ότι η σοφία είναι κάτι που πρέπει να αναζητήσουμε ενεργά. Ανάλογα, και η Βίβλος μας συμβουλεύει να επιδιώκουμε τη σοφία (Ιώβ 28:12) και να κινούμαστε προς αυτήν. Με άλλα λόγια, δεν έχουμε κανένα δικαίωμα σε αυτήν, αλλά πρέπει να τη βρούμε. Είναι ένα ταξίδι – μια οδύσσεια.
Επιδιώκοντας τη σοφία, καλούμαστε όλοι να γίνουμε ήρωες. Η ζωή απαιτεί ηρωισμό για να αντιμετωπίσουμε τα τέρατα, τον φόβο και όλες τις άλλες στρεβλώσεις που οδηγούν στον θάνατο. Από την οπτική γωνία της θεάς, το να είσαι ήρωας δεν έχει να κάνει με την ωμή δύναμη ή την ισχύ: Είναι ζήτημα σθένους και έχει μια κατεύθυνση, έναν ανώτερο σκοπό.
Μαθαίνουμε ακόμη ότι πρέπει να είμαστε επίμονοι, συνεπείς και να μην εγκαταλείπουμε ποτέ την προσπάθεια να κάνουμε το καλό. Ο Δρ Τζόνσον είπε: «τα μεγάλα έργα δεν επιτυγχάνονται με τη δύναμη αλλά με την επιμονή». Πιο πρόσφατα, ο Ουγγρο-αμερικανός φυσικός Άλμπερτ-Λάζλο Μπάραμπας παρατήρησε στο βρετανικό περιοδικό MoneyWeek: «Σε αντίθεση με ό,τι πιστεύουν πολλοί, οι πιθανότητες επιτυχίας δεν μειώνονται με την ηλικία. Με επιμονή, η επιτυχία μπορεί να έρθει σε οποιαδήποτε ηλικία».
Οι παρατηρήσεις αυτές υποδηλώνουν μια πολύ ισχυρή αρετή: την ελπίδα. Η ελπίδα στηρίζει τη σοφία, διότι πιστεύοντας ότι η σοφία θα επικρατήσει, πιστεύουμε επίσης ότι θα επικρατήσει και η τάξη και η δικαιοσύνη. Αυτό μας δίνει ελπίδα και μας οπλίζει με αποφασιστικότητα.
Επί του παρόντος, με την παθητικότητα (ο χρόνος που περνάμε στα κινητά τηλέφωνα, π.χ., ή μέσα σε εικονικούς κόσμους) να είναι η κυρίαρχη συμπεριφορά και η έμφαση στα ‘δικαιώματα’ παρά στις υποχρεώσεις, δηλαδή η τάση να ‘παίρνουμε’ παρά να ‘δίνουμε’ υπό μία έννοια, η ανάγκη να εξασκήσουμε την ικανότητά μας να διακρίνουμε το καλό από το κακό είναι ακόμη πιο επείγουσα.
* * * * *
Προηγούμενα:
