«Ο στόχος και ο τελικός σκοπός κάθε μουσικής δεν πρέπει να είναι άλλος από τη δόξα του Θεού και την αναζωογόνηση της ψυχής».
-Γιόχαν Σεμπάστιαν Μπαχ
Όταν επισκέπτεστε ένα μουσείο τέχνης, ίσως έχετε παρατηρήσει ότι οι περισσότεροι από τους παλαιότερους πίνακες απεικονίζουν βασιλιάδες, βασίλισσες και άλλους ευγενείς ή ιερές λατρευτικές σκηνές από τη Βίβλο. Ο απλός λόγος, όπως ίσως ήδη γνωρίζετε, είναι ότι πριν από τον 18ο αιώνα, η εκκλησία και οι πλούσιοι προστάτες πλήρωναν τα περισσότερα έργα τέχνης. Θα μπορούσε κανείς να σκεφτεί ότι οι “απλοί” άνθρωποι δεν υπήρχαν πριν από τον 18ο αιώνα, καθώς πολύ λίγοι απεικονίζονταν στην τέχνη.
Ο όρος «πεινασμένος καλλιτέχνης» ήταν περισσότερο μια πραγματικότητα παρά ένα στερεότυπο και αφορούσε συνθέτες καθώς και ζωγράφους- δεν είναι εύκολο να συνθέτεις για χορωδία ή ορχήστρα αν δεν μπορείς να πληρώσεις την ορχήστρα. Η εποχή του Μπαρόκ είναι γεμάτη με χορωδιακά έργα, καντάτες και ύμνους για τον έναν ή τον άλλο βασιλιά, όλα πληρωμένα από τις εκκλησίες και τους ευγενείς- εκείνης της εποχής, οι καλλιτέχνες περιορίζονταν κυρίως από τις επιθυμίες των ευεργετών και των πατρόνων τους. Μην ξεχνάτε ότι, εκείνη την εποχή, ακόμη και το χαρτί πάνω στο οποίο θα έγραφε κανείς μια παρτιτούρα ήταν μια σχετικά νέα και ακριβή καινοτομία. Η περγαμηνή που φτιαχνόταν από δέρματα ζώων ήταν ένα κοινό υλικό γραφής πριν από την ευρεία διάδοση του χαρτιού όπως το γνωρίζουμε.
Ο Γιόχαν Σεμπάστιαν Μπαχ προερχόταν από μια γενιά μουσικών που όλοι εργάζονταν στην εκκλησία. Ακολούθησε τα χνάρια του πατέρα του, και μεγάλο μέρος του πρώιμου έργου του αντανακλά τις επιρροές των θεολόγων προστατών του. Η καταγωγή από μουσική οικογένεια δεν εξηγεί, ωστόσο, την ιδιοφυΐα του, ούτε μπορεί να είναι αυτό που τον προίκισε να γράψει κάτι τόσο βαθύ όπως η «Σουίτα για βιολοντσέλο αρ. 1», για παράδειγμα. Πρόκειται για ένα έργο ψυχικής ομορφιάς, αλλά και, από μουσικής άποψης, ένα έργο εκπληκτικά πολύπλοκης συμμετρίας. Είναι ένα παζλ που μπορεί να συναρμολογηθεί μόνο με έναν τρόπο, αλλά όταν συναρμολογείται, η τελειότητά του είναι τόσο αγνή, που μοιάζει σχεδόν απλή.
Συχνά, όπως φαίνεται, το σημάδι της ιδιοφυΐας είναι να δημιουργείς κάτι τόσο απλό που κανένας άλλος στον κόσμο δεν θα μπορούσε να το έχει φανταστεί. Η «Σουίτα για βιολοντσέλο αρ. 1 σε σολ μείζονα» του Μπαχ είναι ακόμη και σήμερα το νούμερο ένα κομμάτι μουσικής για βιολοντσέλο στον κόσμο – και ο Μπαχ δεν ήταν καν βιολοντσελίστας.
Το βιολοντσέλο είναι ένα ιδιαίτερα δύσκολο όργανο για να γράψεις σόλο. Είναι σχεδιασμένο, σε αντίθεση με την κιθάρα ή το πιάνο, να παίζει μόνο μία νότα κάθε φορά. Τα πιάνα και οι κιθάρες μπορούν να συνοδεύουν τον εαυτό τους με ρυθμούς και αρμονίες, ενώ εξακολουθούν να παίζουν μια μελωδία, και αυτός είναι σε μεγάλο βαθμό ο λόγος για τον οποίο είναι τόσο δημοφιλή. Το βιολοντσέλο, παρ’ όλη την υπέροχη ψυχική χροιά του, παίζεται γενικά μόνο μία νότα κάθε φορά, οπότε η σύνθεση μουσικά ικανοποιητικών μελωδιών για σόλο βιολοντσέλο είναι αρκετά δύσκολη. Το να γράψεις κάτι που θα μπορούσε να θεωρηθεί απαράμιλλο αριστούργημα σε όλο τον κόσμο, για περισσότερα από 200 χρόνια, είναι σχεδόν ακατανόητο.
Αν ο Μπαχ είχε συνθέσει τη «Σουίτα για βιολοντσέλο» και στη συνέχεια αποσυρόταν, θα εξακολουθούσε να είναι ένας συνθέτης τεράστιας σημασίας, αλλά δεν σταμάτησε εκεί. Ανάμεσα σε περισσότερες από 1.100 συνθέσεις του, μπορούμε να βρούμε την «Τοκάτα και φούγκα σε ρε ελάσσονα», ίσως ένα από τα πιο δραματικά μουσικά κομμάτια που έχουν ποτέ γραφτεί για ένα μόνο όργανο – το εκκλησιαστικό όργανο. Εμφανίστηκε στο «Φάντασμα της Όπερας» και στη «Φαντασία» της Disney και θεωρείται ευρέως ως η πιο αναγνωρίσιμη μουσική που γράφτηκε ποτέ για εκκλησιαστικό όργανο, με ένα γοτθικά σκοτεινό, συναρπαστικό πάθος που ταιριάζει καλά ως θέμα για το «Φάντασμα».
Εκτελούμενο σε εκκλησιαστικό όργανο, η καθαρή κλίμακα αυτού του κομματιού είναι τεράστια και προκαλεί δέος. Η εισαγωγή, γνωστή στους περισσότερους ακροατές, ακολουθείται από μια σειρά μακρών, περίτεχνων αρπέτζιο που είναι πραγματικά εκθαμβωτικά και αποτελούν πρόκληση για κάθε παίκτη. Το έργο αυτό αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο του μπαρόκ ύφους, αλλά φτάνει μελωδικά μπροστά στη ρομαντική περίοδο με έναν αξιοσημείωτο τρόπο. Έχει περιγραφεί τόσο ως «πολύ απλό για να το έχει γράψει ο Μπαχ», όσο και ως «έργο ιδιοφυΐας, που δεν θα μπορούσε να έχει γραφτεί από κανέναν άλλον εκτός από τον Μπαχ». Τέτοια είναι η απλότητα της ιδιοφυΐας.
Η «Τοκάτα και φούγκα» είναι μια άλλη σύνθεση που σχεδόν εξαφανίστηκε. Το αντίγραφο που έχουμε σήμερα έγινε από ένα και μοναδικό σωζόμενο χειρόγραφο που αντέγραψε ένας από τους μαθητές του Μπαχ. Για σχεδόν έναν αιώνα μαράζωνε, θεωρούμενη απλώς ένα ακόμη κομμάτι οργανικής μουσικής, μέχρι που έγινε δημοφιλής τον 20ό αιώνα και έγινε γνωστή ως μία από τις συνθέσεις που φέρουν την υπογραφή του Μπαχ.
Ο ίδιος ο Μπαχ ήταν οργανοπαίχτης και η επιρροή του φτάνει πολύ πέρα από την μπαρόκ και τη ρομαντική περίοδο. Ήταν ένας από εκείνους τους σπάνιους συνθέτες των οποίων τα έργα συχνά φαίνεται να έχουν γραφτεί σε ένα ύφος που δεν ήρθε στη μόδα παρά μόνο 100 χρόνια αργότερα, γεγονός που έχει οδηγήσει σε έντονες συζητήσεις μεταξύ περισσότερων από μερικούς μελετητές σχετικά με την προέλευση ορισμένων έργων του.
Μετά το μεγαλείο και το φρενήρες δράμα της «Τοκάτα και Φούγκα», μπορείτε να ηρεμήσετε και να αφήσετε την ψυχή σας να περιπλανηθεί όπου θέλει με τον μεγαλειώδη «Air on a G String» του Μπαχ, ένα αριστούργημα στην αρμονία και την αντιφωνία. Ξεκινά με μια ξεκούραστη μελαγχολία που υποδηλώνει μια συμφιλίωση με τα προβλήματα της ζωής, αλλά καταλήγει σε μερικά από τα πιο πονεμένα όμορφα περάσματα ειλικρινούς πνευματικής προσδοκίας που έχουν ποτέ γραφτεί- ακόμη και ο πιο καταπιεσμένος θα συγκινηθεί για να σηκώσει το χέρι ψηλά για άλλη μια φορά. Υπάρχει λόγος που εξακολουθεί να παίζεται περισσότερα από 200 χρόνια μετά τη συγγραφή του και βρίσκεται σε πολλές λίστες με τα 10 κορυφαία κλασικά αριστουργήματα.
Τελικά, η ιδιοφυΐα δεν είναι τα μουσικά μαθηματικά της αντίστιξης ή της αρμονίας – είναι στην ικανότητα μιας σύνθεσης να μιλάει απευθείας στην ψυχή σας, σε αποσπάσματα και μελωδίες που διαθέτουν αυθεντική απήχηση με τη δόνηση του πυρήνα του ατόμου- ακούγονται όπως αισθάνονται τα συναισθήματά μας. Με αυτή την έννοια, ο “Αέρας” του Μπαχ είναι μια από εκείνες τις μαγικές στιγμές της μουσικής ιστορίας που ενσαρκώνει πραγματικά τον όρο διαχρονικό. Τέτοια αριστουργήματα που ξεπερνούν την εποχή είναι ακόμη πιο αξιοσημείωτα για την προνοητικότητά τους και δεν στερούνται τίποτα σε θαυμαστό, ομορφιά ή πολυπλοκότητα. Πράγματι, μπορεί να είναι μπερδεμένο να ακούς μουσική γραμμένη τόσο καιρό πριν, η οποία γνωρίζει πολύ καλά ποιοι είμαστε μέχρι σήμερα.
Από τον Pete McGrain
