Πέμπτη, 14 Νοέ, 2024
Βαλερύ Ποκρόσκι, «Τελετουργικό εικονικής εκτέλεσης στην πλατεία Σεμιόνοβιτς», 1849. (Public Domain)

«Έγκλημα και τιμωρία»: Διαψεύδοντας τον σοσιαλισμό 50 χρόνια πριν από τη Ρωσική Επανάσταση

Ο μεγάλος Ρώσος συγγραφέας επιβεβαιώνει τόσο το δώρο της ζωής όσο και το εγκληματικό λάθος του σοσιαλισμού στο μυθιστόρημά του το 1866.

Το εκτελεστικό απόσπασμα έστρεψε τα όπλα του προς τους κρατούμενους, οι οποίοι στέκονταν ακίνητοι, σαν παγωμένοι, όπως το κρυσταλλωμένο ρωσικό χειμωνιάτικο τοπίο. Λίγες στιγμές πριν, οι κρατούμενοι είχαν αναγκαστεί να φορέσουν τα λευκά πουκάμισα των καταδικασμένων και τους είχαν πει να φιλήσουν τον Σταυρό. Στη συνέχεια, τους έδεσαν σε έναν στύλο στο πεδίο ασκήσεων του Σεμιόνοφ, τρεις κάθε φορά.

Ήταν το τέλος. Ποιες σκέψεις πρέπει να πέρασαν από το μυαλό των κρατουμένων εκείνη τη στιγμή; Ένας από τους άνδρες, ο Φιόντορ Ντοστογιέφσκι, σε μια επιστολή προς τον αδελφό του, μας δίνει μια γεύση από τις λειτουργίες του μυαλού του όταν, όπως πίστευε, η ζωή του ήταν έτοιμη να του ξεφύγει.

«Δεν μου είχε απομείνει περισσότερο από ένα λεπτό για να ζήσω. Σε θυμήθηκα, αδελφέ, και όλα τα δικά σου. Κατά τη διάρκεια του τελευταίου λεπτού εσύ, εσύ μόνο, ήσουν στο μυαλό μου – μόνο τότε συνειδητοποίησα πόσο σε αγαπώ, αγαπημένε μου αδελφέ!»

Αλλά λίγο πριν ο Ντοστογιέφσκι οδηγηθεί στον στύλο, οι φρουροί ανακοίνωσαν ότι η αυτοκρατορική του Μεγαλειότητα, ο Τσάρος Νικόλαος Α΄, τους έδωσε χάρη, χαρίζοντάς τους τη ζωή. Ήταν, ίσως, ένα σκληρό είδος αστείου, μια τιμωρία από μόνη της, για να προειδοποιήσει αυτούς τους άνδρες να αναμορφώσουν τις ζωές που παραλίγο να χάσουν. Οι κρατούμενοι καταδικάστηκαν σε τετραετή εξορία στη Σιβηρία αντί της θανατικής ποινής. Ο Ντοστογιέφσκι πήρε την προειδοποίηση κατάκαρδα, γιατί η ζωή του και οι πεποιθήσεις του άλλαξαν ριζικά μετά από αυτή την εμπειρία. Βλέπουμε στο γράμμα του Ντοστογιέφσκι προς τον αδελφό του ότι η αλλαγή είχε ήδη αρχίσει, καθώς γράφει: «Ποτέ άλλοτε δεν εργάστηκε μέσα μου μια τόσο υγιής αφθονία πνευματικής ζωής όσο τώρα».

Η πεποίθησή του για το δώρο της ζωής – που εντυπώθηκε στο μυαλό του με εκπληκτική σαφήνεια και δύναμη από την παρ’ ολίγον απώλειά της – λάμπει με σχεδόν οραματική έμπνευση:

«Όταν αναλογίζομαι το παρελθόν και σκέφτομαι πόσος χρόνος έχει χαθεί μάταια, πόσος χρόνος χάθηκε σε πλάνες, σε λάθη, σε απραξία, σε άγνοια για το πώς να ζω, πόσο δεν εκτιμούσα τον χρόνο, πόσο συχνά αμάρτησα ενάντια στην καρδιά και το πνεύμα μου, η καρδιά μου ματώνει. Η ζωή είναι δώρο, η ζωή είναι ευτυχία, κάθε λεπτό θα μπορούσε να είναι μια εποχή ευτυχίας. […] Τώρα, αλλάζοντας τη ζωή μου, ξαναγεννιέμαι με μια νέα μορφή.»

 

ZoomInImage
Προσωπογραφία του Φιόντορ Ντοστογιέφσκι, 1872, από τον Βασίλι Περώφ. Λάδι σε καμβά. Πινακοθήκη Τρετυάκωφ, Μόσχα. (Public Domain)

 

Αφήνοντας τις προοδευτικές ιδέες

Ο Ντοστογιέφσκι είχε πράγματι ανάγκη από μια «νέα μορφή». Ο λόγος για τον οποίο ο Ντοστογιέφσκι παρ’ ολίγον να εκτελεστεί και στη συνέχεια εξορίστηκε στην ενδοχώρα ήταν η ανάμειξή του στον Κύκλο Πετρασέφσκι – μια λέσχη διανοουμένων που συζητούσε για τον ουτοπικό σοσιαλισμό – και μια μυστική επαναστατική και τρομοκρατική ομάδα ενσωματωμένη στην πρώτη, αφιερωμένη στην επίτευξη αυτής της ουτοπίας, ακόμη και με βίαια μέσα.

Η Ρωσία ήταν ώριμη για ριζοσπαστική πολιτική στην εποχή του Ντοστογιέφσκι και, όπως πολλοί νέοι τότε, έτσι κι εκείνος παρασύρθηκε από τη μέθη των νέων, «προοδευτικών» ιδεών, κυρίως του σοσιαλισμού. Αυτές τις ιδέες ο Ντοστογιέφσκι άρχισε να τις αποτινάσσει από πάνω του όπως τα ξερά φύλλα από το δέντρο κατά τη διάρκεια της παραμονής του στη Σιβηρία.

Εκείνη η μέρα, όταν ο Ντοστογιέφσκι κοίταξε από την κάννη του όπλου ενός δήμιου την πραγματικότητα του θανάτου, στοιχειώνει τη μυθοπλασία του, συμπεριλαμβανομένου του μυθιστορήματος «Έγκλημα και τιμωρία» του 1866.

ZoomInImage
Νικολάι Καραζίν, εικονογράφηση για το μυθιστόρημα «Έγκλημα και τιμωρία» του Φιόντορ Ντοστογιέφσκι, 1893. (Public Domain)

 

Στο μυθιστόρημα, ένας νεαρός φοιτητής, ο Ρασκόλνικωφ, ο οποίος έχει υιοθετήσει προοδευτικές και μηδενιστικές ιδέες, αποφασίζει να δολοφονήσει μία ηλικιωμένη τοκογλύφο. Καθώς πηγαίνει να διάπραξει το έγκλημα, κάθε είδους φαινομενικά ασήμαντες λεπτομέρειες τραβούν την προσοχή του.

«Καθώς περνούσε από τον κήπο του Γιουσούπωφ, ήταν βαθιά απορροφημένος σε σκέψεις για την κατασκευή μεγάλων σιντριβανιών και την αναζωογονητική επίδρασή τους στην ατμόσφαιρα όλων των πλατειών. […] Στη συνέχεια τον απασχόλησε το ερώτημα γιατί σε όλες τις μεγάλες πόλεις οι άνθρωποι δεν οδηγούνται απλώς από την ανάγκη, αλλά κατά κάποιον ιδιαίτερο τρόπο τείνουν να ζουν στα μέρη εκείνα της πόλης όπου δεν υπάρχουν ούτε κήποι ούτε σιντριβάνια. […] “Έτσι, πιθανόν, οι άνθρωποι που οδηγούνται στην εκτέλεση να σφίγγουν νοερά κάθε αντικείμενο που συναντούν στο δρόμο”, του πέρασε από το μυαλό.»

ZoomInImage
Χιούμπερτ Ρόμπερτ, «Το συντριβάνι», περ. 1775-1778. Λάδι σε καμβά. Μουσείο Τέχνης Kimbell, Φορτ Γουόρθ, Τέξας, ΗΠΑ. (Public Domain)

 

Η παρατήρηση του Ρασκόλνικωφ για την ψυχολογία ενός καταδικασμένου ανθρώπου είναι αναμφίβολα αντανάκλαση της εμπειρίας του ίδιου του Ντοστογιέφσκι. Μπορεί να φαίνεται παράδοξο ότι ένας άνθρωπος που πρόκειται να δολοφονηθεί (ή πρόκειται να διαπράξει φόνο) θα μπορούσε να σκεφτεί οτιδήποτε άλλο εκτός από αυτό το γεγονός και όμως, δεν είναι τόσο δύσκολο να φανταστεί κανείς ότι στα λίγα δευτερόλεπτα που απομένουν σε έναν άνθρωπο για να ζήσει, όλα γίνονται σημαντικά, αξιοσημείωτα. Το μυαλό προσκολλάται σε ό,τι μπορεί, αρνούμενο να αναγνωρίσει το μείζον γεγονός που πρόκειται να συντελεστεί. Ή, το μυαλό αποκτά ξαφνικά μια βαθύτερη εικόνα της σημασίας των πάντων, όταν αυτά απομακρύνονται.

Οι εμπειρίες του Ντοστογιέφσκι ως νεαρού άνδρα ενημερώνουν και διαμορφώνουν το «Έγκλημα και τιμωρία» με ακόμη πιο βαθύ τρόπο από αυτή την τυχαία αναφορά. Εξαιτίας του χωνευτηρίου της εικονικής του εκτέλεσης και της επακόλουθης εξορίας του στη Σιβηρία, ο Ντοστογιέφσκι από άνθρωπος πρόθυμος να διαπράξει βία για την επίτευξη μιας σοσιαλιστικής ουτοπίας μετατράπηκε σε έναν άνθρωπο που ήταν εντελώς αντίθετος στον σοσιαλισμό και στο «Έγκλημα και τιμωρία», που γράφτηκε περίπου 15 χρόνια μετά την επιστροφή του από τη Σιβηρία, επιτίθεται στις σοσιαλιστικές ιδέες με πολλούς τρόπους. Υπό ένα πρίσμα, το μυθιστόρημα είναι μια φιλοσοφική μάχη μεταξύ των νέων ιδεών – του μηδενισμού, του σοσιαλισμού και του ωφελιμισμού, μεταξύ άλλων – και της παλιάς θεώρησης του κόσμου που βασίζεται στη χριστιανική ηθική και στην επιθυμία να διατηρηθεί η παράδοση.

ZoomInImage
Σημαντικό θέμα του μυθιστορήματος είναι η λύτρωση μέσω του πόνου. Σε αυτήν την εικόνα του Μιχαήλ Πετρόβιτς Κλωντ, ο Ρασκόλνικωφ ακούει τον Μαρμελάντωφ, τον αλκοολικό πρώην υπάλληλο, να του αφηγείται τα βάσανα τα δικά του και της οικογένειάς του, κλαίγοντας από απόγνωση για τη δυστυχία που τους προκαλεί (1874). (Public Domain)

 

Μια από τις πιο εντυπωσιακές και εύγλωττες διαψεύσεις του Ντοστογιέφσκι για το σοσιαλιστικό λάθος προέρχεται από έναν φίλο του Ρασκόλνικωφ, τον ατίθασο, θρασύ αλλά καλόκαρδο Ραζουμίχιν, το όνομα του οποίου, παρεμπιπτόντως, σημαίνει ‘λόγος’ ή ‘νοημοσύνη’. Αξίζει να το παραθέσουμε εκτενώς:

«Γνωρίζετε το δόγμα [των σοσιαλιστών]: το έγκλημα είναι μια διαμαρτυρία κατά της ανωμαλίας της κοινωνικής οργάνωσης και τίποτα περισσότερο, και τίποτα περισσότερο – δεν γίνονται δεκτές άλλες αιτίες! […] Τα πάντα γι’ αυτούς είναι “η επίδραση του περιβάλλοντος” και τίποτε άλλο. Η αγαπημένη τους φράση! Από την οποία προκύπτει ότι, αν η κοινωνία είναι κανονικά οργανωμένη, όλο το έγκλημα θα σταματήσει αμέσως, αφού δεν θα υπάρχει τίποτα για να διαμαρτυρηθεί κανείς και όλοι οι άνθρωποι θα γίνουν δίκαιοι σε μια στιγμή.

»Η ανθρώπινη φύση δεν λαμβάνεται υπ’ όψιν, αποκλείεται, υποτίθεται ότι δεν υπάρχει! Δεν αναγνωρίζουν ότι η ανθρωπότητα, που αναπτύσσεται με μια ιστορική ζωντανή διαδικασία, θα γίνει επιτέλους μια κανονική κοινωνία, αλλά πιστεύουν ότι ένα κοινωνικό σύστημα που έχει βγει από κάποιο μαθηματικό μυαλό θα οργανώσει όλη την ανθρωπότητα μονομιάς και θα την κάνει δίκαιη και αναμάρτητη σε μια στιγμή, πιο γρήγορα από οποιαδήποτε ζωντανή διαδικασία!

»Γι’ αυτό και ενστικτωδώς αντιπαθούν την ιστορία, “μόνο ασχήμια και βλακεία έχει μέσα της”, και τα εξηγούν όλα ως βλακεία! Γι’ αυτό αντιπαθούν τόσο πολύ τη ζωντανή διαδικασία της ζωής – δεν θέλουν μια ζωντανή ψυχή! Η ζωντανή ψυχή απαιτεί ζωή, η ψυχή δεν υπακούει στους κανόνες της μηχανικής, η ψυχή είναι αντικείμενο καχυποψίας και η ψυχή είναι οπισθοδρομική! Αλλά αυτό που θέλουν, αν και μυρίζει θάνατο και μπορεί να γίνει από λάστιχο Ινδίας, τουλάχιστον δεν είναι ζωντανό, δεν έχει θέληση, είναι δουλικό και δεν επαναστατεί!

»Και καταλήγουν στο τέλος στο να περιορίσουν τα πάντα στην κατασκευή τοίχων και στον σχεδιασμό δωματίων και διαδρόμων σε ένα φαλάνδρι [κτίριο σχεδιασμένο για να επιτρέπει μια αυτόνομη ουτοπική κοινότητα]! Το φαλανστήριο είναι πράγματι έτοιμο, αλλά η ανθρώπινη φύση σας δεν είναι έτοιμη για το φαλανστήριο.»

Ο Ραζουμίχιν συνοψίζει και στη συνέχεια καταρρίπτει την κεντρική σοσιαλιστική αρχή: ότι τα ανθρώπινα όντα είναι, τελικά, απλές υλικές μηχανές που μπορούν να προγραμματιστούν να συμπεριφέρονται με ομαλό και ευημερούντα τρόπο χρησιμοποιώντας το σωστό σύστημα και τις κατάλληλες περιβαλλοντικές επιδράσεις. Για έναν σοσιαλιστή, η ρίζα των προβλημάτων στον κόσμο μας μπορεί να αναχθεί σε ένα άδικο κοινωνικό σύστημα. Διορθώστε το σύστημα και θα διορθώσετε τα προβλήματα. Αυτό το σύστημα, παρεμπιπτόντως, απαιτεί την κατεδάφιση της παλιάς δομής της κοινωνίας, η οποία είναι, φυσικά, εγγενώς άδικη και καταπιεστική. Με την εξάλειψη των παλαιών τρόπων και τη δημιουργία των νέων επιστημονικών κοινωνικών συστημάτων, η ανθρώπινη ζωή θα γίνει ευτυχισμένη, δίκαιη και ευημερούσα.

Όμως οι σοσιαλιστές, όπως επισημαίνει ο Ραζουμίχιν, έχουν παραβλέψει μόνο μια σημαντική λεπτομέρεια. Υπάρχει ένα γρανάζι σε αυτή την κοινωνική μηχανή που δεν ταιριάζει στη θέση του, μια μεταβλητή στην εξίσωση που δεν μπορεί να προβλεφθεί: η ανθρώπινη ψυχή. Υπάρχει κάτι μέσα μας που δεν μπορεί να προγραμματιστεί όπως μια μηχανή, κάτι που, από τη φύση του, παραμένει ελεύθερο, και ως εκ τούτου απρόβλεπτο. Είναι αυτή η δύναμη, περισσότερο από το περιβάλλον, που καθορίζει την έκβαση της ζωής μας και το πεπρωμένο ολόκληρων εθνών. Η προέλευση τόσο του καλού όσο και του κακού στην κοινωνία βρίσκεται σε αυτή τη μυστική ακρόπολη μέσα σε κάθε ανθρώπινο ον. Ο Αλεξάντρ Σολζενίτσιν, ένας άλλος μεγάλος Ρώσος συγγραφέας, ο οποίος βίωσε τον θρίαμβο των σοσιαλιστικών ιδεολογιών που ο Ντοστογιέφσκι είχε αμφισβητήσει στην εποχή του, έγραψε: «Η γραμμή που χωρίζει το καλό από το κακό τέμνει την καρδιά κάθε ανθρώπου».

Οι ανθρώπινες πράξεις είναι αποτέλεσμα του περιβάλλοντος ή της επιλογής; Η αδικία προκύπτει από επιστημονικό σφάλμα ή από αμαρτία; Μήπως οφείλεται στο σύστημα ή στην ψυχή; Όπως κάθε μεγάλη λογοτεχνία, το «Έγκλημα και τιμωρία» καταπιάνεται με τέτοια θεμελιώδη ερωτήματα.

Ένα επιχείρημα του Ντοστογιέφσκι ενάντια στο σοσιαλιστικό δόγμα, ακόμη πιο ισχυρό από αυτό του Ραζουμίχιν, δεν είναι καθόλου επιχείρημα. Είναι μια εμπειρία. Είναι η εμπειρία του Ρασκόλνικωφ πριν, κατά τη διάρκεια και μετά τη διάπραξη του φόνου – ενός φόνου που δικαιολογεί την εξόντωση ενός άχρηστου ατόμου που εμποδίζει τη δημιουργία ενός ‘σωστού’ κοινωνικού συστήματος.

Κατά τη διάρκεια αυτού του τεταμένου ψυχολογικού δράματος και πνευματικού έπους, βλέπουμε τον Ρασκόλνικωφ να συναντά δυνάμεις που δεν μπορούν να εξηγηθούν με την υλιστική σοσιαλιστική ερμηνεία του σύμπαντος, δυνάμεις που κανένα σύστημα ή ιδεολογία δεν μπορεί να ελέγξει: ενοχή, λύπη, αυτοθυσία, κρίση, συγχώρεση και αγάπη. Δεν είναι ότι κάποιος τον πείθει, λογικά, για την ύπαρξη αυτών των πραγμάτων – είναι απλώς εκεί, σε όλη τους τη μυστηριώδη δόξα. «Η ζωή είχε μπει στη θέση της θεωρίας», γράφει ο Ντοστογιέφσκι.

Όταν τελειώσετε το «Έγκλημα και τιμωρία», θα ξέρετε στο βαθύτερο μέρος της ύπαρξής σας ότι οι άνθρωποι δεν είναι μηχανές, ότι η ψυχή υπάρχει και, επομένως, μαζί με αυτήν υπάρχει και η ελεύθερη επιλογή, η ενοχή και η δυνατότητα πραγματικής λύπης και πραγματικής χαράς – μιας χαράς που κανένα  σύστημα δεν θα μπορούσε να δημιουργήσει τεχνητά.

ZoomInImage
Εξώφυλλο του «Έγκλημα και τιμωρία» του Φιόντορ Ντοστογιέφσκι, εκδόσεις Random House 1956.

 

Του Walker Larson

 

Πως μπορείτε να μας βοηθήσετε ώστε να συνεχίσουμε να σας κρατάμε ενημερωμένους

Ποιος είναι ο λόγος που χρειαζόμαστε την βοήθειά σας για την χρηματοδότηση του ερευνητικού ρεπορτάζ μας; Επειδή είμαστε ένας ανεξάρτητος οργανισμός ειδήσεων που δεν επηρεάζεται από καμία κυβέρνηση, εταιρεία ή πολιτικό κόμμα. Από την ημέρα που ξεκινήσαμε, έχουμε έρθει αντιμέτωποι με προσπάθειες αποσιώπησης της αλήθειας κυρίως από το Κινεζικό Κομμουνιστικό Κόμμα. Αλλά δεν θα λυγίσουμε. Η ελληνική έκδοση της Epoch Times βασίζεται ολοκληρωτικά στις γενναιόδωρες συνεισφορές σας για να διατηρήσει την παραδοσιακή δημοσιογραφία ζωντανή και υγιή στην Ελληνική γλώσσα. Μαζί, μπορούμε να συνεχίσουμε να διαδίδουμε την αλήθεια.

Σχολιάστε