Του Raymond Beegle
Μετάφραση: Αλία Ζάε
Αν και ιδιοφυΐα, ο Γιοχάνες Μπραμς [Johannes Brahms] δεν έπαυε να είναι και άνθρωπος. Όπως και οι υπόλοιποι άνθρωποι, έπρεπε να φάει, να βιοποριστεί και να αντιμετωπίσει τις δυσκολίες της ζωής.
Ο στενός του φίλος, ο Άγγλος βαρύτονος Τζωρτζ Χένσελ [George Henschel], τον περιέγραψε ως έναν άντρα στα 41 «με ευρύ στέρνο, σχετικά κοντό ύψος, εύσωμο, καλοξυρισμένο. Τα πυκνά, ίσια καστανά μαλλιά του έφταναν περίπου στο ύψος των ώμων. Αλλά αυτό που μου έκανε τη μεγαλύτερη εντύπωση…ήταν η καλοσύνη που φώλιαζε στα μάτια του».
Του άρεσε η συντροφιά των στενών του φίλων του και ο καλοπροαίρετος σαρκασμός. Ήταν ταπεινός απέναντι στην τέχνη του και γενναιόδωρος στους φίλους.
Μπραμς, ο συνθέτης
Ο τρόπος που λειτουργούσε η μουσική ιδιοφυΐα του Μπραμς αποτελεί μάλλον μυστήριο για τους κοινούς θνητούς. Συνήθως, μια μαγική σύνθεση πραγματοποιούνταν μέσα στο κεφάλι του: μέσα από την κοινή σε όλους καθημερινότητα, ξετυλιγόταν ένα όραμα. Σκέψεις και συναισθήματα ρίζωναν βαθιά στο μυαλό του, γίνονταν μέρη μιας μελωδίας και ύστερα, με πολύ κόπο, ένα μουσικό κομμάτι γεννιόταν. Αυτό το «παιδί» του συνθέτη, αποκτούσε δική του ζωή, έμπαινε στις καρδιές των ανθρώπων και διατηρούσε τη δύναμή του ακόμα κι όταν ο δημιουργός του είχε πια χαθεί.
Ο Μπραμς αναφερόταν στη μουσική του ευφυΐα συγκρατημένα αλλά και με ειλικρίνεια, όταν μιλούσε σε φίλους. Κάποτε, είχε πει στον Χένσελ ότι «μια σκέψη, μια ιδέα, είναι μια έμπνευση από ψηλά για την οποία δεν ευθύνομαι. Είναι ένα δώρο, ένα χάρισμα που θα έπρεπε ακόμα και να περιφρονώ μέχρις ώτου το κάνω δικό μου μέσα από σκληρή δουλειά».
Μετά από κάποια χρόνια, ανέπτυξε αυτή την ιδέα ζητώντας από τον Αμερικανό δημοσιογράφο Άρθουρ Μ. Άμπελ να απαγγείλει τους αρχικούς στίχους από την «Οδύσσεια» του Ομήρου («Ἄνδρα μοι ἔννεπε, Μοῦσα, πολύτροπον,…» / «Τον άντρα τον πολύπραγο τραγούδησέ μου, ω Μούσα,…»*). Αφού ειπώθηκαν τα λόγια, ο Μπραμς συνέχισε: «Ο Όμηρος ζητούσε την έμπνευσή του από ψηλά, όπως κάνω κι εγώ όταν συνθέτω, όπως έκανε και ο Μπετόβεν… Ζητώ να εμπνευστώ συνθέσεις που ανυψώνουν και ωφελούν την ανθρωπότητα – πράγματα που έχουν διαχρονική αξία». Αυτές οι σκέψεις ίσως ακούγονται εσωτεριστικές, όχι τόσο συναφείς με τους κοινούς ανθρώπους, μα στην πραγματικότητα μας αφορούν όλους. Ιδιαίτερα οι ωδές και τα χορωδιακά έργα του Μπραμς, που δίνουν φωνή στην ανάγκη του ανθρώπου για αγάπη – κάθε είδους αγάπη. Δίνουν φωνή και στον πόνο μας, στη χαρά μας και στην αδυναμία μας μπροστά στη μοίρα. Η μουσική του Γιοχάνες Μπραμς προσφέρει ανακούφιση, παρηγοριά και ελπίδα, και προικίζει με αξιοπρέπεια ακόμα και τα χειρότερα όντα.
Ο Μπραμς μελοποίησε τους στίχους των σημαντικότερων ποιητών, με αναφορά στα γεγονότα που σημαδεύουν τη ζωή κάθε ανθρώπου – το ταξίδι μας που εκκινά από τα όνειρα και τις προσδοκίες, και περνώντας μέσα από την απελπισία, κατευθύνεται στον πνευματικό του προορισμό. Η συγγένεια της νιότης με τη φύση, το ξύπνημα της αγάπης σε κάθε μορφή και η εμπειρία της απώλειας – με λίγα λόγια, η ανθρώπινη κατάσταση – όλα οδηγούν στον μεγάλο κόσμο του πνεύματος που μας περιμένει.
Παραδείγματος χάριν, η «Μαγιάτικη νύχτα» («Die Mainacht»), βασισμένη στους στίχους του Γερμανού ποιητή του 18ου αιώνα Λούντβιχ Κρίστοφ Χέλτυ [Ludwig Christoph Hölty], εκφράζει την επιθυμία του ανθρώπου να ενωθεί με μια άλλη ψυχή, τη στενή μας σχέση με τη φύση και τη δύναμη της δεύτερης, που με την ομορφιά της μας εντυπωσιάζει και μας εκπλήσσει συνεχώς.
Το «Treue Liebe dauert lange» («Η αληθινή αγάπη μένει») του Λούντβιχ Τίεκ [Ludwig Tieck] υμνεί την επιτυχία μιας τέτοιας ένωσης. Οι θεϊκές μελωδίες του Μπραμς ζωντανεύουν τις λέξεις του ποιητή: «Η αληθινή αγάπη αντέχει. Είθε για πάντα να χωριστεί από τη θλίψη και ποτέ να μη χαθεί, αυτή η υπέροχη, ευλογημένη, ουράνια χαρά!»
Αν και η αγάπη μένει, τα αγαπημένα πρόσωπα παρέρχονται. Όταν ο Μπραμς έχασε τον φίλο του Ανσέλμο Φόυερμπαχ [Anselm Feuerbach], τον εξαιρετικό Γερμανό ζωγράφο, ένιωσε βαθύτατη θλίψη. Η θλίψη του έγινε καταλύτης για ένα από τα εξοχότερα έργα του συνθέτη, το «Nänie» («Τραγούδι κηδείας», από το λατινικό Naenia). Πρόκειται για τον θρήνο που έγραψε ο Φρήντριχ Σίλλερ [Friedrich Schiller] για τον θάνατο της Ευρυδίκης, του Αχιλλέα και του Άδωνι: «Ακόμα και οι ωραιότεροι πρέπει να χαθούν…ακόμα και οι τελειότεροι φεύγουν…αλλά ο θρήνος αυτού που αγαπά θεσπέσιος είναι».
Αν και ένας θρήνος μπορεί πράγματι να είναι πανέμορφος και θεσπέσιος, λίγη παρηγοριά προσφέρει την ώρα της θλίψης. Το «Τραγούδι της μοίρας» («Schicksalslied») κοιτάζει τη θλίψη μέσα στα μάτια. Ο ποιητής Φρήντριχ Χέλντερλιν [Friedrich Hölderlin] γράφει: «Για εμάς δεν υπάρχει ανάπαυση. Η ανθρωπότητα υποφέρει, ο άνθρωπος όλο και μικραίνει στα τυφλά και πέφτει από ώρα σε ώρα σαν σταγόνα, σαν τα νερά που από έναν καταρράκτη σ’άλλον στο άγνωστο οδεύουν». Παρόλο που η σύνθεση είναι σύντομη, είναι αναμφισβήτητα ένα από τα χορωδιακά αριστουργήματα του συνθέτη.
Εν τέλει, οι άνθρωποι συνειδητοποιούν ότι χρειάζονται βαθύτερες απαντήσεις από αυτές που μπορεί να δώσει η ομορφιά. Συνήθως ο άνθρωπος μπορεί να δει έναν πλατύτερο πνευματικό ορίζοντα και να νιώσει το έδαφος πιο στέρεο κάτω από τα πόδια του σε περιόδους κρίσης. Μετά από τον θάνατο της αγαπημένης του Κλάρας Σούμαν, ο Μπραμς στην απελπισία του στράφηκε στα λόγια του Ευαγγελίου:
«Και τώρα θα νιώσεις θλίψη
Αλλά θα ξανανταμώσουμε
Και θα χαρεί η καρδιά σου
Κι αυτήν τη χαρά κανείς δε θα στην πάρει».
Αυτή ήταν η αποκάλυψη που είχε ο Γιοχάνες Μπραμς, ο άνθρωπος κι η ιδιοφυΐα. Είχε πει στους στενούς του φίλους ότι τέτοια έργα έρχονται «κατευθείαν από τον Θεό». Ναι, κατευθείαν από τον Θεό έρχονται, και μπαίνουν στις καρδιές μας και, πράγματι, οι καρδιές μας αγάλλονται.
Ο Ρέυμοντ Μπηγκλ έχει παίξει ως συνεργαζόμενος πιανίστας στους κυριότερους συναυλιακούς χώρους των ΗΠΑ, της Ευρώπης και της Νοτίου Αμερικής. Έχει γράψει για τα Opera Quarterly, Classical Voice, Fanfare Magazine, Classic Record Collector (Αγγλία), και για τον New York Observer. Επίσης έχει δουλέψει στις σχολές State University of New York–Stony Brook, Music Academy of the West, και American Institute of Musical Studies στο Γκρατς της Αυστρίας. Τα τελευταία 28 χρόνια διδάσκει στο τμήμα μουσικής δωματίου στο Manhattan School of Music.
Σημειώσεις
* από το http://users.sch.gr/ipap/Ellinikos%20Politismos/Yliko/OMHROS%20ODYSSEIA/OMHROS%20ODYSSEIA.htm
μετάφραση Αρ. Εφταλιώτη (ΣτΜ)
