Μετάφραση: Αλία Ζάε
Για τα ανθρώπινα όντα, η κριτική σκέψη μοιάζει να είναι μια έμφυτη τάση. Κρίνουμε αν κάτι μας αρέσει, αν δεν μας αρέσει, τι είναι καλό, τι είναι κακό, το όμορφο και το άσχημο. Και αυτές οι κρίσεις μας καθοδηγούν και διαμορφώνουν τη ζωή μας σε μεγάλο βαθμό, καθώς απορρίπτουμε τις πεποιθήσεις και τα πράγματα που δεν έχουμε εγκρίνει ή διαπιστώσει ως αληθή.
Είναι όμως πράγματι έμφυτη στον άνθρωπο η κριτική στάση; Είναι αυτός ο τρόπος που λειτουργεί ο εγκέφαλός μας; Ή μήπως είναι κάτι που διδασκόμαστε ως κοινωνικά όντα; Μέχρι πρόσφατα, οι κοινωνίες βάσιζαν τα ήθη και τις παραδόσεις τους στις θρησκείες, οι οποίες στην πλειονότητά τους μιλούσαν για την Ημέρα της Τελικής Κρίσεως. Ιδωμένο από αυτήν τη σκοπιά, η κρίση είναι στενά συνδεδεμένη με βαθύτερα ερωτήματα σχετικά με τη μοίρα του ανθρώπου.
Ωστόσο, στην κοινωνία, η κριτική ενίοτε χρησιμοποιείται και για όχι και τόσο θεάρεστους σκοπούς, όπως η επιδίωξη δύναμης και η επιβολή μιας ‘αλήθειας’. Η ιστορία βρίθει περιπτώσεων όπου κάποιος ή κάποιοι κρίνουν ως ‘κακό’ το διαφορετικό, ζημιώνοντας έτσι την κοινωνία, αφού η αποδοχή της διαφορετικότητας είναι βασική προϋπόθεση της ελευθερίας.
Η αντίθετη στάση, δηλαδή όταν διστάζουμε ή αποφεύγουμε να χαρακτηρίσουμε κάτι που είναι καταφανώς κακό ως τέτοιο, είναι εξίσου επιβλαβής. Υπάρχει διαφορά ανάμεσα στην κρίση μιας πράξης και στην κρίση μιας εμφάνισης, η οποία ανάγεται στο παλιό φιλοσοφικό ερώτημα για την πρωτοκαθεδρία του περιεχομένου έναντι της μορφής. Τη δεκαετία του 1960, ο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ ο Νεότερος έδωσε τη δική του απάντηση λέγοντας ότι ονειρεύεται για τα παιδιά του να «ζήσουν σε μια χώρα όπου δεν θα κρίνονται για το χρώμα του δέρματός τους αλλά για την ποιότητα του χαρακτήρα τους».
Η διαμάχη όμως ακόμα συνεχίζεται, ακόμη και στις μέρες μας, με τα κυρίαρχα μέσα ενημέρωσης να συνεχίζουν να δίνουν το προβάδισμα στη μορφή κι όχι στο περιεχόμενο. Το μήνυμά τους, που περιβάλλεται από μια αύρα ηθικότητας βασισμένης στην ενσυναίσθηση και την ελευθερία, είναι ότι είναι πιο σημαντικό το φαίνεσθαι από το είναι, η εμφάνιση από τις πράξεις μας.
Να βρίσκονται άραγε εδώ τα όρια της κριτικής μας ικανότητας; Μήπως υπάρχει και κάποιος καλύτερος τρόπος να ασκήσουμε την κριτική μας σκέψη, κάποιο πεδίο όπου αυτή η πράξη να λαμβάνει ένα ανώτερο νόημα και σκοπό;
«Γυναίκα που κρατά ζυγαριά»
Ίσως ο πίνακας του Βερμέερ «Γυναίκα που κρατά ζυγαριά» μας βοηθήσει να δώσουμε μια απάντηση στο παραπάνω ερώτημα. Σε αυτή την εικόνα απεικονίζεται μια γυναίκα με κίτρινη φούστα και μπλε βελούδινη ζακέτα, μόνη της σε ένα δωμάτιο, με μοναδική πηγή φωτός ένα παράθυρο στο πάνω αριστερό σημείο της σύνθεσης.
Μπροστά της υπάρχει ένα τραπέζι με μια ανοιχτή κοσμηματοθήκη πάνω του, γεμάτη με χρυσές αλυσίδες και μαργαριταρένια κολιέ. Στην άκρη του τραπεζιού, κοντά στη γυναίκα, βρίσκονται μερικά νομίσματα, ενώ δίπλα τους είναι ακουμπισμένο ένα μεγάλο, βαρύ μπλε ύφασμα, που γεμίζει τη σύνθεση στα αριστερά.
Η προσοχή της γυναίκας είναι συγκεντρωμένη στη μικρή ζυγαριά που κρατάει, η οποία είναι τόσο λεπτεπίλεπτα ζωγραφισμένη που με δυσκολία τη διακρίνουμε. Η ζυγαριά βρίσκεται στο κέντρο της σύνθεσης: είναι σημαντική, αν και άδεια. Ή ίσως ακριβώς γι΄αυτό.
Πίσω από τη γυναίκα διακρίνεται ένας πίνακας, που αναπαριστά την Τελική Κρίση των ψυχών. Στην κορυφή του πίνακα μέσα στον πίνακα, μια μορφή που βρίσκεται ολόκληρη μέσα σε ένα κίτρινο φωτοστέφανο απλώνει τα χέρια. Δεξιά και αριστερά της υπάρχουν κι άλλες μορφές. Στο κάτω μέρος της σύνθεσης υπάρχουν επίσης φιγούρες, οι οποίες περιστοιχίζουν και το κεφάλι της γυναίκας με την μπλε ζακέτα.
Κοιτάζοντας μέσα μας
Τι μας λέει αυτός ο πίνακας για την κριτική σκέψη και για το νόημά της ως ανθρώπινη ικανότητα;
Τα αντικείμενα πάνω στο τραπέζι μαρτυρούν τον πλούτο της γυναίκας. Το βαρύ ύφασμα, τα μαργαριτάρια, ο χρυσός και τα νομίσματα μας υποδεικνύουν την υψηλή της θέση στην κοινωνία. Το ίδιο κάνουν και τα ρούχα της: η κίτρινη φούστα και η βελούδινη ζακέτα με τη γούνινη επένδυση. Ακόμα και ο πίνακας στον τοίχο πίσω της αποκαλύπτει την κοινωνική της θέση.
Κρατά μια ζυγαριά, έτοιμη να ζυγίσει τα τιμαλφή που είναι μπροστά της, όμως η ζυγαριά είναι άδεια. Είναι επίσης ζωγραφισμένη με τέτοιον τρόπο ώστε να δείχνει αιθέρια, σαν να ανήκει σε άλλον, πιο πνευματικό κόσμο. Αυτή είναι μια ένδειξη για να εικάσουμε ότι δεν ζυγίζει τα αντικείμενα καθεαυτά, αλλά τη στάση της σχετικά με αυτά. Η ματιά της είναι στραμμένη μέσα, στην ψυχή της.
Μια άλλη ένδειξη για το ότι δεν είναι τα αντικείμενα που κρίνονται στη ζυγαριά του καλού και του κακού είναι το ότι η γυναίκα δεν τα έχει πετάξει ούτε έχει αντικαταστήσει τα όμορφα ρούχα της με τσουβάλια. Κι αυτό γιατί είναι η θέση που παίρνουμε ως προς αυτά, η αντίληψή μας, αυτό που είναι το πιο σημαντικό και αυτό που καθορίζει την πορεία μας προς τα ουράνια.
Η εμφάνιση της γυναίκας στον πίνακα υποδηλώνει την εσωτερική της κατάσταση. Το κίτρινο χρώμα της φούστας της συμβολίζει την αναζωπύρωση της πίστης της, το λευκό της κουκούλας της την αγνότητα του πνεύματός της, ενώ το μπλε συσχετίζεται με το πνεύμα, την αλήθεια και την επουράνια αγάπη.
Η τοποθέτησή της σχετικά με τον πίνακα πίσω της αποκαλύπτει την πνευματική προσπάθεια που καταβάλλει. Ας μην ξεχνάμε ότι πρόκειται για αναπαράσταση της Τελικής Κρίσης. Οι μορφές στο κάτω μέρος του πίνακα, οι οποίες περιβάλλουν το κεφάλι της γυναίκας, πασχίζουν να υψωθούν στον ουρανό. Δηλαδή, η πνευματική αγνότητα που υποδεικνύεται από το λευκό κάλυμμα της κεφαλής είναι κάτι που κατακτιέται με κόπο – ωστόσο αυτή η γυναίκα μπορεί και υπομένει τις δυσκολίες. Ο Θεός, πάλι, που απεικονίζεται στον πίνακα αιωρείται ακριβώς πάνω από το κεφάλι της, σαν να παρακολουθεί την πρόοδό της.
Με τον πίνακα αυτόν, ο Βερμέερ μάς δείχνει μια γυναίκα που ανακάλυψε το βαθύτερο νόημα της κριτικής σκέψης, εφαρμόζοντάς την στον εαυτό της. Τα υλικά πλούτη της είναι δευτερεύοντα – είτε τα έχει είτε όχι δεν έχει σημασία. Το σημαντικό είναι το περιεχόμενο: το μυαλό και η καρδιά της που είναι αγνά, γεμάτα αγάπη και Θεό.
Και ίσως έτσι να απαντάται και το αρχικό μας ερώτημα: γιατί έχουμε την τάση να κρίνουμε; Ποιο είναι το βαθύτερο νόημα της ικανότητας αυτής; Όταν η κριτική στρέφεται προς τα μέσα, όταν εξετάζουμε τον εαυτό μας, τον χαρακτήρα και τις πράξεις μας, τότε μετατρέπεται σε ένα μέσον που μας οδηγεί προς τον Θεό.
Πολλές φορές μπορεί να τύχει να δούμε ένα έργο τέχνης, που, αν και μας φαίνεται θαυμάσιο, δεν το καταλαβαίνουμε. Η σειρά «Αγγίζοντας το Έσω: τι προσφέρει η παραδοσιακή τέχνη στην καρδιά» ερμηνεύει κλασικά έργα, εμβαθύνοντας σε ζητήματα ηθικής με τρόπο που επαυξάνει την αντίληψη και τη συνειδητότητά μας και αναζητά στην ιστορική κληρονομιά μας αυτά τα στοιχεία που απευθύνονται στο Καλό που κάθε άνθρωπος έχει μέσα του.
Ο Eric Bess είναι εικαστικός – παραστατικός καλλιτέχνης και υποψήφιος για διδακτορικό στις Οπτικές Τέχνες στο Ινστιτούτο Διδακτορικών Σπουδών (Institute for Doctoral Studies in the Visual Arts / IDSVA).
