Του Jeff Minnick
Μετάφραση: Αλία Ζάε
Ήταν ένας μεγαλόσωμος άντρας, με ύψος 1.90 μ. και βάρος σχεδόν 136 κιλά. Προσθέστε ένα πενς-νε, μια μπέρτα, ένα φαρδύ παλτό με χαρτιά να ξεπροβάλλουν από τις τσέπες του, ένα μπαστούνι κι ένα πούρο και ιδού μια μορφή ιδανική για γελοιογραφίες.
Ο Γκίλμπερτ Κηθ Τσέστερτον (1874-1936) έγραψε ποίηση, μυθιστορήματα, ιστορικά άρθρα, πραγματείες για θεολογικά ζητήματα, βιογραφίες αλλά κυρίως δοκίμια με θέματα που κυμαίνονταν από το χριστιανικό δόγμα μέχρι σύγχρονης σημασίας ζητήματα. Ψυχαγωγούσε τους αναγνώστες του με τα μυστήρια του πατρός Μπράουν (ο οποίος ανέκτησε πρόσφατα τη δημοτικότητά του χάρη σε μια νέα τηλεοπτική σειρά), πρόσφερε πνευματικές προκλήσεις στους Χριστιανούς και μη Χριστιανούς αναγνώστες του με βιβλία όπως η «Ορθοδοξία», ενώ τα βιβλία του «What’s Wrong With the World» και «The Outline of Sanity» κερδίζουν το αναγνωστικό κοινό ακόμα κι έναν αιώνα σχεδόν μετά από τον θάνατό του. ΄Ήταν ένας από τους πλέον αποφθεγματικούς συγγραφείς και οι αφορισμοί του θα μπορούσαν κάλλιστα να αποτελέσουν μια ωραιότατη συλλογή από μόνοι τους.
Ανάμεσα στα έργα του συγκαταλέγεται και το επικό ποίημα «Η μπαλάντα του λευκού αλόγου», ένας χαιρετισμός στον βασιλιά της Αγγλίας Αλφρέδο, όπου ο μύθος συναντά την ιστορία. Το βασικό του θέμα – η μάχη ανάμεσα στις δυνάμεις του καλού και του κακού – έχει γαλουχήσει περισσότερες από μια ή δυο γενιές αναγνωστών.
Ιστορικές πληροφορίες
Το Λευκό Άλογο του Άφιγκτον, που ενέπνευσε το ποίημα στον Τσέστερτον, είναι ένα μεγάλο σχέδιο από λευκή κιμωλία. Κατασκευάστηκε κατά την προϊστορική περίοδο σε έναν λόφο του Όξφορντσαϊρ στην Αγγλία για άγνωστους σήμερα λόγους. Ωστόσο οι ντόπιοι δεν έχουν ποτέ αμελήσει τη φροντίδα του όλα αυτά τα χρόνια, ξεβοτανίζοντας και συμπληρώνοντας την κιμωλία όποτε χρειάζεται. Η Έμιλυ Κλήβερ το περιγράφει στο περιοδικό Σμιθσόνιαν ως ένα «εικονόγραμμα σε μέγεθος ποδοσφαιρικού γηπέδου». Μέχρι και σήμερα, η συντήρησή του γίνεται από τους κατοίκους της περιοχής, υπό την επίβλεψη του βρετανικού Εθνικού Οργανισμού για την Επίβλεψη Προστατευμένων Περιοχών (National Trust).
Στην μπαλάντα του Τσέστερτον, το λευκό άλογο είναι ταυτόχρονα μοτίβο και θέμα και συμβολίζει την ανάγκη να παραμείνει η θρησκευτική πίστη ένθερμη και αγνή και η χώρα αγγλική. Η αναζήτηση και η συντήρηση του λευκού αλόγου υπονοούν ότι τόσο ο Χριστιανισμός όσο και ο πολιτισμός χρειάζονται συνεπή και συνεχή φροντίδα για να διατηρηθούν υγιείς.
Η ιστορική μορφή που αναλαμβάνει να εμπνεύσει και να ηγηθεί αυτού έργου είναι ο ήρωας της μπαλάντας, ο Αλφρέδος του Ουέσεξ (849-899) ή Αλφρέδος ο Μέγας. Ηγεμόνας του αγγλοσαξονικού βασιλείου του Ουέσεξ, πολέμησε ενάντια στους Δανούς όταν εκείνοι εισέβαλαν στην Αγγλία.
Ο πόλεμος για τους Άγγλους κόντευε να χαθεί το 878, όταν ο Αλφρέδος συγκέντρωσε τον στρατό του στα κρυφά και κατατρόπωσε τους Δανούς κοντά στο σημερινό Έντιγκτον. Ένας από τους Δανούς βασιλιάδες, ο Γκούτρουμ, με την υποστήριξη του Αλφρέδου βαπτίστηκε χριστιανός. Σε λιγότερο από μια δεκαετία, ο Αλφρέδος κατέκτησε το Λονδίνο. Από τότε η τύχη άρχισε να ευνοεί τους Αγγλοσάξονες περισσότερο από τους Δανούς.
Ο Αλφρέδος, εκτός από σπουδαίος πολέμαρχος, στάθηκε και μεγάλος αναμορφωτής και επέφερε σημαντικές αλλαγές τόσο στο διοικητικό σύστημα όσο και στους νόμους της χώρας, δίνοντας έμφαση στην προστασία των φτωχών και των αδύναμων. Όντας φίλος των γραμμάτων, προσπάθησε επίσης να μορφώσει τον λαό της Αγγλίας. Ο ίδιος έμαθε λατινικά σε μεγάλη ηλικία και μάλιστα μετέφρασε αρκετά έργα, όπως την «Παρηγοριά της φιλοσοφίας» του Ρωμαίου Βοήθιου (περ. 475-525 μ.Χ.).
Αυτός λοιπόν, ο νομοθέτης, επιμορφωτής και πολεμιστής βασιλιάς είναι ο πρωταγωνιστής της επικής «Μπαλάντας του λευκού αλόγου».
Πώς ανέπλασε ο Τσέστερτον την ιστορία
Το πορτραίτο του Αλφρέδου είναι περιστοιχισμένο από βιβλία και έγγραφα, που συμβολίζουν το λογοτεχνικό και νομοθετικό του έργο. Στα πλάγια και κάτω, αναπαρίστανται σκηνές από τα πολεμικά χρόνια του βασιλιά: τη σύσταση του Βασιλικού Ναυτικού, την κρυφή του είσοδο στο εχθρικό στρατόπεδο και την ήττα των Δανών. Βλέπουμε επίσης το στέμμα του, τα όπλα του και ένα αιχμαλωτισμένο λάβαρο με το κοράκι των Δανών.
Μετά από μια σύντομη αλλά τρυφερή αφιέρωση στη σύζυγό του – «το γέλιο και η τιμή βρίσκονται εκεί όπου βρίσκεσαι κι εσύ» – ο Τσέστερτον αμέσως μας παρουσιάζει το Λευκό Άλογο*:
«Πριν των θεών που τους θεούς εφτιάξαν
η ανατολή τελειώσει,
το Άσπρο Άλογο στου Άσπρου Αλόγου την κοιλάδα
απ’ το γρασίδι εφάνη.»
Και σχεδόν αμέσως μετά γνωρίζουμε και τον Αλφρέδο, ο οποίος βλέπει σε όραμα την Παναγία να τον ενθαρρύνει και να τον παρακινεί με τα εξής λόγια:
«Οι άντρες που τον σταυρό του Χριστού ακολουθούν
Στο άγνωστο χαρούμενοι προχωρούν…»
Προσθέτοντας όμως ότι:
«Οι σοφοί γνωρίζουν τα κακά
Στον ουρανό που γράφτηκαν παλιά»
Και ακολουθεί η προειδοποίησή της, που εμφανίζεται και σε άλλο σημείο του ποιήματος:
«Δεν είναι για παρηγοριά,
Ούτε για τη λαχτάρα σου
Που σου τα λέω όλα αυτά,
Μον’ επειδή μαυρίζει ο ουρανός
Κι η θάλασσα φουσκώνει.»
Ύστερα από το όραμά του, ο Αλφρέδος συγκεντρώνει τους υπόλοιπους αρχηγούς, άντρες όπως τον Ελφρέδο, με «μεγάλη και ανόητη καρδιά/ανοιχτή σαν την πόρτα του» ή όπως τον Μαρκ «τον Ιταλό, με μάτια στο κεφάλι σαν σίδερο δυνατά/και με ψυχή γεμάτη από τη Ρώμη».
Στη συνέχεια της αφήγησης μαθαίνουμε πώς μπήκε ο Αλφρέδος στο στρατόπεδο των Δανών μεταμφιεσμένος σε πλανόδιο μενεστρέλο, αλλά και την ιστορία της χωριάτισσας με τα καμένα κέικ. Στην εκδοχή του Τσέστερτον, όταν ο βασιλιάς αθετεί την υπόσχεση που έδωσε στην οικοδέσποινα να προσέχει μερικές φέτες ψωμί που ψήνει η γυναίκα στη φωτιά, για να μην καούν, αυτή τον χαστουκίζει για την απροσεξία του. Έτσι ο βασιλιάς μαθαίνει ότι είναι σημαντικό να προσέχει ακόμα και την πιο μικρή λεπτομέρεια, να κρατά τον λόγο του, αλλά και να είναι πάντα ευγενής ακόμα και απέναντι στους ταπεινότερους υπηκόους του.
Η Μάχη του Ήθαν ντιουν (ή Μάχη του ‘Εντιγκτον, σύμφωνα με τους σύγχρονους ιστορικούς) καταλαμβάνει τρία από τα οκτώ κεφάλαια του ποιήματος. Περιλαμβάνει πολλές σκηνές δράσης, όπου και οι δύο πλευρές δείχνουν την ανδρεία τους και υποφέρουν απώλειες, καταλήγοντας στην τελική νίκη του Ουέσεξ. Όπως συνηθίζεται στα έπη, οι αρχηγοί περιλαμβανομένου του Αλφρέδου έχουν την τάση να εκφωνούν μεγάλους λόγους την ώρα της μάχης – λόγους που εμψυχώνουν τον κουρασμένο στρατό και αναζωπυρώνουν το μαχητικό του πνεύμα. Ιδιαίτερης προσοχής χρήζουν ορισμένες μεμονωμένες σκηνές, όπως η προσπάθεια του Δανού Ογκίερ να ελευθερωθεί από τον Μαρκ, που τον έχει πλακώσει με την ίδια του την ασπίδα. Ο Ογκίερ σπάει τη μεταλλική και δερμάτινη ασπίδα και καταφέρνει ένα θανατηφόρο χτύπημα στον αντίπαλό του.
Στο τελευταίο κεφάλαιο, το «Ξεβοτάνισμα του Αλόγου», ο Τσέστερτον ολοκληρώνει το έπος του αναφερόμενος στο νομοθετικό έργο του Αλφρέδου, στους πρεσβευτές που κατέφτασαν από μακρινές χώρες και στην κατάληψη του Λονδίνου.
Ποτέ μην παραδεχτείς την ήττα
Τόσο ο ήρωας του Τσέστερτον όσο και ο αληθινός βασιλιάς Αλφρέδος, απ’ όσο γνωρίζουμε τουλάχιστον, κατείχαν και επέδειχναν τις αρετές του ιπποτικού κώδικα: έλεος, ανδρεία, αφοσίωση, γενναιοδωρία κ.ά. Αλλά η αρετή που ξεχωρίζει στην περίπτωση του Αλφρέδου είναι η επιμονή.
Όπως ακολουθούμε τον βασιλιά στην προσπάθειά του να συγκεντρώσει στρατό περιηγούμενος στο βασίλειό του και καλώντας τους υπηκόους του να έρθουν μαζί του με όσους άντρες διαθέτουν για να υπερασπιστούν το Ουέσεξ, διαπιστώνουμε ότι είναι ένας άντρας που αρνείται να ηττηθεί. Είναι ο ίδιος άντρας που μπαίνει μεταμφιεσμένος στο στρατόπεδο των Δανών, ο ίδιος που στο πεδίο μάχης του Ήθαν ντιουν εμψυχώνει τους πολεμιστές του. Κάποια στιγμή, κατά τη διάρκεια της μάχης, φωνάζει ότι βλέπει την Παναγία Δέσποινα να βαδίζει στο πλευρό τους εναντίον του εχθρού:
«Η Θεοτόκος ορμάει καταπάνω τους,
Πάνω σε άνεμο και σε φωτιά,
Και το σύννεφο της καταιγίδας την πόλη και τη λαγκαδιά σκεπάζει,
Και το Άσπρο Άλογο στην κοιλάδα του Άσπρου Αλόγου καλπάζει,
Κι όλοι μας μπύρα χριστιανική θα πιούμε
Στην υγειά μας στο χωριό.»
Γνωρίζει τις προκλήσεις που έχει να αντιμετωπίσει –«ο ουρανός σκοτεινιάζει / κι η θάλασσα φουσκώνει» – αλλά είναι βασιλιάς της ελπίδας και της πίστης κι έτσι προχωρά παρά τις δυσκολίες.
Μια προειδοποίηση για το μέλλον
Χάρτης που απεικονίζει την Αγγλία του βασιλιά Αλφρέδου μετά από τη Συνθήκη του Ουέντμορ το 878 μ.Χ. Ο Αλφρέδος ο Μέγας βασίλεψε στο Ουέσεξ και τη Νορθουμβρία μέχρι τον θάνατό του.
Στο τελευταίο κεφάλαιο, το «Ξεβοτάνισμα του Αλόγου», λέει ο ηλικιωμένος πια βασιλιάς αναθυμούμενος τη νίκη του:
«Αν και σκόρπισαν τώρα και πάνε,
Σε κάποιον μακρινό αιώνα, λυπημένα και αργά,
Είδα ένα όραμα και ξέρω
Πως πίσω οι ειδωλολάτρες θα’ ρθούν ξανά.
Όχι με πλοία αρματωμένα,
Όχι να κάψουνε τη γη,
Μα τα βιβλία θα’ ναι η τροφή τους
Και το μελάνι είν’ αυτό που
Πάνω στα χέρια τους θα χυθεί.»
Εδώ είναι σαφές ότι ακούμε τη φωνή του Τσέστερτον, όχι του Αλφρέδου. Ο ποιητής παρακάτω μας προειδοποιεί ότι «με νεκρές λέξεις θα ρυθμίζουμε τα πράγματα», ότι οι «άνθρωποι θα αποβλακωθούν / και θα ξεχάσουνε τον κύριό τους». Μετά από αυτό το «σημάδι της φωτιάς που σβήνει», ο Αλφρέδος-Τσέστερτον προσθέτει:
«Κι αν θα ‘ρθουν με περγαμηνές και καλαμάρια,
Σοβαροί σαν καλοξυρισμένοι υπαλλήλοι,
Θα τους γνωρίσετε από τούτο το σημάδι,
Ότι όλα τα χαλούν κι όλα τα σκοτεινιάζουν.»
Αν μεταφέρουμε την αρχαϊκή γλώσσα του ποιήματος στην ψηφιακή εποχή ίσως αναγνωρίσουμε την καταστροφή που περιγράφει στους δύσκαμπτους, τεχνοκρατικούς κανονισμούς που επιβάλλουν οι κρατικοί λειτουργοί που «το μελάνι τα χέρια τους έχει πάνω στα χέρια τους χυθεί». Ενώ το «θα ξεχάσουνε τον κύριό τους» μπορεί κάλλιστα να αναφέρεται στις παραδόσεις που εγκαταλείπονται σιγά σιγά και στη γενικότερη απαξίωση του παρελθόντος και των προγονικών αξιών.
Ένα τελευταίο μάθημα
Στην μπαλάντα το λευκό άλογο συμβολίζει την πίστη που διατηρείται αγνή και ένθερμη.
Εκτός από τα μηνύματα και τις αξίες που μεταφέρει, η «Μπαλάντα του Λευκού Αλόγου» είναι ένα έργο άκρως ψυχαγωγικό. Οι στίχοι του είναι γεμάτοι σφρίγος και ζωντάνια, αντάξιοι του τίτλου του, και η απαγγελία τους με δυνατή φωνή μπορεί να μετατρέψει ακόμα και τον πιο συγκρατημένο και ντροπαλό άνθρωπο σε ηθοποιό ολκής. Το ύφος, η ρίμα και το μέτρο του είναι τέτοια που είτε διαβάζονται φωναχτά είτε σιωπηλά προκαλούν δραματικά και φορτισμένα συναισθήματα. Ακόμα και ο ρυθμός των στίχων που μιλούν για τη θλίψη ή που περιέχουν προειδοποιήσεις μπορεί να κάνει την καρδιά μας να χτυπά γρηγορότερα.
Όπως εδώ, που μιλά η Μαρία για πρώτη φορά στον Αλφρέδο:
«Οι σοφοί γνωρίζουν όλα τα κακά
Κάτω από τα ροζιασμένα δέντρα,
Όπου οι διεστραμμένοι μαραζώνουν στις ηδονές
Κι οι άνθρωποι μπουχτίζουν το πράσινο κρασί
Και κορέννυνται τις πορφυρές θάλασσες.»
Για να ανακαλύψετε τη μαγεία του διαβάστε το με βροντερή φωνή!
Προς το τέλος του ποιήματος, ο βασιλιάς Αλφρέδος λέει: «Μιας κι έχουμε το άλογο από παλιά / Ας το ξεβοτανίσουμε ξανά». Εδώ ο Αλφρέδος παρακινεί τους υπηκόους του να φροντίζουν τους θησαυρούς που έχουν κληρονομήσει από τους προγόνους τους: τους αγγλικούς νόμους και δικαιώματα και τη χριστιανική πίστη.
Γενικεύοντας τη συμβουλή του βασιλιά, μπορούμε να πούμε ότι κάθε λαός έχει την υποχρέωση να ‘ξεβοτανίζει’ τις αξίες του και την κληρονομιά του, διώχνοντας τα στοιχεία εκείνα που κατατρώνε και υποβαθμίζουν τον πολιτισμό του. Με αγάπη και σεβασμό στο παρελθόν, μπορούμε να ανακαλύψουμε εκ νέου τους θησαυρούς της παράδοσής μας και να αποκαταστήσουμε την παλιά τους λάμψη.
Ο Τζεφ Μίνικ ζει στη Βιρτζίνια των ΗΠΑ. Έχει γράψει δυο μυθιστορήματα («Αμάντα Μπελ» και «Σκόνη στα φτερά τους») και δυο πραγματολογικά βιβλία («Μαθαίνοντας καθ’ οδόν» και «Οι ταινίες κάνουν τον άνθρωπο»).
* Η μετάφραση των αποσπασμάτων του ποιήματος είναι ελεύθερη απόδοση των αγγλικών στίχων, όπως αυτοί παρατίθενται στο άρθρο, από τη μεταφράστρια του άρθρου.
