Εμφανίστηκε στη Δύση πολύ αργότερα. Η κινεζική πορσελάνη μεταφέρθηκε για πρώτη φορά στην Ευρώπη τον 14ο αιώνα.
Οι Ευρωπαίοι γοητεύτηκαν από το εύθραυστο αλλά ανθεκτικό υλικό που αποκαλούσαν «λευκό χρυσό» και η αριστοκρατία συγκέντρωσε τεράστιες συλλογές. Αργότερα, θέλησαν να φτιάχνουν οι ίδιοι επιτραπέζια σκεύη και διακοσμητικά από πορσελάνη. Μέχρι τις αρχές του 18ου αιώνα, κανένας Ευρωπαίος δεν είχε μπορέσει να βρει τη μέθοδο παραγωγής πραγματικής πορσελάνης, γνωστής ως πορσελάνη dura.
Τα δύο μεγαλύτερα ευρωπαϊκά εργοστάσια πορσελάνης του 18ου αιώνα βρίσκονταν στο Μάισσεν και τις Σέβρες (αρχικά Vincennes). Ο εθνικισμός ενέτεινε τον ανταγωνισμό μεταξύ τους: Το Μάισσεν (Meissen) βρισκόταν στη Σαξονία (μέρος της σύγχρονης Γερμανίας) και οι Σέβρες (Sèvres) στη Γαλλία.
‘Πορσελανίτις’
Ο ηγεμόνας της Σαξονίας Αύγουστος Β’ είχε σχεδόν εμμονή με την πορσελάνη. Ο Εκλέκτορας, περισσότερο γνωστός ως Αύγουστος ο Ισχυρός, διέγνωσε στον εαυτό του Porzellankrankheit – ‘πορσελανίτιδα’. Κατά τη διάρκεια της ζωής του συγκέντρωσε περισσότερα από 35 χιλιάδες κομμάτια.
Ο Αύγουστος επέβαλλε στον αλχημιστή Γιόχαν Φρήντριχ Μπότγκερ [Johann Friedrich Böttger] να παραμείνει στη Δρέσδη, την πρωτεύουσα της Σαξονίας, για να πειραματιστεί με διάφορες συνταγές πορσελάνης. Οι προσπάθειές του στέφθηκαν με επιτυχία και ο Μπότγκερ και οι συνεργάτες του ήταν οι πρώτοι που κατάφεραν να αναπαράγουν πραγματική πορσελάνη στη Δύση. Το εργαστήριο Meissen ιδρύθηκε το 1710 υπό τη βασιλική αιγίδα του Αύγουστου Β΄.
Οι πορσελάνες Meissen κυριάρχησαν στην Ευρώπη για τα επόμενα 40 χρόνια έως ότου εμφανίστηκαν οι πορσελάνες του βασιλικού εργαστηρίου του Λουδοβίκου ΙΕ΄ της Γαλλίας.
Ο μύθος της Αθηνάς και της Αράχνης σε πορσελάνη Meissen
Ένα αριστούργημα της πρώιμης περιόδου του Meissen είναι ένα επιτραπέζιο ρολόι με εκκρεμές με την Αράχνη και την Αθηνά, το οποίο ανήκει πλέον στο Rijksmuseum. Αυτό το κομμάτι έχει πολύπλοκο διακοσμητικό σχέδιο και προέλευση. Οι μελετητές πιστεύουν ότι μπορεί να είχε κατασκευαστεί αρχικά για τον ίδιο τον Αύγουστο. Τον 19ο αιώνα άλλαξε πολλούς ιδιοκτήτες, πριν καταλήξει στη συλλογή του ζεύγους Φραντς και Μάργκαρετ Οπενχάιμερ από το Βερολίνο.
Οι Οπενχάιμερ εγκατέλειψαν την πατρίδα τους μετά την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία και κατέφυγαν στη Βιέννη, αλλά αργότερα αναγκάστηκαν να φύγουν και από εκεί. Πριν ξεφύγουν από τη δίωξη στη Βιέννη, πούλησαν τη συλλογή τους από πορσελάνες Meissen σε έναν Ολλανδό συλλέκτη, ο οποίος πέθανε αμέσως μετά και η συλλογή αγοράστηκε από τους Ναζί. Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, η ιδιοκτησία της συλλογής πέρασε στο ολλανδικό κράτος, το οποίο τη μετέφερε στο Rijksmuseum.
Το 2019, το ολλανδικό κράτος επέστρεψε τη συλλογή στους κληρονόμους των Οπενχάιμερ. Δύο χρόνια αργότερα, ο Sotheby’s την έβγαλε σε δημοπρασία για λογαριασμό τους και το Rijksmuseum αγόρασε περισσότερα από τα μισά κομμάτια, συμπεριλαμβανομένου αυτού του ρολογιού, που ήταν το εξέχον έργο της δημοπρασίας. Με αρχική αξία, σύμφωνα με τις εκτιμήσεις, τα 200.000 με 400.000 ευρώ, πουλήθηκε για λίγο λιγότερο από 1,5 εκατομμύριο.
Ο κατάλογος του Sotheby’s περιγράφει το ρολόι ως εξής:
«Η ευκρινώς διαμορφωμένη αρχιτεκτονική μορφή ενισχύεται περαιτέρω από ένα εξαιρετικό θησαυρό διακοσμητικών τεχνικών, που περιλαμβάνει πληθωρικά ζωγραφισμένα εικονιστικά τμήματα, εμπλουτισμένα είτε με πορφυρό και σιδηρόχρωμο φυλλωτό περίγραμμα είτε με γαλάζια πλαίσια είτε με επίχρυσες σινουαζερί, πάνω από σμάλτο Μπότγκερ.»
Το γυαλιστερό σμάλτο είναι ένα ροζ-λιλά χρώμα που εφευρέθηκε από τον Μπότγκερ. Χρησιμοποιήθηκε συχνά στις πορσελάνες Meissen με σινουαζερί, μοτίβα δηλαδή και τεχνοτροπίες που μιμούνταν τα θέματα της Ανατολικής Ασίας, προσαρμόζοντάς τα στις ευρωπαϊκές προτιμήσεις.
Οι φιγούρες στην κορυφή του θολωτού τρούλου της θήκης του ρολογιού παραπέμπουν στον μύθο της Αθηνάς και της Αράχνης, από την ελληνική μυθολογία. Στην ιστορία, η Αράχνη, μια νεαρή υφάντρα, καυχιόταν ότι οι ικανότητές της στην ύφανση ήταν υψηλότερες από αυτές της Αθηνάς. Όταν η θεά παρουσιάστηκε μπροστά της, όχι μόνο η Αράχνη τόλμησε να διαγωνιστεί μαζί της, αλλά και απεικόνισε στο υφαντό της υβριστικά για τους θεούς θέματα. Παρά την τεχνική τελειότητα του έργου της, την οποία θαύμασε η Αθηνά, η ύβρις της κοπέλας εξόργισε τη θεά, η οποία έσκισε το υφαντό και μεταμόρφωσε την Αράχνη στο ομώνυμο έντομο, καταδικασμένη να υφαίνει διαρκώς έργα – ιστούς – που δε θα θεωρούνταν πλέον θαυμαστά αλλά οχληρά και θα καταστρέφονταν εσαεί από τους ανθρώπους.
Η έμπνευση του ρολογιού πιθανότατα προήλθε από τα αρχαία και σύγχρονα γλυπτά που επίσης συνέλεγε ο Αύγουστος, σημειώνει η ιστορικός τέχνης Μωρήν Κάσσιντυ-Γκάιγκερ στο άρθρο του Sotheby’s «Provenance and Prestige: The Collection of Margaret and Franz Oppenheimer». Ο πρώτος καλλιτέχνης που εργάστηκε στη θήκη του ρολογιού ήταν ο Γκέοργκ Φρίσε, μέχρι που ήρθε ο γλύπτης Γιόχαν Γκότλιμπ Κίρχνερ να αναλάβει τη διακόσμηση, ο οποίος στη συνέχεια φιλοτέχνησε μερικές από τα πιο διάσημα κομμάτια Meissen.
Τα πορσελάνινα λουλούδια της Vincennes
Η επιτυχία της Σαξονίας και του εργαστηρίου Meissen στην παραγωγή πορσελάνης παρακίνησε τη Γαλλία να προσπαθήσει να την ξεπεράσει. Το 1740, δημιουργήθηκε το εργοστάσιο Vincennes (Βενσέν) σε ένα βασιλικό κάστρο ανατολικά του Παρισιού. Το διηύθυνε ένας πρώην ξυλουργός που τελειοποίησε τη δημιουργία πιο λευκής, πιο γυαλιστερής πορσελάνης από μαλακή πάστα. Στόχος της εταιρείας ήταν να παράγει πορσελάνη που θα μπορούσε να συναγωνιστεί αυτή του Meissen. Στην αρχή, έκανε συχνά αντίγραφα δημοφιλών προϊόντων Meissen. Πέντε χρόνια μετά την ίδρυση της εταιρείας, ο Λουδοβίκος ΙΕ΄ εξέδωσε βασιλικό ένταλμα για το Vincennes.
Η επιλογή των αντικειμένων που στεγάζονται στο Getty Center του Λος Άντζελες αντικατοπτρίζει αυτή την περίοδο ανταγωνισμού στην παραγωγή ευρωπαϊκής πορσελάνης. Το ζευγάρι των σύνθετων βάζων με λουλούδια θυμίζει τα βάζα Meissen που δημιουργήθηκαν πριν από το 1733. Τα πορσελάνινα βάζα φέρουν ζωγραφισμένα λουλούδια και έντομα. Για να ενισχυθεί η ρεαλιστική εντύπωση, έχουν ζωγραφιστεί και οι σκιές τους. Σύμφωνα με το Getty, «ο καλλιτέχνης τοποθέτησε προσεκτικά ορισμένα μικρά ζωύφια για να κρύψει τις ατέλειες στην πορσελάνη».
Τα βάζα Meissen, τα οποία φέρουν ζωγραφισμένο με μπλε χρώμα με το μονόγραμμα του Αύγουστου του Ισχυρού (AR), εισήχθησαν στη Γαλλία γύρω στο 1745. Κατά την άφιξή τους στο Παρίσι, ο έμπορος τα τοποθέτησε σε επιχρυσωμένες μπρούτζινες βάσεις. Στη συνέχεια, οι τεχνίτες προσάρτησαν λουλούδια από πορσελάνη Vincennes σε επιχρυσωμένους μπρούντζινους μίσχους, δημιουργώντας όμορφα μπουκέτα που συμπλήρωναν τα βάζα Meissen.
Το εργοστάσιο πορσελάνης Vincennes έγινε διάσημο για τα νατουραλιστικά του χρώματα, τα οποία είχαν ιδιαίτερη επιτυχία μεταξύ των κομψών και ευγενών Παριζιάνων της δεκαετίας του 1740. Οι θιασώτες τους έφταναν να έχουν συλλογές από χιλιάδες λουλούδια, που αντιστοιχούσαν σε πολλά διαφορετικά φυσικά είδη. Χρησιμοποιούνταν για τη διακόσμηση εσωτερικών χώρων και ενίοτε περιχύνονταν με άρωμα, για να επαυξάνεται η ομοιότητά τους με τις ζωντανές συνθέσεις.
Το 1756 το εργαστήριο μετακόμισε σε ειδικά κατασκευασμένες εγκαταστάσεις στις Σέβρες, μια περιοχή νοτιοδυτικά του Παρισιού και τα προϊόντα του έγιναν γνωστά με το όνομα της νέας του διεύθυνσης. Τρία χρόνια αργότερα, ο Λουδοβίκος ΙΕ΄ έγινε ο μοναδικός ιδιοκτήτης του και τα προϊόντα του εργαστηρίου προορίζονταν κυρίως για τη γαλλική βασιλική οικογένεια και τους αυλικούς, όπως συνέβαινε με αυτά του Meissen επί Αύγουστου του Ισχυρού.
Το ροζ της κυρίας ντε Πομπαντούρ
Ένα ιδιόρρυθμο ζευγάρι βάζα με κεφάλια ελέφαντα, που βρίσκονται στο Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης της Νέας Υόρκης και τα οποία χρονολογούνται περί το 1758, αποτελούν εκπληκτικά δείγματα ροζ εγκεκριμένου από την κυρία ντε Πομπαντούρ. Σε αυτήν την περίοδο, χάρη στην τεχνική εφευρετικότητα και τα πληθωρικά διακοσμητικά σχέδια, οι Σέβρες είχαν γίνει το κορυφαίο ευρωπαϊκό εργαστήριο μαλακής πορσελάνης. Η σκληρή πορσελάνη άρχισε να παράγεται μόλις το 1769, δύο χρόνια μετά την ανακάλυψη της καολίνη στη Λιμόζ, επίσης πόλη της Γαλλίας.
Οι Σέβρες (Sèvres) σύντομα σταμάτησαν να βασίζονται σε κομμάτια Meissen για έμπνευση. Ορισμένοι μελετητές θεωρούν τα διακοσμητικά βάζα των Σεβρών, με τα πλούσια χρώματα και την άφθονη επιχρύσωση, ως το μεγαλύτερο επίτευγμα της εταιρείας. Το συμμετρικό ροζ ζευγάρι, που εκτίθεται στο Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης, έγινε από τον Ζαν-Κλωντ Ντουπλεσί (Jean-Claude Duplessis), έναν ιταλικής καταγωγής χρυσοχόο που πήγε στην εταιρεία των Σεβρών το 1748 και εισήγαγε νέες γλυπτικές φόρμες.
Στα τέλη της δεκαετίας του 1750 δημιουργήθηκαν μερικά από τα πιο εκπληκτικά σχέδια βάζων των Σεβρών, τα οποία ήταν εξαιρετικά περίτεχνα και κοστοβόρα. Τα βάζα με κεφάλια ελέφαντα, των οποίων οι προβοσκίδες χρησίμευαν ως κηροπήγια, είχαν μεγάλη απήχηση μεταξύ των βασιλιάδων και της γαλλικής αριστοκρατίας. Η Madame de Pompadour είχε τουλάχιστον τρία ζευγάρια.
«Οι ελέφαντες ασκούσαν μεγάλη γοητεία στην πρώιμη σύγχρονη Ευρώπη», γράφει ο επιμελητής του Μητροπολιτικού Μουσείου Τέχνης Βολφ Μπύρχαρντ στον κατάλογό του «Inspiring Walt Disney: Animation of the French Decorative Arts» (Εμπνέοντας τον Γουώλτ Ντίσνεϋ: Το animation και οι διακοσμητικές τέχνες της Γαλλίας).
Τα βάζα του Μητροπολιτικού Μουσείου Τέχνης αγοράστηκαν αρχικά από τον Λουδοβίκο Ιωσήφ των Βουρβώνων, πρίγκιπα του Κοντέ, σε αποκλειστική πώληση στα ιδιωτικά διαμερίσματα του Λουδοβίκου ΙΕ΄ στις Βερσαλλίες. Ο πρίγκιπας αγόρασε πέντε βάζα. Η συνολική τιμή τους ήταν 4.320 λίβρες, ποσό που ξεπερνούσε τον ετήσιο μισθό ενός επαγγελματία εργάτη. Οι ιστορικοί πιστεύουν ότι μόνο 22 αγγεία με κεφάλια ελέφαντα έχουν διασωθεί μέχρι σήμερα.
Μετά τη Γαλλική Επανάσταση, η ιδιοκτησία του εργαστηρίου των Σεβρών πέρασε στη γαλλική κυβέρνηση. Συνεχίζει την παραγωγή του και συχνά συνεργάζεται με σύγχρονους καλλιτέχνες. Το εργοστάσιο Meissen συνεχίζει επίσης την παραγωγή του και ανήκει πλέον στο κρατίδιο της Σαξονίας. Αν και τώρα δεν αποτελεί προτεραιότητα για τα δύο κράτη να ξεπερνούν το ένα το άλλο στην παραγωγή πορσελάνης, οι «πόλεμοι της πορσελάνης» του 18ου αιώνα είχαν ως αποτέλεσμα τη δημιουργία μερικών από τα πιο όμορφα ευρωπαϊκά διακοσμητικά αντικείμενα.
Επιμέλεια: Βαλεντίνα Λισάκ & Αλία Ζάε
