Το ερώτημα αν υπάρχει θέση για το μοντέρνο σε ιδιαίτερα αρχιτεκτονικά στυλ και ιστορικά μνημεία δεν είναι νέο.
Αυτή τη φορά, η συζήτηση πυροδοτείται από την προοπτική της αντικατάστασης έξι βιτρώ σε ισάριθμα παρεκκλήσια της Παναγίας των Παρισίων, του εμβληματικού αριστουργήματος της γοτθικής αρχιτεκτονικής.
Σύμφωνα με τα σχέδια, το 2026, ο καθεδρικός ναός που καταστράφηκε εν μέρει από πυρκαγιά που ξέσπασε τον Απρίλιο του 2019 πρόκειται να έχει έξι σύγχρονα βιτρώ σε έξι από τα επτά παρεκκλήσια, στο νότιο κλίτος του ναού, αντικαθιστώντας εκείνα του 19ου αιώνα που σώθηκαν από την πυρκαγιά.
«Ουράνια Ιερουσαλήμ»
Γνωστή ως το κόσμημα της γαλλικής γοτθικής αρχιτεκτονικής, κάθε σπιθαμή της Παναγίας των Παρισίων σχεδιάστηκε για να εμπνέει ευλάβεια, με τα κύρια στοιχεία της – τις καμάρες, τις θολωτές οροφές και τα παράθυρα με τους γυάλινους ρόδακες – να δείχνουν προς τον ουρανό, μέσω του θέματος ή του αρχιτεκτονικού τους σχεδιασμού.
Στο βιβλίο του «Η ιστορία της τέχνης», ο ιστορικός τέχνης E.H. Γκόμπριχ (1909-2001) περιέγραψε πώς χαρίζουν οι γοτθικοί καθεδρικοί ναοί στους πιστούς μια ματιά στην «ουράνια Ιερουσαλήμ»:
«Με τις πύλες της από μαργαριτάρι, τα ανεκτίμητα κοσμήματά της, τους δρόμους της από καθαρό χρυσάφι και διαφανές γυαλί, αυτό το όραμα είχε κατέβει από τον ουρανό στη γη. Οι τοίχοι αυτών των κτιρίων δεν ήταν ψυχροί και απειλητικοί. Ήταν σχηματισμένα από βιτρό που έλαμπαν σαν ρουμπίνια και σμαράγδια. Οι στύλοι, οι ραβδώσεις και το τέμπλο έλαμπαν από το χρυσάφι. Ό,τι ήταν βαρύ, γήινο ή μονότονο είχε εξαλειφθεί. Οι πιστοί που παραδίδονταν στην ενατένιση όλης αυτής της ομορφιάς, μπορούσαν να αισθανθούν ότι πλησίαζαν περισσότερο στην κατανόηση των μυστηρίων ενός βασιλείου πέρα από την εμβέλεια της ύλης.»
Η περιγραφή του Γκόμπριχ απηχεί την εκείνη του ηγούμενου Σούγκερ στις πόρτες της γοτθικής βασιλικής του Σαιν Ντενί στο Παρίσι, που είχε γραφτεί πάνω από 800 χρόνια νωρίτερα:
«Όλοι εσείς που προσπαθείτε να τιμήσετε αυτές τις πύλες, θαυμάστε όχι το χρυσό και τα έξοδα, αλλά τη δεξιοτεχνία του έργου. Το ευγενές έργο είναι φωτεινό, αλλά, όντας ευγενώς φωτεινό, το έργο θα πρέπει να φωτίζει τα μυαλά, επιτρέποντάς τους να ταξιδέψουν μέσω των φώτων.»
Ο θαμπός νους ανεβαίνει στην αλήθεια μέσα από τα υλικά πράγματα, και ανασταίνεται από την προηγούμενη βύθισή του, όταν βλέπει το φως.
Ο Σούγκερ (1081-1151) θεωρείται ο πατέρας της γοτθικής αρχιτεκτονικής. Όταν αποκαθιστούσε τον Σαιν Ντενί, έγραφε: «Επιδιώξαμε να διαφυλάξουμε τόσο τον σεβασμό προς τον αρχαία καθαγίαση όσο και μια αρμονική συνοχή με το σύγχρονο έργο, σύμφωνα με το ήδη καθιερωμένο πρότυπο».
Τα βιτρώ της Παναγίας των Παρισίων
Μεταξύ του 1855 και του 1865, οι αρχιτέκτονες Ευγένιος Βιολέ-λε-Ντυκ (Eugène Viollet-le-Duc, 1814-79) και Ζαν-Μπατίστ Λασσύ (Jean-Baptiste Lassus, 1807-57) ξεκίνησαν να δημιουργούν ένα νέο διακοσμητικό σχέδιο για τα βιτρώ, στο πλαίσιο της ευρύτερης αναστήλωσης του καθεδρικού ναού, με στόχο να αποκαταστήσουν τη μεσαιωνική ατμόσφαιρα της εκκλησίας.
Τα περισσότερα από τα πολύχρωμα βιτρώ παράθυρα του 13ου αιώνα αφαιρέθηκαν από τον κυρίως ναό το 1753, για να εισέλθει περισσότερο φως στην εκκλησία. Μεταξύ του 1855 και του 1860, οι υαλουργοί δημιούργησαν γκριζάιγ (grisailles) βάσει των παραθύρων που είχε δει ο Βιολέ-λε-Ντυκ στον καθεδρικό ναό της Μπουρζ, στην κεντρική Γαλλία.
Προερχόμενο από το γαλλικό «gris» (γκρίζο), το γκριζάιγ έγινε δημοφιλές μετά την απαγόρευση των έγχρωμων και εικονιστικών βιτρό το 1134 από το τάγμα των Κιστερκιανών (ή Βερναρδίνων). Στο κήρυγμα 45 για το Άσμα Ασμάτων, ο μοναχός της Κιστερκιανής Εκκλησίας Άγιος Βερνάρδος του Κλαιρβώ κήρυξε: «Δεν υπάρχει εδώ (στην ενατένιση), όπως νομίζω, καμία ανάγκη ή χρήση για υλικές, μεταδιδόμενες από τις αισθήσεις εικόνες της σάρκας ή του σταυρού του Χριστού ή οποιεσδήποτε άλλες παραστάσεις, που ανήκουν στην αδυναμία της θνητότητάς Του».
Οι υαλογράφοι δημιούργησαν δύο τύπους γκριζάιγ: τα διαφανή με ασημένια ζωγραφισμένα φύλλα και τα διαφανή με μόλυβδο που σχημάτιζε γεωμετρικά μοτίβα.
Το γκριζάιγ είναι πλούσιο σε συμβολισμούς. Σύμφωνα με το διαδικτυακό περιοδικό Vidimus, «η βλάστηση [στο grisaille] θεωρείται ότι αντιπροσωπεύει τον Χριστό, τον Δημιουργό που συμβολίζει την αλήθεια, την Ανάσταση και το Δέντρο του Ιεσσαί. Το γεωμετρικό γκριζάιγ αντιπροσωπεύει τη θεία και ορθολογική τάξη της Δημιουργίας.»
Παράθυρα μοντέρνας τέχνης του 1935
Το 1935, ο υαλογράφος Λουί Μπαριγιέ έγραψε στην Επιτροπή Ιστορικών Μνημείων (Le Commission des Monuments Historiques) εκ μέρους 12 υαλογράφων, προτείνοντας την αντικατάσταση των γκριζάιγ του 19ου αιώνα στον κυρίως ναό της Παναγίας των Παρισίων.
Ήθελαν να αποκαταστήσουν την πολύχρωμη ατμόσφαιρα των αρχικών μεσαιωνικών βιτρώ με κυβιστικές εικόνες, ρεύμα πρωτοποριακό για την εποχή, το οποίο επινόησαν ο Πάμπλο Πικάσο (1881-1973) και ο Ζορζ Μπρακ (1882-1963), γύρω στα 1907.
Ορισμένα από αυτά τα παράθυρα εκτίθενται σήμερα στην έκθεση «Παναγία των Παρισίων: Η διαμάχη για τα βιτρώ παράθυρα». Η έκθεση στην πόλη των βιτρώ, στην Τρουά, στην Ωμπ της βόρειας Γαλλίας, εξερευνά τα 30 χρόνια μεταξύ 1935 και 1965, όταν σύγχρονοι καλλιτέχνες θέλησαν να αφήσουν το στίγμα τους στο γοτθικό αριστούργημα.
Η επιμελήτρια της έκθεσης Μαρί-Ελέν Ντιντιέ δήλωσε στο δελτίο Τύπου: «Αυτά τα βιτρώ δεν θεωρήθηκαν εναρμονισμένα με την αρχιτεκτονική του καθεδρικού ναού».
Παρόλο που ο αρχιεπίσκοπος του Παρισιού, καρδινάλιος Βερντιέ, και ο γενικός επιθεωρητής ιστορικών μνημείων, Ευγένιος Ρατιέ, έδωσαν οδηγίες στους καλλιτέχνες για την εικονογραφία, υπήρξαν πολλά ζητήματα.
Στις 25 Μαρτίου 1935, ο αντιπρόεδρος της επιτροπής, ο Γκάμπριελ Ρούπριχ-Ρόμπερτ, εξέθεσε τις ανησυχίες του σε επιστολή του προς τον γενικό διευθυντή Καλών Τεχνών, Ζορζ Χουισμάν. Στην επιστολή σημείωνε την καλή κατάσταση των γκριζάιγ και επεσήμανε ότι οποιαδήποτε εργασία σε ιστορικά μνημεία «πρέπει να περιορίζεται στη διατήρηση της κληρονομιάς», θεωρούσε δε ότι ο αριθμός των καλλιτεχνών και οι διαφορετικές προτάσεις, έθεταν σε κίνδυνο την αρμονία του έργου. Κατέληγε με την παρατήρηση: «Αυτό το κτίριο [η Παναγία των Παρισίων] δεν μπορεί να είναι το πεδίο ενός πειράματος που δεν είναι απαραίτητο».
Η επιτροπή συμφώνησε στο ότι οι διαφορετικές τεχνοτροπίες, τα χρώματα και οι αναλογίες που χρησιμοποιήθηκαν σε κάθε παράθυρο δεν σχημάτιζαν ένα συνεκτικό σύνολο.
Ο Ντιντιέ δήλωσε: «Βλέποντας σήμερα όλες αυτές τις δημιουργίες τη μία δίπλα στην άλλη, καταλαβαίνουμε την απροθυμία της επιτροπής. Οι δώδεκα καλλιτέχνες που σχεδίασαν αυτά τα βιτρώ εργάστηκαν ανεξάρτητα», γεγονός που είχε ως αποτέλεσμα τα βιτρώ να μην έχουν συνάφεια μεταξύ τους, σε σημείο κακοφωνίας σύμφωνα με μία μερίδα κριτών. «Η έλλειψη αρμονίας πρέπει να ήταν κατάφωρη», δήλωσε η επιμελήτρια της έκθεσης Τζούλια Μπουαγιόν στο δελτίο Τύπου.
Το 1939, το Ίδρυμα για τη Διαφύλαξη της Γαλλικής Τέχνης, υπέβαλε αίτημα στον καρδινάλιο Βερντιέ. Οι πολέμιοι των σύγχρονων βιτρώ ανησυχούσαν για την έλλειψη αρμονίας και την ασυνάρτητη αφήγηση, καθώς και για το ότι θα φαινόταν σαν η σύγχρονη τέχνη να έχει ξεπεράσει τους Παλαιούς Δασκάλους – κάτι που δεν συνέβαινε.
Στις 22 Απριλίου 1939, η εφημερίδα Le Figaro ανέφερε: «Σε μια εποχή που οι οικονομικές ανησυχίες και ο φόβος του πολέμου αμβλύνουν τη νοημοσύνη και καταθλίβουν τις ευαισθησίες, το παρισινό κοινό είναι ακόμα ικανό να παθιάζεται με ένα καλλιτεχνικό πρόβλημα».
Οι επιμελητές της έκθεσης εξήγησαν ότι ο κόσμος δεν ήταν απαραίτητα εναντίον του έργου. Ήταν κατά τού να βρίσκονται τα σύγχρονα έργα στην Παναγία των Παρισίων και πίστευαν ότι αυτό θα δημιουργούσε προηγούμενο για τα ιστορικά κτίρια στη συνέχεια.
Το 1939, τα κυβιστικά βιτρώ τοποθετήθηκαν στον καθεδρικό ναό. Αλλά το ξέσπασμα του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου οδήγησε στην απομάκρυνση τους για ασφαλή φύλαξη. Δεν επιστράφηκαν ποτέ.
Τα βιτρώ του 2026
Ενενήντα χρόνια μετά, τα γκριζάιγ της Παναγίας των Παρισίων απειλούνται και πάλι. Αυτή τη φορά, έξι γκριζάιγ σε ισάριθμα παρεκκλήσια που περιβάλλουν τον κυρίως ναό ενδέχεται να αντικατασταθούν με παραστατικά βιτρώ με θεματολογία βασισμένη στην Πεντηκοστή.
Μετά την πυρκαγιά, η γαλλική κυβέρνηση ίδρυσε έναν δημόσιο φορέα που ονομάζεται Δημόσιο Ίδρυμα για τη διατήρηση και αποκατάσταση του καθεδρικού ναού. Στις 27 Ιανουαρίου, η γαλλική ένωση πολιτιστικής κληρονομιάς Sites & Monuments αμφισβήτησε την αρμοδιότητα του Δημοσίου Ιδρύματος σε δύο σημεία: για την οργάνωση της αντικατάστασης των βιτρώ και για την επακόλουθη σύμβαση με την εγκατεστημένη στο Λος Άντζελες Γαλλίδα καλλιτέχνιδα Κλαιρ Ταμπουρέ.
Πολλές από τις αντιρρήσεις για τα νέα σύγχρονα βιτρώ αντικατοπτρίζουν τα επιχειρήματα κατά των βιτρώ του 1930. Ο Γάλλος δημοσιογράφος Ντιντιέ Ρύκνερ ξεκίνησε μια αίτηση για να σταματήσει το έργο, η οποία έχει συγκεντρώσει περισσότερες από 280.000 υπογραφές τη στιγμή της σύνταξης του παρόντος.
Μόνο ο χρόνος θα δείξει αν τα βιτρώ της Κλαιρ Ταμπουρέ θα εγκατασταθούν στην Παναγία των Παρισίων. Προς το παρόν, οι επισκέπτες του καθεδρικού ναού μπορούν να εισέλθουν στην «Ουράνια Ιερουσαλήμ» του Γκόμπριχ και να απολαύσουν το θεϊκό φως των γκριζάιγ της γοτθικής αναβίωσης των Βιολέ-λε-Ντυκ και άλλων.
