«Οι Βικτωριανοί ήταν ερωτευμένοι με τη φυσική ιστορία», έγραψε η Μπάρμπαρα Τ. Γκέητς στην εισαγωγή ενός τεύχους του Victorian Literature and Culture. Η βικτωριανή εποχή ήταν μια περίοδος άνθησης της επιστημονικής έρευνας και πειραματισμού, αλλά αυτό το επιστημονικό ενδιαφέρον δεν εξάλειψε σε καμία περίπτωση τη ρομαντική και πνευματική γοητεία της φύσης ούτε την εκτίμηση της εποχής για την αισθητική της.
Αυτές οι κάπως αντίθετες τάσεις – προς το συστηματικό και το λογικό από τη μία πλευρά και προς το διαισθητικό και το αισθητικό από την άλλη – συναντήθηκαν και συγχωνεύτηκαν κατά τη βικτωριανή και την εδουαρδιανή εποχή. Όπως το έθεσε η Γκέητς, το έργο των διανοουμένων και των καλλιτεχνών της εποχής «ήταν να χτίσουν και να ενισχύσουν δυνατές γέφυρες: μεταξύ της επιστήμης και της τέχνης […] μεταξύ του ρομαντισμού, με τον εκτεταμένο λεκτικό του φόρο τιμής στη φύση, και του βικτωριανισμού, με τη λατρεία του για τη συγκεκριμένη, λεπτομερή περιγραφή».
Η βικτωριανή αφοσίωση στη φύση εκδηλώθηκε τόσο στη λογοτεχνία όσο και στην τέχνη. Ο Ε.Ντ.Χ. Τζόνσον χαρακτήρισε την περίοδο από το 1770 έως το 1880 ως «χρυσή εποχή της φυσικής ιστορίας» και αυτή η χρυσή εποχή συνέχισε να επηρεάζει τον δυτικό πολιτισμό μέχρι την Εδουαρδιανή περίοδο (1901-1910) και πέρα από αυτήν. Όπως έγραψε η Γκέητς:
«Η βικτωριανή φυσική ιστορία περιγράφει μια συντριπτική τάση για συλλογή, παρατήρηση και καταγραφή της φύσης που εμφανίστηκε κατά τη διάρκεια της βασιλείας της βασίλισσας Βικτωρίας, αν και θα προτιμούσα να επεκτείνω το χρονικό της πλαίσιο ώστε να περιλαμβάνει αυτό που σήμερα ονομάζουμε μακρύ 19ο αιώνα.»
Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, η μελέτη και η τεκμηρίωση της φύσης ήταν δημοφιλείς δραστηριότητες μεταξύ ανθρώπων όλων των ηλικιών και τάξεων, ανδρών όσο και γυναικών.
«Η φυσική ιστορία προσέφερε πεδία ανοιχτά τόσο σε ερασιτέχνες όσο και σε επαγγελματίες, και σε αυτά τα πεδία περιπλανήθηκαν και οι μεν και οι δε καθ’ όλη τη διάρκεια της ιστορίας τους. […] Σίγουρα είχε μια αισθητική, καθώς και μια επιστημονική συνιστώσα· ασχολούνταν τόσο με τα φυλλώδη γεγονότα όσο και με την ομορφιά των φύλλων.»
Τζ. Τζ. Ώντυμπον – Μπέατριξ Πόττερ
Όπως συμβαίνει συχνά με τις ερωτικές σχέσεις, η αγάπη των Βικτωριανών για τη φύση ενέπνευσε πολλά όμορφα έργα τέχνης. Με διαφορετικά στυλ και εφαρμογές, οι καλλιτέχνες που δραστηριοποιούνταν εκείνη την εποχή εξήγαγαν την αφοσίωση της εποχής στην ταξινόμηση, τη μελέτη και την απεικόνιση των πλούσιων θαυμάτων του φυσικού κόσμου.
Ήδη από τις αρχές του 19ου αιώνα, ο διάσημος καλλιτέχνης και ορνιθολόγος Τζον Τζέημς Ώντυμπον (1785-1851) πλανιόταν στην άγρια φύση με την ελπίδα να αναγνωρίσει και να απεικονίσει όλα τα πουλιά της Βόρειας Αμερικής. Η επιστημονική ακρίβεια του έργου του σε συνδυασμό με τα υψηλού επιπέδου έργα του προανήγγειλαν την έλευση του νατουραλισμού της βικτωριανής εποχής.
Το έργο του Ώντυμπον φαίνεται να λάμπει με ένα εξωπραγματικό φινίρισμα, μια ονειρική ποιότητα, διατηρώντας παράλληλα μια σχολαστική πιστότητα στις λεπτομέρειες και την ακρίβεια του θέματος, όπως αυτό υπάρχει στο καθημερινό περιβάλλον του. Είναι τόσο ρεαλιστικές όσο και ρομαντικές. Το αριστούργημά του, «The Birds of America», παραμένει το πρότυπο με το οποίο συγκρίνονται οι ζωγράφοι που ειδικεύονται στα πουλιά ακόμη και σήμερα. Ενώ ο Ώντυμπον είχε το βλέμμα του σταθερά στραμμένο στον ουρανό και τους κατοίκους του, μια άλλη γνωστή προσωπικότητα, η Μπέατριξ Πόττερ (1866–1943), είχε το δικό της βλέμμα στραμμένο στο έδαφος και στα φυτά και τους μύκητες που το κάλυπταν. Αν και είναι πιο γνωστή για τα μαγευτικά παιδικά της βιβλία με τα ανθρωπόμορφα ζώα, ήταν επίσης ταλαντούχος βοτανολόγος και μυκητολόγος. Δημιούργησε περίπλοκες, λεπτομερείς εικονογραφήσεις μυκήτων και έγραψε μια εργασία το 1897 με τίτλο «On the germination of the spores of Agaricineae» (Σχετικά με τη βλάστηση των σπόρων των Agaricineae). Όπως έγραψε η Linnean Society of London: «Η δύναμη της Πόττερ βρισκόταν στη σχολαστική της παρατήρηση και την καλλιτεχνική της δεινότητα […] ήταν μια άριστη εικονογράφος, που παρατηρούσε προσεκτικά και κατέγραφε πιστά ό,τι έβλεπε.»
Η τεράστια επιτυχία των παιδικών της βιβλίων μπορεί να αποδοθεί, εν μέρει, στο γεγονός ότι βασίζονταν στις δικές της παρατηρήσεις. Από την παιδική της ηλικία, η Πόττερ είχε άμεση επαφή με πραγματικά φυτά και ζώα και εξασκούνταν σταθερά στην πιστή αποτύπωσή τους. Αυτό το υπόβαθρο σήμαινε ότι, όταν πρόσθετε μια πινελιά φαντασίας στις εικονογραφήσεις των παιδικών της βιβλίων, όπως τα ρούχα και τα μικρά σπιτάκια των χαρακτήρων της, αυτό αντισταθμιζόταν από το βάρος της αυθεντικότητας.
Η προσεκτική παρατήρηση της φύσης από την Πόττερ επηρέασε την τέχνη της Έντιθ Χόλντεν (1871-1920), ενώ η φανταστική, αλλά εμπνευσμένη από τη φύση παιδική λογοτεχνία της συνεχίστηκε από την Σίσελυ Μαίρη Μπάρκερ (1895–1973).
Άλλοι καλλιτέχνες
Η Χόλντεν είναι πιο γνωστή για το έργο της που εκδόθηκε μετά το θάνατό της, «Nature Notes for 1906» (Σημειώσεις για τη φύση του 1906), που δημοσιεύθηκε με τον τίτλο «The Country Diary of an Edwardian Lady» (Το εξοχικό ημερολόγιο μιας εδουαρδιανής κυρίας). Πρόκειται για ένα όμορφα γραμμένο και εικονογραφημένο ημερολόγιο που καταγράφει τις παρατηρήσεις της για τη βρετανική ύπαιθρο και τον φυσικό κόσμο της. Περιλαμβάνει σημειώσεις, παρατηρήσεις, αποσπάσματα ποίησης, καλλιγραφία και λεπτομερείς, πλούσιες ακουαρέλες με δείγματα και τοπία, με τις κοινές και επιστημονικές ονομασίες τους.
Αυτό το έργο της αποκαλύπτει ένα μυαλό σε αρμονία με τον φυσικό κόσμο, την αγγλική λογοτεχνική παράδοση, τις εικαστικές τέχνες και τη σχέση μεταξύ των τριών. Δεν ήταν ασυνήθιστο για τις βικτωριανές και εδουαρδιανές κυρίες να κρατούν παρόμοια ημερολόγια για τη φύση, αν και η επαγγελματική κατάρτιση της Χόλντεν ως καλλιτέχνιδα της Σχολής Καλών Τεχνών του Μπέρμιγχαμ και στη Δημοτική Σχολή Καλών Τεχνών έκανε το δικό της ένα αξιοσημείωτο παράδειγμα. Το ημερολόγιό της αγαπήθηκε από το αναγνωστικό κοινό, όταν ανακαλύφθηκε και εκδόθηκε για πρώτη φορά, τη δεκαετία του 1970.
Το έργο της Σ.Μ. Μπάρκερ είναι πολύ λιγότερο ακριβές από επιστημονική σκοπιά, αν και αντλεί σαφώς έμπνευση από τους φυσιοδίφες καλλιτέχνες του προηγούμενου αιώνα. Η καλλιτέχνις έγινε ισόβιο μέλος της Croydon Art Society όταν ήταν μόλις 16 ετών και σύντομα αφοσιώθηκε στην καριέρα της ως ζωγράφος, εικονογραφώντας ευχετήριες κάρτες, περιοδικά και βιβλία.
Το 1923, πούλησε μια συλλογή εικόνων και στίχων με θέμα τις νεράιδες στην Blackie & Son, με τίτλο «Flower Fairies of the Spring» (Νεράιδες των λουλουδιών της άνοιξης), την οποία ακολούθησαν άλλα τρία βιβλία που συμπλήρωσαν τις τέσσερις εποχές. Οι λεπτεπίλεπτες εικονογραφήσεις με τις φανταστικές νεράιδες που συνδέονταν με πραγματικά φυτά, θυμίζουν την Πόττερ και την ευρύτερη παράδοση των φυσιολατρών καλλιτεχνών. Τα βιβλία ταξινομούνται ως ψεύτικα ημερολόγια φύσης ή οδηγοί πεδίου.
Αν και πήρε μια φανταστική κατεύθυνση με τα βιβλία της για νεράιδες, η Μπάρκερ άντλησε έμπνευση από τους Προραφαηλίτες, οι οποίοι ακολουθούσαν τον κανόνα «πιστοί στη φύση» που διατύπωσε ο συγγραφέας, λέκτορας και κριτικός τέχνης Τζον Ράσκιν.
Πιστοί στη φύση
Ο Ράσκιν πίστευε ότι η προσήλωση στις μορφές που βρίσκονται στη φύση οδηγεί σε υψηλότερες αλήθειες στον ηθικό, πνευματικό και φιλοσοφικό τομέα.
Μεταξύ των πλέον αξιόλογων μελών του προραφαηλιτικού κινήματος ήταν ο Ντάντε Γκαμπριέλ Ροσσέττι, ο Ουίλλιαμ Χόλμαν Χαντ και ο Τζον Έβερετ Μιλλαί.
Αυτό το κίνημα — ιδιαίτερα οι τοπιογραφίες του — τόνισε εκ νέου τον τρόπο με τον οποίο ο φυσικός κόσμος επηρέασε τη βικτωριανή τέχνη.
Επειδή οι Προραφαηλίτες ήταν αφοσιωμένοι στο να ζωγραφίζουν με ακρίβεια αυτό που έβλεπαν μπροστά τους στη φύση, εντρύφησαν στη ζωγραφική «en plein air». Όπως έγραψε ο Ντόμινικ Γουίτεκ για το Artsper Magazine: «Οι Προραφαηλίτες και ο Ράσκιν διαφωνούσαν με την ιδέα ότι η φύση έπρεπε να αλλάξει. Για αυτούς, η φύση ήταν ένα δώρο του Θεού […] Ο Μιλλαί πήγαινε στη φύση και προσπαθούσε να παραμείνει όσο το δυνατόν πιο πιστός σε αυτό που είχε μπροστά του.»
Τα έργα που εμπνεύστηκαν από τη βικτωριανή αντίληψη για τη φύση δεν περιορίζονταν στον καμβά ή στα σκίτσα. Η Μάρθα Μάξγουελ ήταν φυσιοδίφης και ταριχεύτρια στις Ηνωμένες Πολιτείες. Μερικά από τα ταριχευμένα δείγματά της εκτέθηκαν τελικά στο Σμιθσόνιαν. Πράγματι, η τέχνη της ταρίχευσης ξεκίνησε κατά τη διάρκεια της βικτωριανής περιόδου με το έργο του Τζον Χάνκοκ. Ο Χάνκοκ εξέθεσε ένα έργο με τίτλο «Struggle with the Quarry» (Μάχη με το θήραμα). Σε αυτό, ένα γεράκι επιτίθεται σε έναν ερωδιό που κρατάει ένα χέλι. Το ρεαλιστικό έργο προσέλκυσε το ενδιαφέρον των επισκεπτών της έκθεσης, των επιστημόνων, ακόμη και της ίδιας της βασίλισσας Βικτωρίας. Οι Βικτωριανοί άρχισαν να τοποθετούν ταριχευμένα ζώα στα σπίτια τους. Αυτό έφερε τον φυσικό κόσμο σε μια πρωτόγνωρη εγγύτητα για τους κατοίκους των πόλεων.
Κάθε ένας από αυτούς τους καλλιτέχνες, καθώς και το έργο τους, παρουσιάζουν μια υπέροχη αρμονία μεταξύ επιστήμης και φύσης, λογικής και φαντασίας, που φαίνεται να χαρακτήριζε το βικτωριανό πνεύμα. Ακολουθώντας την αριστοτελική παράδοση, αυτοί οι βικτωριανοί καλλιτέχνες είχαν ως αφετηρία τις αισθήσεις τους και την προσεκτική παρατήρηση του κόσμου που τους περιέβαλλε. Σε αυτόν βρήκαν βαθιές πηγές νοήματος — πνευματικού και επιστημονικού — που εκφράστηκαν ως εξαιρετικά έργα τέχνης.
Επιπλέον, η δημοτικότητα της μελέτης και της απεικόνισης της φύσης μαρτυρά μία κουλτούρα που επεδίωκε να ζει κοντά στον φυσικό κόσμο. Οι Βικτωριανοί αγαπούσαν να πίνουν από ένα καθαρό ελιξίριο της φύσης που διεγείρει τόσο το μυαλό όσο και τα συναισθήματα. Το έργο των Βικτωριανών φυσιοδιφών-καλλιτεχνών μάς διδάσκει μια νοοτροπία που αναπαύεται στα θαύματα της καθημερινότητας, που βρίσκει ατελείωτη γοητεία και χαρά σε ένα μικροσκοπικό κοχύλι ή μανιτάρι και σε μια ψηλή βουνοκορφή — κάτι που χρειάζεται να ανακτήσουμε στην εποχή μας.
