Πολλά πράγματα που πιστεύαμε ότι γνωρίζαμε αποδείχθηκαν λάθος. Παλαιές πεποιθήσεις όπως ότι «η γη είναι επίπεδη» ή «ο ήλιος περιστρέφεται γύρω από τη γη» μάς κάνουν να είμαστε λίγο πιο προσεκτικοί όταν καταλήγουμε σε ένα συμπέρασμα ή κρίνουμε κάτι.
Όσον αφορά τα αισθητικά ζητήματα, τα έργα τέχνης αποτελούν μυστήριο του οποίου οι ιδιότητες και οι νόμοι υπερβαίνουν κατά πολύ τις γνώσεις μας. Το αν είναι καλά ή κακά είναι ένα ακόμη πιο περίπλοκο ζήτημα. Το μεγάλο μυστήριο του Μπετόβεν, η Ενάτη Συμφωνία, έχει ερμηνευτεί με πολλούς τρόπους, τόσους όσοι είναι και οι ακροατές της. Σε μερικούς φαίνεται υπέροχη, σε άλλους τερατώδης. Ο μουσικολόγος και μυθιστοριογράφος Ρομάν Ρολάν τη χαρακτήρισε «αξεπέραστο θρίαμβο του ανθρώπινου πνεύματος», αλλά ο Λούντβιχ Σπορ, Γερμανός συνθέτης και σύγχρονος του Μπετόβεν, την αποκάλεσε γκροτέσκα, άγευστη και ασήμαντη.
Ο Ρόμπερτ Σούμαν θεωρούσε ότι ο Ρίχαρντ Βάγκνερ, «για να το θέσω συνοπτικά, δεν είναι καλός μουσικός» και ότι η μουσική του ήταν «συχνά αρκετά ερασιτεχνική, χωρίς νόημα και αποκρουστική». Ο συνθέτης Αντόν Μπρούκνερ, ωστόσο, όταν συνάντησε τον Βάγκνερ, έπεσε στα γόνατα και φίλησε το χέρι του. Ο Βάγκνερ έπρεπε να συγκρατήσει τον Μπρούκνερ κατά τη διάρκεια μιας παράστασης του «Παρσιφάλ», ζητώντας του να μην χειροκροτεί τόσο δυνατά.
Ο Μπρούκνερ με τη σειρά του αποκαλέστηκε «ηλίθιος και μισός» από τον πλούσιο και ισχυρό Βιεννέζο κριτικό Έντουαρντ Χάνσλικ, αλλά ο Γιαν Σιμπέλιους, με βαθύτερο μυαλό και πιο γενναιόδωρη καρδιά, τον αποκάλεσε «τον μεγαλύτερο εν ζωή συνθέτη».
Η Κλάρα Σούμαν λάτρευε τον Γιόχανες Μπραμς, για τον οποίο είχε γράψει ότι ήταν «ένας από αυτούς που έρχονται σαν να έχουν βγει κατευθείαν από το Θεό», ενώ ο Μπέντζαμιν Μπρίττεν είχε άλλη άποψη: «Παίζω όλα τα έργα του Μπραμς κάθε τόσο για να δω αν είναι τόσο κακά όσο νόμιζα — και συνήθως τα βρίσκω χειρότερα». Ομοίως, ο Τσαϊκόφσκι έγραψε σε μια επιστολή προς έναν φίλο του ότι θα ήθελε να πει: «Κύριε Μπραμς! Πιστεύω ότι είστε ένας ατάλαντος, αλαζονικός και εντελώς ανιαρός άνθρωπος».
Αλλά και ο ίδιος ο Ρώσος συνθέτης υπέστη διάφορες προσβολές και επιθέσεις από ανθρώπους που υποτίθεται ότι «γνώριζαν». Το σπουδαίο του κοντσέρτο σε Σι ύφεση μινόρε δεν έτυχε καλής υποδοχής στην πρεμιέρα του. Ο Νικολάι Σολόβιεφ, συνθέτης, κριτικός και καθηγητής στο Ωδείο της Αγίας Πετρούπολης, σχολίασε: «Το πρώτο κοντσέρτο για πιάνο του Τσαϊκόφσκι είναι όπως και η πρώτη τηγανίτα: αποτυχία».
Ο τσάρος Αλέξανδρος Γ΄ είχε επίσης αρνητική άποψη. Στο ημερολόγιό του, ο Τσαϊκόφσκι έγραψε: «Ο τσάρος ήταν υπεροπτικός μαζί μου. ‘Πολύ ωραίο’, μου είπε μετά την πρόβα [της ‘Ωραίας Κοιμωμένης’]. Ο Θεός να τον έχει καλά». Ο Ιγκόρ Στραβίνσκι, ωστόσο, σεβόταν τον συνθέτη μέχρι τα τελευταία του χρόνια και του αφιέρωσε το έργο «Le Baiser de la fée» (Το φιλί της νεράιδας).
Ας κρίνει ο καθένας
Η ταυτόχρονη ύπαρξη των επικριτών και των θαυμαστών για το ίδιο έργο ή τον ίδιον καλλιτέχνη οδηγούν σε ένα μόνο πιθανό συμπέρασμα: ότι όλες οι κριτικές είναι αβέβαιες, προσωπικές και ανοιχτές σε αλλαγές. Δεν υπάρχει και δεν μπορεί να υπάρξει εξήγηση γιατί ένα μουσικό κομμάτι αρέσει σε έναν άνθρωπο και δεν αρέσει σε έναν άλλο. Είναι και θα παραμείνει ένα μυστήριο.
Μια φράση από ένα ποίημα του Τζον Γκρήνληφ Γουίττιερ λέει: «Εμείς, τα μεγαλύτερα παιδιά, ψάχνουμε τον δρόμο μας από το σκοτάδι πίσω μας στο σκοτάδι μπροστά μας». Αλλά στην αναζήτησή μας, πότε πότε συναντάμε κάτι περισσότερο ή λιγότερο σταθερό, κάτι που μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε ως κριτήριο για αυτό που βρίσκεται πέρα από το ευχάριστο ή το δυσάρεστο: το καλό ή το κακό, το αληθινό ή το ψεύτικο.
Ο χρόνος είναι ο κριτής που αποφασίζει τι θα θυμόμαστε και τι θα ξεχάσουμε. Έχουμε αυτό που η Βιρτζίνια Γουλφ περιέγραψε ως «την αίσθηση ότι προσθέτουμε κάτι». Ίσως όμως το πιο σταθερό από όλα είναι η ιδέα του φιλοσόφου Ιμμάνουελ Καντ στο έργο του «Κριτική της Κριτικής Ικανότητας»: «Αν οι καλές τέχνες δεν είναι διαποτισμένες με ηθικά ιδανικά κοινά σε όλη την ανθρωπότητα, τότε μπορούν να χρησιμεύσουν μόνο ως επιπόλαιες διασκεδάσεις στις οποίες καταφεύγουν οι άνθρωποι για να νεκρώσουν τη δυσαρέσκειά τους για τον εαυτό τους».
Ας αμφισβητούμε και ας κρίνουμε. Ο Αϊνστάιν έλεγε ότι δεν πρέπει ποτέ να χάσουμε την «ιερή περιέργεια».
Του Raymond Beegle
