Τα Ελευσίνια Μυστήρια αποτελούν την αρχαιότερη και πιο σεβάσμια μυστηριακή λατρεία. Τι πραγματικά γνωρίζουμε γι’ αυτήν; Γιατί παρά την τεράστια διάδοσή της στον ελληνορωμαϊκό κόσμο, ένα πέπλο μυστηρίου καλύπτει τα σημαντικότερα τμήματά της, όσα δηλαδή απευθύνονταν αποκλειστικά στους μυημένους;
Ο ακαδημαϊκός Μιχαήλ Κοσμόπουλος, καθηγητής Ελληνικής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Μιζούρι-Σαιντ Λούις των ΗΠΑ, που εδώ και χρόνια ανασκάπτει τη μυκηναϊκή Ίκλαινα Μεσσηνίας, έχει ερευνήσει ιδιαίτερα την αρχαία Ελευσίνα, για την οποία έχει δημοσιεύσει τρία βιβλία και δεκάδες επιστημονικών εργασιών, ενώ έχει διευθύνει και τη στρωματογραφική ανασκαφή της Εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας στο μεγάλο Ιερό της Δήμητρας και της Κόρης, τη δεκαετία του 1990. Με αφορμή τη διαδικτυακή διάλεξη με τίτλο «Η αρχαία Ελευσίνα και τα Ελευσίνια Μυστήρια», που έδωσε την Τετάρτη 5 Απριλίου, ώρα 6 μμ., και η οποία εντάσσεται στο πρόγραμμα εκδηλώσεων της Εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας για τον εορτασμό της Ελευσίνας ως Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης, απάντησε στις ερωτήσεις του ΑΠΕ-ΜΠΕ, ξεδιπλώνοντας λίγη από τη μαγεία των πιο γνωστών άγνωστων Μυστηρίων της αρχαιότητας. Μιας λατρείας που απευθυνόταν σε χιλιάδες πιστούς -άνδρες, γυναίκες, δούλους, Έλληνες και ξένους-, οι οποίοι από κάθε γωνιά του ελληνορωμαϊκού κόσμου αναζητούσαν την ελπίδα για τη μεταθανάτια ζωή μέσω της μύησης στα πιο φημισμένα μυστήρια της αρχαιότητας.
Ακολουθεί η συνέντευξη του Μ. Κοσμόπουλου στο Αθηναϊκό – Μακεδονικό Πρακτορείο Ειδήσεων και στη δημοσιογράφο Ελένη Μάρκου:
Ερ: Σε ποια σημεία επικεντρώθηκε η διαδικτυακή διάλεξη με τίτλο «Η αρχαία Ελευσίνα και τα Ελευσίνια Μυστήρια» που δώσατε στις 5/4;
Απ.: Καταρχάς, επιτρέψτε μου να σας πω ότι τα Ελευσίνια Μυστήρια είναι η κατεξοχήν μυστηριακή λατρεία της αρχαιότητας, μία λατρεία που άφησε ανεξίτηλο το στίγμα της στον Δυτικό Πολιτισμό. Και όμως, παρά την εξαιρετική σημασία τους και την πλατιά διάδοσή τους στον ελληνορωμαϊκό κόσμο, ελάχιστα είναι γνωστά για το περιεχόμενό τους, το οποίο καλύπτεται από ένα πέπλο κυριολεκτικού μυστηρίου.
Στη διάλεξη της 5ης Απριλίου, επιχείρησα να σηκώσω κάποιες πτυχές αυτού του πέπλου , στον βαθμό που αυτό είναι δυνατόν. Με βάση τα αρχαιολογικά δεδομένα από την Ελευσίνα και τις μαρτυρίες των αρχαίων συγγραφέων, ταξιδέψαμε πίσω στον χρόνο σε μία προσπάθεια να ανασυστήσουμε το περιεχόμενο των Μυστηρίων και να κατανοήσουμε τη σημασία τους για τον σύγχρονο πολιτισμό.
Να σημειώσω εδώ ότι θα ακολουθήσει και δεύτερη διάλεξη στις 5 Μαΐου με θέμα «Η Προϊστορική Ελευσίνα και η Γένεση των Ελευσινίων Μυστηρίων», που εντάσσεται στο ίδιο πρόγραμμα εκδηλώσεων της Εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας.
Ερ.: Ξέρουμε αρκετά γύρω από το τυπικό μέρος της προετοιμασίας των Ελευσινίων Μυστηρίων, όπως για παράδειγμα τα Μικρά Μυστήρια που τελούνταν στην Άγρα, κοντά στην Αθήνα, και τα οποία αποτελούσαν την πρώτη φάση της μύησης (όταν η Ελευσίνα ήταν πλέον υπό τον έλεγχο της Αθήνας), ωστόσο είναι ελάχιστα αυτά που γνωρίζουμε για τις ιερές τελετές που συνόδευαν την ίδια τη μύηση. Ως μελετητής της αρχαίας Ελευσίνας, τι νέο έχουν προσθέσει οι έρευνες αυτές στη γνώση μας γύρω από τη μυστηριακή αυτή λατρεία;
Απ.: Πράγματι, γνωρίζουμε αρκετά για εκείνα τα τμήματα των τελετουργιών που ήταν ανοικτά σε όλους, όπως τα Μικρά Μυστήρια που αναφέρετε και ορισμένα τμήματα των Μεγάλων Μυστηρίων. Για εκείνα τα τμήματα, όμως, που προορίζονταν αποκλειστικά για τους μυημένους, έχουμε μόνο αποσπασματικές και έμμεσες πληροφορίες. Όπως θα εξηγήσω στη διάλεξη, μπορούμε να κάνουμε κάποιες υποθέσεις με βάση διάφορες αποσπασματικές πληροφορίες, αλλά χωρίς καμία βεβαιότητα.
Οι δικές μου έρευνες έχουν επικεντρωθεί στα πρώιμα στάδια της ιστορίας της Ελευσίνας, δηλαδή στην προϊστορική εποχή. Το βασικό θέμα που με έχει απασχολήσει είναι η γένεση των Μυστηρίων, οι ρίζες των οποίων ανάγονται στην Εποχή του Χαλκού, το οποίο είναι το θέμα της δεύτερης διάλεξης της σειράς, που θα γίνει στις 5 Μαΐου.
Ερ.: Τι ξέρουμε για την καταγωγή των Ελευσινίων Μυστηρίων; Ποια κοινά έχουν με άλλες μυστηριακές λατρείες, όπως τα Καβείρια Μυστήρια, που τελούνταν στη Σαμοθράκη, ή τα Ορφικά;
Απ.: Για την καταγωγή των Μυστηρίων θα μιλήσω στη δεύτερη διάλεξη, αλλά εν ολίγοις φαίνεται ότι οι ρίζες τους μπορούν να εντοπισθούν σε θρησκευτικές τελετουργίες της μυκηναϊκής εποχής στο δεύτερο μισό της 2ης χιλιετίας π.Χ. Όχι με την έννοια ότι τα ίδια τα Μυστήρια ξεκίνησαν τότε, αλλά με την έννοια ότι όταν δημιουργήθηκαν, αιώνες μετά, αυτό έγινε σε έναν χώρο που είχε ήδη υπάρξει ιερός.
Σχετικά με τις ομοιότητες των Ελευσινίων με τα Καβείρια ή τα Ορφικά μυστήρια, όλες αυτές οι μυστηριακές λατρείες έχουν έντονο εσχατολογικό χαρακτήρα, δηλαδή υπόσχονται στους μυημένους καλύτερη μοίρα μετά θάνατον από εκείνην που θα μπορούσαν να ελπίζουν οι αμύητοι. Στη διάλεξη θα μιλήσουμε αρκετά για το θέμα αυτό, γιατί τα Ελευσίνια Μυστήρια αποτελούν τμήμα ενός ευρύτερου θρησκευτικού και πολιτισμικού φαινομένου που σφράγισε τον ελληνορωμαϊκό κόσμο.
Ερ.: Είναι σχεδόν άγνωστο το περιεχόμενο των Μυστηρίων της Δήμητρας και της Κόρης λόγω και του όρκου σιωπής που έπαιρναν οι αρχαίοι μύστες. Γιατί πιστεύετε ότι ήταν τόσο αποτελεσματικός αυτός ο όρκος; Ήταν ο φόβος αντιποίνων ή μήπως η ελπίδα για τη μεταθανάτια ζωή και η συγκίνηση της συνάντησης με το θείο ήταν οι κύριοι λόγοι που απέτρεπαν την αποκάλυψη πληροφοριών για το τελετουργικό;
Απ.: Και τα δύο. Ο φόβος τιμωρίας ήταν υπαρκτός και μάλιστα έχουμε παραδείγματα ανθρώπων που εκτελέσθηκαν όταν κατηγορήθηκαν ότι παραβίασαν τον όρκο σιωπής. Από την άλλη πλευρά, σύμφωνα με την ιερή παράδοση, ο όρκος αυτός είχε επιβληθεί με προσταγή της ίδιας της Δήμητρας, οπότε παραβίαση του όρκου σήμαινε όχι μόνο παράβαση των ανθρώπινων νόμων, αλλά και προσβολή της ίδιας της θεάς.
Ερ.: Πού πιστεύετε ότι οφείλεται η τεράστια απήχηση των Ελευσινίων Μυστηρίων; Είναι δυνατή -αν και παρακινδυνευμένη- μια συσχέτιση με το εσχατολογικό περιεχόμενο θρησκειών, όπως ο Χριστιανισμός;
Απ.: Κοιτάξτε, ο βαθύτερος και σκοτεινότερος φόβος του ανθρώπου είναι ο θάνατος. Τα Μυστήρια προσέφεραν ανακούφιση από τον φόβο αυτόν και ελπίδα για μία καλύτερη μετά θάνατον ζωή. Και δεν νομίζω ότι η συσχέτισή τους με τον Χριστιανισμό είναι παρακινδυνευμένη -το αντίθετο. Όπως συζήτησα στη διάλεξη, είναι επιβεβλημένη, γιατί υπάρχουν πολλές κοινές συνιστώσες.
Ερ.: Θα θέλατε κάτι να προσθέσετε;
Απ.: Απλώς να σας ευχαριστήσω για το ενδιαφέρον σας όχι μόνο για την Ελευσίνα, αλλά γενικότερα για τα αρχαιολογικά και ιστορικά θέματα. Ως συνειδητοποιημένοι άνθρωποι του 21ου αιώνα, είναι πολύ σημαντικό να αντιληφθούμε ότι ο κόσμος μας δεν είναι αποκομμένος από το παρελθόν, αλλά αποτελεί τμήμα ενός αδιάσπαστου πολιτισμικού συνεχούς. Για να κατανοήσουμε τον κόσμο μας, την κοινωνία μας και τον πολιτισμό μας, η αναδρομή στην ιστορία μας είναι μονόδρομος.
Ελένη Μάρκου
(πηγές: ΑΠΕ-ΜΠΕ, diodos.gr)
