Μετάφραση: Αλία Ζάε
Ο Καναδός γλύπτης Τζόναθαν Παζώ [Jonathan Pageau] δίνει νέα πνοή στον συμβολισμό. Τα έργα του μοιάζουν να αναπολούν περασμένες εποχές, έναν κόσμο που αφορά μόνο τους Χριστιανούς. Κι όμως, οι θρησκευτικές εικόνες είναι το απαύγασμα ενός συμβολικού σύμπαντος στο οποίο ανήκουμε όλοι ανεξαιρέτως.
Για τον Παζώ, ο συμβολισμός είναι το αντίδοτο στον μηδενισμό της εποχής μας.
Όπως οι ιερές εικόνες καθοδηγούν την πνευματική ζωή των Χριστιανών, έτσι και τα σύμβολα που βρίσκονται διάχυτα στις μη θρησκευτικές παραδόσεις μας – σε τραγούδια, αφηγήσεις και εικόνες – μπορούν αντίστοιχα να μας καθοδηγήσουν, γεμίζοντας ελπίδα και νόημα την καθημερινότητά μας.
Με τα έργα του, ο Παζώ μάς θυμίζει ότι τα σύμβολα είναι ακόμα ζωντανά γύρω μας. Αφενός, δημιουργεί εικόνες για ιδιωτική λατρεία. Αφετέρου, έχει ιδρύσει στο Διαδίκτυο μια εξαιρετικά θαλερή κοινότητα, όπου διδάσκει αγιογραφία, επαναφέρει τη συμβολική κοσμοαντίληψη και συζητά με στοχαστές όπως ο Τζόρνταν Πήτερσον, οι οποίοι, σύμφωνα με τον Παζώ, προσπαθούν να «ξαναδώσουν νόημα στα πράγματα και να βοηθήσουν να θεραπευτούν οι πληγές που ο μηδενισμός έχει επιφέρει στον πολιτισμό μας».
Παραδοσιακή αγιογραφία
«Η αγιογραφία είναι ένα βαθύ πηγάδι σοφίας και γνώσης, που αναπτύχθηκε παράλληλα με τη χριστιανική θρησκεία», λέει ο καλλιτέχνης. Μας εξηγεί ότι κατά την πρώτη χιλιετία του Χριστιανισμού η Εκκλησία ανέπτυξε μια ιερή οπτική γλώσσα, η οποία διαδόθηκε αυθόρμητα σε ολόκληρο τον χριστιανικό κόσμο.
Σε κάθε εκκλησία, από την Αγγλία μέχρι τη Συρία, οι Χριστιανοί μπορούσαν να καταλάβουν τις ιερές εικόνες, παρά τις διαφορές ύφους και στυλ που υπήρχαν ανάμεσα στις επιμέρους τοπικές παραδόσεις, χάρη στην κοινή εικονογραφική γλώσσα που διέτρεχε όλα τα είδη.
Ο Παζώ υποστηρίζει ότι η αγιογραφία θα έπρεπε να αποκαλείται παραδοσιακή τέχνη της Χριστιανικής Εκκλησίας.
Την περίοδο της Αναγέννησης, η Δυτική Εκκλησία απομακρύνθηκε σταδιακά από την υπερβατική, στιλιζαρισμένη τεχνική της μεσαιωνικής εικονοποιίας και στράφηκε προς τη ρεαλιστική απόδοση των μορφών, με κίνηση και συναίσθημα.
Ουσιαστική τέχνη
Ο Παζώ κάποτε είχε σχεδόν σταματήσει να δημιουργεί. Καθώς μεγαλώνοντας το ενδιαφέρον του τράβηξαν οι εικαστικές τέχνες, ακολούθησε καλλιτεχνικές σπουδές. Μετά από την αποφοίτησή του, άρχισε να κάνει μοντέρνα τέχνη. Αλλά αυτό δεν τον γέμιζε.
Είχε δυο προβλήματα να αντιμετωπίσει. Το πρώτο ήταν οι προτεσταντικές του καταβολές, που απαγόρευαν την εικονοποιία. Το δεύτερο, ο κυνισμός και η ειρωνεία της μεταμοντέρνας τέχνης. Αυτό που ο ίδιος ήθελε ήταν να δημιουργεί κάτι απτό και πραγματικό – αλλά αυτό ήταν αδύνατον στον κόσμο της μεταμοντέρνας τέχνης.
Μια μέρα, πέταξε όλα του τα έργα λέγοντάς στη σύζυγό του ότι δεν θα ξαναασχοληθεί με την τέχνη. Αυτή γέλασε και του απάντησε ότι αυτό μάλλον ήταν αδύνατον να συμβεί.
Ύστερα, ανακάλυψε τη μεσαιωνική τέχνη. «Την ερωτεύτηκα. Μου φάνηκε καταπληκτική». Μπορούσε να διαβάσει τις ιστορίες της Βίβλου από τις εικόνες. Και παρατήρησε πώς οι καλλιτέχνες δημιουργούσαν νοηματικά μοτίβα, σαν μια ιερή άλγεβρα, όπου στοιχεία μιας εικόνας επαναλαμβάνονταν και σε άλλες.
Ο Παζώ ένιωσε απογοητευμένος που αυτή η μορφή τέχνης δεν υπήρχε πια. Όμως ανακάλυψε ότι στην Ανατολική – Ορθόδοξη – Εκκλησία είχε διατηρηθεί και εξελιχθεί.
Η θεολογία και τα τυπικά της Ορθοδοξίας είχαν μεγάλη απήχηση στον Παζώ, ιδιαίτερα η πιο εσωτερική προσέγγισή της στον Χριστιανισμό. Τελικά ασπάστηκε το ανατολικό δόγμα.
Το έργο του ως αγιογράφου πλέον ήταν πολύ ευκολότερο. Και τα δυο προβλήματα που αντιμετώπιζε στο παρελθόν δεν υφίσταντο καν στην βυζαντινή παράδοση. «Αυτή η τέχνη είναι εντελώς ενσωματωμένη στον κοινωνικό ιστό. Δεν είναι τυχαίες εικόνες.» Ο Παζώ βρήκε ότι στην Ορθοδοξία η ύπαρξη των εικόνων ήταν στέρεα θεμελιωμένη θεολογικά, έτσι τώρα δημιουργούσε για έναν ιερό σκοπό: να χρησιμοποιηθούν οι εικόνες του είτε στην εκκλησία είτε για ιδιωτική λατρεία.
Ο Παζώ παρακολούθησε ένα σεμινάριο πάνω στη Θεολογία της Ανατολικής Ορθοδοξίας, με καθηγητή τον ειδικό στην αγιογραφία πατέρα Στήβεν Μπίγκαμ, που του δίδαξε τα μυστικά της εικονογραφικής της γλώσσας.
Υπερβατικά ανάγλυφα
Ο Παζώ ξεκίνησε να σκαλίζει στον ελεύθερο χρόνο του, γιατί ήταν κάτι που του άρεσε. Όταν είδε ο Επίσκοπός του τις δημιουργίες του, του παρήγγειλε ένα επιστήθιο εγκόλπιο με τη Θεοτόκο και το Θείο Βρέφος.
Μη έχοντας φτιάξει μια μινιατούρα μέχρι τότε, ο Παζώ επικοινώνησε με έναν Σέρβο γλύπτη, ο οποίος τον καθοδήγησε και τον βοήθησε. Η δημιουργία του εγκολπίου κράτησε αρκετές ημέρες και ο Παζώ θυμάται γελώντας τον μέντορά του: «Ήταν αμείλικτος. Ήταν υπέροχα!». Η διδασκαλία του Σέρβου τον βοήθησε να βελτιωθεί.
Όταν, εν τέλει, ένιωσε ότι είχε κάνει το καλύτερο που μπορούσε, έδωσε το εγκόλπιο στον Επίσκοπο μετά από τη λειτουργία. Η προσπάθειά του να πετύχει ένα καλό αποτέλεσμα τον είχε απορροφήσει τόσο πολύ, που είχε ξεχάσει τι ήταν αυτό που έφτιαχνε. Η αντίδραση του Επισκόπου τού το θύμισε: μόλις ξετύλιξε το εγκόλπιο, έκανε το σταυρό του με ευλάβεια και υποκλίθηκε ελαφρά. Ο Παζώ ξαφνιάστηκε αλλά κατάλαβε. «Ο Επίσκοπος δεν έβλεπε την τέχνη μου εκείνην τη στιγμή… Έβλεπε την Παρθένο».
Ορθόδοξος Επίσκοπος με το τελετουργικό εγχάρακτο επιστήθιο εγκόλπιο του Παζώ. (Jonathan Pageau)
Ο Παζώ δεν ήθελε τίποτα περισσότερο. Κατάλαβε ότι ο Επίσκοπός του θα φορούσε την εικόνα που είχε φτιάξει γι’ αυτόν και ότι θα την είχε αρωγό στο πνευματικό του ταξίδι, όπως και στις λειτουργίες.
Συνειδητοποίησε επίσης το τίμημα για την ευλάβεια του Επισκόπου. «Κανείς δεν θα κάνει μια παρόμοια χειρονομία ούτε θα νιώσει κάτι παρόμοιο μπροστά σε έναν πίνακα του Πικάσο.» Για να φτάσει να δέχεται η εικόνα του αυτήν την ευλάβεια, έπρεπε πρώτα να εγκαταλείψει κάθε υπερηφάνεια και επιθυμία να ορίζει τη γλώσσα της εικόνας, να εγκαταλείψει την αντίληψη ότι είναι ο καλλιτέχνης-δημιουργός της, ενώ η πραγματική προέλευσή της είναι το θείον. Ο Παζώ το δέχτηκε ευχαρίστως.
Ανάγλυφες εικόνες
Η ζωγραφική είναι το κύριο μέσον της θρησκευτικής εικονογραφίας, αλλά οι ανάγλυφες εικόνες συχνά προτιμώνται για την ανθεκτικότητά τους, ιδίως αν προορίζονται για αντικείμενα που χρησιμοποιούνται τακτικά ή για έπιπλα. Επίσης, οι πιστοί έχουν μικρές σκαλιστές εικόνες στο σπίτι τους για να προσεύχονται σε αυτές ή για να έχουν την προστασία κάποιου συγκεκριμένου αγίου.
Τα υλικά που προτιμά κυρίως ο Παζώ είναι η πέτρα και το ξύλο. Σε αυτά σκαλίζει εγκόλπια και άλλα προσωπικά αντικείμενα, καλύμματα Ευαγγελίου, οστεοθήκες και αγαλματίδια, καθώς και ανάγλυφα σε εκκλησιαστικά έπιπλα και αρχιτεκτονικά στοιχεία. Το είδος της πέτρας που χρησιμοποιεί περισσότερο είναι ο σαπωνίτης, ένα ανοικτόχρωμο αργιλοπυριτικό ορυκτό του μαγνησίου που εισάγει από την Κένυα.
Η δουλειά του Παζώ είναι επηρεασμένη κυρίως από τη Βυζαντινή τέχνη, όπως τα έργα του 11ου και 12ου αιώνα στην Κωνσταντινούπολη. Η Βυζαντινή τέχνη είναι έμπλεος θεολογικών νοημάτων. Αρκεί να κοιτάξει κανείς τις Βυζαντινές εκκλησίες, γεμάτες με χριστιανικά σύμβολα και στυλιζαρισμένες μορφές που κοιτούν τους πιστούς, εμπνέοντας και στηρίζοντάς τους στη λατρεία τους. Τα έργα φέρουν συχνά διακοσμητικά στοιχεία από σμάλτο, λίθους, μέταλλο, ελεφαντόδοντο κ.ά.
Ωστόσο, στη δουλειά του είναι φανερή η επιρροή και από άλλες χριστιανικές παραδόσεις και στα έργα του συνδυάζονται τα καλύτερα στοιχεία του Χριστιανισμού. Η πρώιμη Γοτθική τέχνη, η Ρωμανική, η Κοπτική, η Ρωσική, η Σέρβικη, ακόμα και η Αρμένικη τέχνη παντρεύονται στη δουλειά του Παζώ με τον κατάλληλο τρόπο ώστε το αποτέλεσμα να είναι τόσο όμορφο όσο και αναγνωρίσιμο.
Παραδείγματος χάριν, σε μια εικόνα ίσως χρησιμοποιήσει μπάσμα (διακοσμητικό στοιχείο από λεπτό φύλλο μετάλλου, συνήθως κασσίτερο ή ασήμι)1 με εγχάρακτα σχέδια, όπως οι Ρώσοι αγιογράφοι, που καρφώνουν το μπάσμα απευθείας στην εικόνα ως κορνίζα ή ως φόντο. Σε μια άλλη, ίσως εμπνευστεί από την πρώιμη Γοτθική τέχνη του Ιλ-ντε-Φρανς (περιοχή κοντά στο Παρίσι), η οποία χαρακτηρίζεται από επιμήκεις μορφές γεμάτες χάρη, με εκφράσεις πιο ανθρώπινες από αυτές παλαιότερων σχολών. Σε κάθε περίπτωση, όμως, κάθε μορφή έχει ως στόχο να φέρει τον θεατή πιο κοντά στον Θεό.
Ο Παζώ δεν επαναλαμβάνει επακριβώς το παρελθόν. Υπάρχει ευελιξία στην παράδοση της αγιογραφίας. Την παρομοιάζει με την κλασική ποίηση: «Ένα σονέτο αναγνωρίζεται από τη μορφή του. Το ίδιο και μια ιερή εικόνα. Αναγνωρίζουμε τη ‘‘Μεταμόρφωση του Σωτήρος’’ από ορισμένα συγκεκριμένα στοιχεία, αλλά ο τρόπος με τον οποίο αυτά οργανώνονται μπορεί να διαφέρει.»
Ο Παζώ γνωρίζει ποια είναι τα στοιχεία που πρέπει να χρησιμοποιήσει ώστε να μεταφέρει το εσωτερικό της νόημα – έτσι μπορεί με ασφάλεια να εισάγει και κάποια άλλα, νέα στοιχεία. Για παράδειγμα, δυο παραδοσιακά σύμβολα της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος είναι οι ακτίνες θεϊκού φωτός που εκπέμπονται από Αυτόν και μια κάθετη έλλειψη που Τον πλαισιώνει και αποκαλείται μαντόρλα (από το αμυγδαλωτό της σχήμα). Και τα δυο σύμβολα χρησιμοποιούνται για δείξουν ότι ο Χριστός είναι ένα φωτισμένο ον.
Ο Παζώ αποφασίζει για τη σύνθεση ανάλογα με αυτό που ζητά ο πελάτης του. Η περιπλοκότητα του έργου εξαρτάται από το ύψος της αμοιβής. Πρώτα γίνεται το σχέδιο, το οποίο εγκρίνει ο πελάτης. Κατόπιν, ο βοηθός του Παζώ μεταφέρει το σχέδιο στο ξύλο ή την πέτρα και σκαλίζει αδρά το φόντο. Ο Παζώ σκαλίζει τις λεπτομέρειες και βάζει τα διακοσμητικά στοιχεία: ψηφίδες, μπάσμα, ημιπολύτιμους λίθους όπως το λάπις λάζουλι ή ο σερπεντινίτης, ανάλογα πάντα με την περιπλοκότητα του αναγλύφου.
Μερικές φορές, όταν δουλεύει μια εικόνα, φαίνεται να συμβαίνουν κάποια ιδιαίτερα πράγματα στη ζωή του, που σχετίζονται με τον άγιο του οποίου την εικόνα σκαλίζει. Ο Παζώ νιώθει σαν ο άγιος να προσπαθεί να του πει κάτι, σαν να τον βοηθά να πλησιάσει κοντύτερα στο μυστήριο και σαν να βαθαίνει η πίστη του.
Όταν η εικόνα ολοκληρωθεί, καθαγιάζεται από έναν ιερέα, κατ’ απαίτηση του πελάτη.
Θεραπεία για τον μηδενισμό
Ο Παζώ πιστεύει όλα στον κόσμο υπάρχουν για κάποιον λόγο. Τίποτα δεν είναι αυθύπαρκτο και όλα τα πράγματα μαζί συνθέτουν έναν μεγάλο συνεκτικό σύνολο πλήρες νοήματος. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο Συμβολισμός είναι το υλικό της πραγματικότητας, με το οποίο υφαίνουμε την κοσμοθεωρία μας.
Για τον Παζώ, ο Συμβολισμός είναι το «οικοδόμημα της εμπειρίας μας», ένα σχέδιο χάρη στο οποίο μπορούμε να ασχολούμαστε με και να φροντίζουμε τα πράγματα. Μπορούμε να δούμε αυτό το μοτίβο, παρατηρώντας τα σύμβολα που υφαίνουμε στα τραγούδια, τις αφηγήσεις και τις εικόνες. Όσο πιο πυκνή η ύφανση τόσο πιο ευδιάκριτο το σχέδιο.
Σύμφωνα πάντα με τον Παζώ, όταν δούμε ότι στη ζωή μας υπάρχουν πολλές μικρές καθημερινές τελετουργίες (π.χ. το πώς βάζουμε τις κάλτσες μας ή το μεσημεριανό που τρώμε με την οικογένεια), τότε μπορούμε να κατανοήσουμε και το πώς η θρησκεία μάς οδηγεί τελικά στον ανώτερο σκοπό μας, βοηθώντας μας να συμμετάσχουμε στα σχέδια της πραγματικότητας. «Έτσι, ο συμβολισμός είναι αναπόφευκτος στη ζωή μας».
Η κατανόησή του είναι ότι όταν καθοδηγούμαστε από την αγνότητα των ιερών εικόνων, των βιβλικών ιστοριών και των ηθικών διδαγμάτων που ενυπάρχουν στους μύθους και τα παραμύθια – όπου ο συμβολισμός είναι πάντα πολύ πυκνός – τότε καταλαβαίνουμε πιο εύκολα τα θολά σημεία της καθημερινότητάς μας και ξεχωρίζουμε καλύτερα την αλήθεια από τα στολίδια.
«Ο Συμβολισμός μπορεί να μας βγάλει από το σύγχρονο αδιέξοδο», συμπληρώνει ο Παζώ.
Η Λορέιν Φεριέ αρθρογραφεί για την Epoch Times, εστιάζοντας σε τεχνίτες και καλλιτέχνες, κυρίως Βορειοευρωπαίους και Αμερικανούς, οι οποίοι μεταφέρουν με το έργο τους την ομορφιά και παραδοσιακές αξίες. Επιλέγει να παρουσιάσει τις σπάνιες ή λιγότερο γνωστές τέχνες, με την ελπίδα να βοηθήσει στη διατήρηση της παραδοσιακής καλλιτεχνικής μας κληρονομιάς. Ζει και εργάζεται στην Αγγλία, σε ένα προάστιο του Λονδίνου.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. (Σ.τ.Μ.) Το BASMA (Басма) προέρχεται από μια παλιά τουρκική λέξη που σημαίνει «αποτύπωμα» ή «εντυπωσιάζω». Ένα μπάσμα αποτελείται από κομμάτια λεπτής μεταλλικής πλάκας που είναι ανάγλυφα (έτσι το όνομα) με διακοσμητικά μοτίβα χτυπώντας πάνω σε μια μεταλλική φόρμα. Αυτά τα ανάγλυφα πιάτα και λωρίδες κόπηκαν στη συνέχεια σε σχήμα και προσαρμόστηκαν στην επιφάνεια της εικόνας, στερεώνοντας στη θέση τους με πολλά καρφιά. Οι επιγραφές προστέθηκαν συχνά με χάραξη σε ξεχωριστές λωρίδες μετάλλου που στερεώνονταν επίσης με καρφιά. Έτσι, η χρήση του μπάσμα σε πολύ παλιές εικόνες οφείλεται στις πολυάριθμες τρύπες των καρφιών που έχουν μείνει στη βαμμένη επιφάνεια μετά την αφαίρεση του μπάσματος. Κατά συνέπεια, ήταν πολύ καταστροφικό στη βαμμένη επιφάνεια. (Πηγή: https://russianicons.wordpress.com/tag/icon-metalwork/ )
