Οι Ελληνορθόδοξοι της Συρίας – γνωστοί ιστορικά και ως «Ρωμιοί» της Ανατολής – έχουν παρουσία αιώνων στη Μέση Ανατολή. Ήδη από τη βυζαντινή εποχή, η περιοχή της Αντιόχειας υπήρξε κέντρο της Ορθοδοξίας και έδρα του αρχαίου Πατριαρχείου Αντιοχείας, ενός εκ των σημαντικότερων του χριστιανικού κόσμου.
Μετά τα πρώτα σχίσματα του 5ου και του 6ου αιώνα, οι ορθόδοξοι της περιοχής παρέμειναν πιστοί στο Βυζάντιο – εξ ου και ονομάστηκαν «Μελχίτες», δηλαδή αυτοκρατορικοί (πιστοί στον βασιλέα/αυτοκράτορα). Ακόμα και υπό την αραβική-μουσουλμανική κατάκτηση, συνέχισαν να αυτοαποκαλούνται «αλ Ρουμ», την αραβική λέξη για τον «Ρωμιό», δηλώνοντας την καταγωγή τους από την Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Καθ’ όλη την Οθωμανική περίοδο, οι πιστοί του Ελληνορθόδοξου Πατριαρχείου (καθώς και οι αντίστοιχοι Ελληνοκαθολικοί) αντιμετωπίζονταν συλλογικά ως το «Ρωμιό μιλέτι», δηλαδή το έθνος των Ρωμιών, ανεξαρτήτως εθνότητας. Αυτό τους εξασφάλιζε μεν θρησκευτική συνοχή, αλλά δεν τους προστάτευσε πάντοτε από διώξεις. Χαρακτηριστικά, κατά τον 19ο αιώνα σημειώθηκαν σφαγές εναντίον χριστιανών στη Συρία, όπως η μεγάλη σφαγή στη Δαμασκό το 1860, όπου χιλιάδες Ελληνορθόδοξοι και άλλοι Χριστιανοί σφαγιάστηκαν από φανατικούς ένοπλους.
Τέτοια γεγονότα, μαζί με γενικότερες αναταραχές, προκάλεσαν μεγάλα μεταναστευτικά κύματα: εκτιμάται πως κοντά στο ένα εκατομμύριο χριστιανοί της περιοχής έφυγαν για τις ΗΠΑ μεταξύ 1899-1919, ενώ και προς τον Λίβανο και άλλες ασφαλέστερες περιοχές κατέφυγαν αρκετοί. Παρά τις δοκιμασίες, μια σημαντική κοινότητα Ελληνορθόδοξων παρέμεινε στη Συρία. Στις αρχές του 20ού αιώνα, υπό το γαλλικό καθεστώς εντολής και αργότερα στο ανεξάρτητο συριακό κράτος, οι Ρωμιοί της Συρίας ενσωματώθηκαν στην κοινωνία, διατηρώντας όμως την ιδιαίτερη ταυτότητά τους. Το Πατριαρχείο Αντιοχείας – τρίτο στην ιεραρχία των Ορθόδοξων Πατριαρχείων μετά της Κωνσταντινούπολης και της Αλεξανδρείας – παραμένει το κέντρο τους. Πολλοί Ελληνορθόδοξοι ήταν αστοί, μορφωμένοι και σχετικά ευκατάστατοι, και συνεισέφεραν στις επιστήμες, το εμπόριο και το κράτος, Μέχρι την έναρξη του εμφύλιου πολέμου το 2011, οι χριστιανοί αποτελούσαν περίπου το 10% του συριακού πληθυσμού (περί το 1,2 εκατομμύριο), με την πλειονότητα εξ αυτών να είναι μέλη της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας, Με άλλα λόγια, η παρουσία τους στη συριακή γη ήταν αδιάλειπτη εδώ και αιώνες, αποτελώντας ζωντανό σύνδεσμο ανάμεσα στο ελληνορωμαϊκό παρελθόν και το σύγχρονο αραβικό κράτος.
Η άνοδος του τζιχαντισμού και η μεταμόρφωση ενός ηγέτη του
Η δεκαετία του 2010 υπήρξε καταστροφική για τη Συρία, με τον εμφύλιο πόλεμο να ανοίγει την πόρτα στην ακρότητα και τη βία. Ισλαμιστικές ριζοσπαστικές οργανώσεις εκμεταλλεύτηκαν το χάος για να εδραιωθούν. Το λεγόμενο Ισλαμικό Κράτος (ISIS) κατέλαβε εκτεταμένα εδάφη, εγκαθιδρύοντας ένα καθεστώς τρόμου, όπου οι μη μουσουλμανικές μειονότητες – και ειδικά οι χριστιανοί – βρέθηκαν αντιμέτωπες με διωγμούς, βίαιους εξισλαμισμούς, ακόμη και τον θάνατο. Αντίστοιχα, το παρακλάδι της Αλ Κάιντα στη Συρία (Μέτωπο αλ Νούσρα) και άλλες τζιχαντιστικές ομάδες εξαπέλυσαν επιθέσεις σε πόλεις και χωριά. Δύο ορθόδοξοι Μητροπολίτες στο Χαλέπι, ο Παύλος και ο Γιοχάννα, έπεσαν θύματα απαγωγής από ένοπλους τζιχαντιστές τον Απρίλιο του 2013 και έκτοτε αγνοούνται, ένα γεγονός χαρακτηριστικό του κινδύνου που διέτρεξαν οι χριστιανικές ηγεσίες. Από το 2011 μέχρι σήμερα, εκατοντάδες χιλιάδες χριστιανοί εγκατέλειψαν την πατρίδα τους λόγω του πολέμου και της στοχευμένης βίας – υπολογίζεται ότι 300.000 έως 900.000 άτομα αναγκάστηκαν να γίνουν πρόσφυγες την περίοδο 2011-2017. Αυτή η μαζική έξοδος αποψίλωσε κοινότητες που υπήρχαν επί γενεές.
Καθώς ο συριακός εμφύλιος πλησίαζε προς ένα είδος παγωμένης σύρραξης, με τον χάρτη να έχει χαραχτεί σε ζώνες επιρροής, ένας εκ των κύριων τζιχαντιστικών παικτών επιχειρεί μια ασυνήθιστη μεταμόρφωση. Ο Αμπού Μοχάμεντ αλ Γκολάνι, άλλοτε ηγέτης του Μετώπου αλ Νούσρα και νυν επικεφαλής της οργάνωσης Χαϊγιάτ Ταχρίρ αλ Σαμ (Hay’at Tahrir al-Sham – HTS) στο βορειοδυτικό θύλακα του Ιντλίμπ, παίρνει την απόφαση να αλλάξει γραμμή πλεύσης. Τον Δεκέμβριο του 2024, ο άνθρωπος που συνδέθηκε με την Αλ Κάιντα εμφανίστηκε δημόσια φορώντας κοστούμι και πουκάμισο, συνομιλώντας με απεσταλμένους της Δύσης – μόλις μία εβδομάδα αφότου καταγράφηκε από κάμερα να μπαίνει με παραλλαγή και αυτόματο όπλο στη Δαμασκό. Η εντυπωσιακή «μεταμόρφωση ενός τζιχαντιστή σε πολιτική φιγούρα» συνέβη μέσα σε λίγους μήνες: ο Γκολάνι απαρνήθηκε δημοσίως τον τζιχαντισμό και τις φωτογραφίες με τους αποκεφαλισμούς, αυτοπαρουσιάστηκε ως αντάρτης πολιτικός, και δηλώνει πλέον ότι προσβλέπει στην ηγεσία της νέας Συρίας – με τις ευλογίες μάλιστα και της Δύσης, πολιτικοί της οποίας δείχνουν να αποδέχονται αυτή την εξέλιξη. Ωστόσο, καθώς δεν έχει αποκηρύξει τους σκληροπυρηνικούς στόχους του, ο Γκολάνι αποκαλείται και «ο τζιχαντιστής με το κοστούμι». Πράγματι, η HTS παραμένει επίσημα στον κατάλογο των τρομοκρατικών οργανώσεων και ο ίδιος ο Γκολάνι εξακολουθεί να είναι επικηρυγμένος τρομοκράτης. Παρ’ όλα αυτά, με την αρωγή της Τουρκίας εμφανίζεται σαν ο νέος ισχυρός άνδρας στη Συρία, κερδίζοντας ακροάσεις με δυτικούς διπλωμάτες. Δεν είναι τυχαίο ότι του αποδίδεται πλέον το κοσμικό όνομα Αχμέντ αλ Σαρά και ότι του ζητείται να συμμετάσχει σε διεθνείς διαβουλεύσεις ως «de facto ηγέτης της Συρίας».
Παρά την εικόνα του μετριοπαθούς πολιτικού ηγέτη που επιχειρεί να εδραιώσει ο Γκολάνι/αλ Σαρά, στέλνοντας μήνυμα στη Δύση ότι «δεν υπάρχει λόγος φόβου, θέλουμε ειρήνη» και μια «νέα εποχή» για τη Συρία, οι αυτόχθονες χριστιανοί της Συρίας, διατηρούν τις επιφυλάξεις τους και ο φόβος τους για τον ισλαμιστικό ριζοσπαστισμό δεν μειώνεται από ενδυματολογικά τεχνάσματα. Για τους Ελληνορθόδοξους, οι τζιχαντιστές – είτε εμφανίζονται με ραστίνα είτε με γραβάτα – παραμένουν θανάσιμη απειλή. Δεν είναι τυχαίο ότι οι χριστιανικές κοινότητες κατονομάζουν ανοιχτά τους κινδύνους: μιλούν για «τους τζιχαντιστές του ‘τζιχαντιστή με το κοστούμι’», εννοώντας τους φανατικούς μαχητές του Γκολάνι, από τους οποίους ζητούν προστασία, ενώ παράλληλα, εξακολουθούν να απειλούνται και από υπολείμματα του ISIS σε ορισμένες περιοχές.
Κίνδυνοι για τους Ελληνορθόδοξους, αυτοάμυνα και γεωπολιτικός κατακερματισμός
Η καθημερινότητα για τους εναπομείναντες Ελληνορθόδοξους της Συρίας σήμερα ισορροπεί σε ένα σκοινί πάνω από την άβυσσο. «Ο φόβος και ο τρόμος επικρατούν παντού, οι δολοφονίες, οι καταστροφές είναι καθημερινό φαινόμενο, η ζωή τους κρέμεται από μια κλωστή», περιγράφει ο Μητροπολίτης Λαττάκειας Αθανάσιος, μεταφέροντας την αγωνία των χριστιανών.
Αυτή η μαρτυρία προέρχεται από τη συνέντευξη που έδωσε ο ίδιος τον Μάρτιο 2025, όταν πλέον σε μεγάλα τμήματα της βόρειας Συρίας είχε εγκαθιδρυθεί ένα «νέο καθεστώς» τζιχαντιστικής κοπής. Οι χριστιανικές κοινότητες, που ζούσαν αδιάλειπτα στην περιοχή επί γενεές, βρέθηκαν ξαφνικά υπό την εξουσία φονταμενταλιστών οι οποίοι, παρά τη ρητορική περί «ανεκτικότητας», δεν κρύβουν τον ακραίο ισλαμιστικό τους προσανατολισμό. Ο ίδιος ο Μητροπολίτης δηλώνει πως τόσο η Ελληνική Πολιτεία όσο και η Εκκλησία της Ελλάδος τούς έχουν εγκαταλείψει εδώ και χρόνια, χωρίς ούτε υλική ούτε ηθική στήριξη. Σε τέτοιες συνθήκες, οι Ελληνορθόδοξοι προσπαθούν να επιβιώσουν μόνοι, «χωρίς καμιά βοήθεια», όπως λέει. Τα προβλήματα είναι αναρίθμητα: έλλειψη τροφίμων, ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης και προπάντων έλλειψη ασφάλειας έναντι των ένοπλων ομάδων που λυμαίνονται τις περιοχές τους.
Μπροστά στον υπαρξιακό αυτό κίνδυνο, οι κοινότητες των Ρωμιών δεν μένουν με σταυρωμένα χέρια. Αφότου οι εκκλήσεις τους προς τη διεθνή κοινότητα έπεσαν στο κενό, άρχισαν να σχεδιάζουν την αυτοάμυνα τους. Ήδη έχουν ανακοινώσει ότι αναζητούν τρόπους να εξοπλιστούν και να οργανωθούν σε ομάδες αυτοπροστασίας, ώστε να μπορούν να φυλάξουν τους ναούς, τις γειτονιές και τις οικογένειές τους από τυχόν επιδρομές. Πρόκειται για μια εξέλιξη-ορόσημο: οι ειρηνικές χριστιανικές κοινότητες αισθάνονται πλέον πως δεν έχουν άλλη επιλογή από το να πάρουν την ασφάλειά τους στα δικά τους χέρια. Στον Λίβανο, αντίστοιχα, οι εκεί χριστιανοί (μεταξύ των οποίων και πολλοί ομόδοξοι) έχουν αφυπνίσει τη συλλογική μνήμη – κυκλοφορούν ακόμη και αφίσες με σταυροφόρους, θέλοντας να θυμίσουν την παλαιά μαχητική χριστιανική τους ταυτότητα. Οι Λιβανέζοι χριστιανοί «φόρεσαν την πανοπλία του χριστιανού ιππότη», αντιδρώντας κι αυτοί στις αγριότητες των τζιχαντιστών. Το μήνυμα είναι σαφές: οι ιστορικές ταυτότητες και οι αρχαίες κοινότητες της περιοχής δεν προτίθενται να σφαγιαστούν αμαχητί.
Ωατόσο, ακόμη κι αν οργανωθούν τοπικές χριστιανικές πολιτοφυλακές, ίσως να μη σταθούν ικανές να αντιμετωπίσουν μόνες τους την αντάρα ενός κατακερματισμένου μετώπου. Η Συρία τού σήμερα δεν είναι ένα ενιαίο κράτος αλλά μια επικράτεια μοιρασμένη σε ζώνες επιρροής και εθνο-θρησκευτικά θυλάκια. Η χώρα έχει ήδη διαιρεθεί: οι Κούρδοι κρατούν τον βορειοανατολικό τομέα, οι δυνάμεις του παλαιού καθεστώτος (αλαουίτες σύμμαχοι του Άσαντ) ελέγχουν τμήμα της δυτικής Συρίας, οι αντικαθεστωτικοί σουνίτες (με επικεφαλής τον Τζολάνι) επεκτείνονται σε βορρά και κέντρο, ενώ η Τουρκία έχει στρατιωτική παρουσία στα σύνορα. Το πιθανότερο σενάριο, όπως το περιγράφουν διεθνείς αναλυτές αλλά και οι ίδιες οι τοπικές ηγεσίες, είναι μια μερική ομοσπονδοποίηση ή ακόμα και de facto διχοτόμηση της χώρας. Ο αρχηγός των κουρδικών δυνάμεων ήδη δηλώνει πως η μόνη ρεαλιστική λύση είναι ένα ομοσπονδιακό μοντέλο, διαφορετικά ίσως οι περιοχές θα κινηθούν προς πλήρη ανεξαρτησία. Με άλλα λόγια, η προοπτική μιας ενιαίας Συρίας ξεμακραίνει, και στη θέση της αναδύονται μικρότερες οντότητες.
Μέσα σε αυτό το τοπίο, οι μειονότητες που δεν αποκτούν κάποιο προστάτη ή έναν δικό τους ασφαλή θύλακα κινδυνεύουν να αφανιστούν ή να ξεριζωθούν. Οι Δρούζοι, για παράδειγμα, ήδη έχουν κινηθεί ταχύτατα διπλωματικά και στρατιωτικά: φτιάχνουν πολιτοφυλακές και εξασφαλίζουν την ανεπίσημη υποστήριξη του Ισραήλ. Οι Κούρδοι απολαύουν εδώ και καιρό της αμερικανικής προστασίας, σε κάποιο βαθμό. Οι αλαουίτες στηρίζονται στο Ιράν και τη Ρωσία για να μην κατασπαραχθούν. Οι χριστιανοί απευθύνονται στην Ελλάδα – αλλά αυτή είναι απούσα, όπως χαρακτηριστικά επισημαίνεται. Αυτό το κενό αφήνει τους Ελληνορθόδοξους ευάλωτους: αν η Συρία κοπεί σε ζώνες επιρροής, οι άοπλοι χριστιανοί κινδυνεύουν να βρεθούν στη μέση δραματικών εξελίξεων – δηλαδή νέων κύκλων βίας εναντίον τους.
Το κενό της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής – Διεθνείς αντιδράσεις
Παρά τις επανειλημμένες εκκλήσεις των Ρωμιών της Ανατολής, η πατρίδα-μητρόπολη, η Ελλάδα, ανταποκρίνεται χλιαρά. Ήδη εδώ και χρόνια, κληρικοί και λαϊκοί από τη Συρία και την ευρύτερη περιοχή απευθύνονται στην Αθήνα για διπλωματική και άλλη βοήθεια. Τα αιτήματα έγιναν κραυγή αγωνίας μετά το 2014, όταν φάνηκαν οι πραγματικές διαστάσεις του προβλήματος με το ISIS. Όμως, όπως παρατηρούν πολλοί, η ανταπόκριση της ελληνικής πολιτείας ήταν – και εξακολουθεί να είναι – πενιχρή. Παρά την ιστορική σχέση με τους ανά τον κόσμο ορθοδόξους, η Αθήνα δεν συμμετέχει ενεργά σε καμία από τις βασικές διασκέψεις και πρωτοβουλίες που αφορούν την περιοχή – «λείπει από όλα τα τραπέζια», όπως λέγεται γλαφυρά.
Το αποτέλεσμα είναι ότι η Ελλάδα κινδυνεύει να θεωρηθεί περιθωριακός παίκτης στην Ανατολική Μεσόγειο, κάτι που μακροπρόθεσμα αποδυναμώνει και τις συμμαχίες της. Οι σύμμαχοι μπορεί να μην την έχουν διαγράψει, αλλά χάνει την ισχύ της όταν δεν είναι ενεργή. Δεν είναι λίγοι οι διεθνείς παίκτες που σχολιάζουν – δημοσίως ή παρασκηνιακά – αυτή την ελληνική απουσία. Ακόμη και Ισραηλινοί αξιωματούχοι παρότρυναν την Αθήνα «να αναλάβει τους χριστιανούς» της περιοχής. Σε συνάντηση μάλιστα του Ισραηλινού ΥΠΕΞ με τον Έλληνα ομόλογό του, το θέμα τέθηκε ωμά: «Εμείς (το Ισραήλ) έχουμε αναλάβει τους δικούς μας συμμάχους (Κούρδους, Δρούζους, κλπ), κάποιος πρέπει να προστατεύσει τους χριστιανούς – αναλάβετε εσείς». Παρόμοιο μήνυμα έχουν στείλει κατά καιρούς και Αμερικανοί διπλωμάτες, υπογραμμίζοντας ότι δεν μπορεί η Ελλάδα «να συνεχίσει έτσι» απαθής. Όλα αυτά δείχνουν πως η διεθνής κοινότητα αναγνωρίζει μεν τον ρόλο που θα μπορούσε να παίξει η Ελλάδα ως φυσικός προστάτης των ομόδοξων κοινοτήτων, απορεί δε γιατί δεν τον παίζει.
Μέχρι στιγμής, η ελληνική πλευρά περιορίζεται σε κάποιες τυπικές δηλώσεις που δεν έχουν κανένα πρακτικό αντίκρισμα. Ακόμη και όταν στο παρασκήνιο Έλληνες αξιωματούχοι επιχειρούν δειλά να θίξουν το ζήτημα στους μεγάλους (π.χ. σε επαφές στο περιθώριο διεθνών συνόδων), δεν υπάρχει συνέχεια ή συνολικό σχέδιο. Έτσι, το κενό παραμένει. Την ίδια στιγμή, οι Έλληνες της διασποράς και οι φιλέλληνες στο εξωτερικό εκφράζουν ανοιχτά την απογοήτευσή τους. Σε ανοικτή επιστολή του στην εφημερίδα Καθημερινή, ο ομογενής δικηγόρος Ανέστης Κωνσταντινίδης μεταφέρει την «κραυγή αγωνίας και φόβου» του Μητροπολίτη Λαττάκειας και επιτίθεται με αιχμές: «Είναι συγκλονιστική η θλίψη του Μητροπολίτου ότι η Ελληνική Πολιτεία αλλά και η Εκκλησία, τους έχει εγκαταλείψει από χρόνια». Ο ίδιος καλεί τόσο την εκκλησιαστική ηγεσία όσο και την κυβέρνηση να μην παραμείνουν απαθείς: ζητά από την Εκκλησία της Ελλάδος να διαθέσει έσοδα υπέρ των δοκιμαζόμενων αδελφών στη Συρία και από το κράτος να εκπληρώσει τις υποχρεώσεις του «πριν είναι αργά». Παρόμοιες φωνές ακούγονται και από τη νέα γενιά – πολλοί νέοι Ελληνοαμερικανοί, λ.χ., ευαισθητοποιήθηκαν από τις ειδήσεις περί διωγμών και πίεσαν φορείς στην Ουάσιγκτον να λάβουν θέση για τους χριστιανούς της Μέσης Ανατολής.
Γεννάται έτσι το ερώτημα: Γιατί η Ελλάδα, με τόσο βαθιές ιστορικές ρίζες στην Ανατολή, είναι απούσα; Είναι θέμα αδράνειας, έλλειψης στρατηγικής ή φόβος μήπως εμπλακεί σε περίπλοκες περιπέτειες; Ό,τι κι αν ισχύει, το βέβαιο είναι πως το κενό αυτό δεν περνά απαρατήρητο και, όπως επισημαίνουν αναλυτές, αφήνει χώρο σε άλλους παίκτες (Τουρκία, Ρωσία, ακόμη και τις μοναρχίες του Κόλπου) να εμφανιστούν ως ισχυροί παίκτες της περιοχής. Δεν είναι τυχαίο ότι τουρκικά ΜΜΕ ήδη θριαμβολογούν για μια «νέα κυβέρνηση στη Δαμασκό» φιλική προς την Άγκυρα, με την οποία μάλιστα συζητούν και συμφωνίες θαλάσσιων ζωνών – σχολιάζοντας ότι «η Ελλάδα ανησυχεί για τις κινήσεις της Τουρκίας» χωρίς όμως να μπορεί να αντιδράσει. Εάν η Αθήνα δεν ανασυνταχθεί, κινδυνεύει να μείνει θεατής των εξελίξεων, ακόμη κι όταν αυτές αφορούν άμεσα τους ομοθρήσκους και εν δυνάμει φυσικούς συμμάχους της.
