Ανάλυση
Η πρόσφατη ελληνική πρωτοβουλία για τη σύγκληση πενταμερούς διάσκεψης με τη συμμετοχή Ελλάδας, Κύπρου, Τουρκίας, Αιγύπτου και Λιβύης, με θέμα την οριοθέτηση θαλάσσιων ζωνών στην Ανατολική Μεσόγειο, έχει προκαλέσει έντονο προβληματισμό στην αναλυτική κοινότητα. Η πρόταση, που εξαγγέλθηκε από τον πρωθυπουργό Κυριάκο Μητσοτάκη στη Βουλή, φέρεται να στοχεύει στο να προλάβει η Αθήνα άλλες διπλωματικές πρωτοβουλίες που θα μπορούσαν να επιβάλουν δυσμενές πλαίσιο διαπραγμάτευσης. Ωστόσο, η έλλειψη ουσιαστικής προετοιμασίας και η βιαστική ανακοίνωση εγείρουν σοβαρά ερωτήματα για τις προθέσεις και τους πραγματικούς στόχους αυτής της κίνησης.
Η ιδέα μιας πολυμερούς διάσκεψης για τα θέματα της Ανατολικής Μεσογείου δεν είναι καινούρια. Αντίθετα, αποτελεί παλαιότερη τουρκική πρόταση που είχε διατυπωθεί από τον Τούρκο πρόεδρο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν κατά την επίσκεψή του στην Αθήνα, ενώ είχε επαναληφθεί και από τον πρόεδρο του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου, Σαρλ Μισέλ. Το γεγονός ότι η Ελλάδα υιοθετεί τώρα μια πρωτοβουλία που προέρχεται από τουρκικό σχεδιασμό αποτελεί από μόνο του ανησυχητικό στοιχείο. Η Αθήνα φαίνεται να εγκαταλείπει την πρακτική των τριμερών συνεργασιών – στις οποίες είχε τον πρώτο λόγο και έλεγχο της ατζέντας – για να μπει σε ένα πολυμερές σχήμα όπου ο έλεγχος θα είναι πολύ πιο δύσκολος.
Ο κίνδυνος της αλλαγής πλαισίου
Η κεντρική αιτιολογία που προβάλλει η ελληνική κυβέρνηση είναι η επιθυμία να προληφθούν πρωτοβουλίες άλλων, ιδίως στο πλαίσιο των αμερικανικών πιέσεων για επίλυση των περιφερειακών κρίσεων. Η διοίκηση Τραμπ έχει εκφράσει την πρόθεσή της να «κλείσει μέτωπα» παντού, μετά την επιτυχία της συμφωνίας για τη Γάζα, και να προωθήσει λύσεις στη Μέση Ανατολή. Αυτή η αμερικανική στροφή προς τον ρεαλισμό και την επίλυση περιφερειακών διαφορών δημιουργεί ένα νέο διπλωματικό περιβάλλον, στο οποίο η Αθήνα φοβάται ότι μπορεί να βρεθεί απομονωμένη.
Ωστόσο, η βιαστική φύση της πρωτοβουλίας προδίδει έλλειψη βάθους και στρατηγικού σχεδιασμού. Δεν υπάρχει καμία ένδειξη ότι έχει προηγηθεί διαβούλευση με την Κύπρο ούτε ότι έχει γίνει ανίχνευση των θέσεων της Αιγύπτου ή διαπραγμάτευση με τη Λιβύη για το ποια κυβέρνηση θα εκπροσωπήσει τη χώρα. Η Λιβύη βρίσκεται σε κατάσταση πολιτικής διχοτόμησης, με δύο ανταγωνιστικές κυβερνήσεις: την αναγνωρισμένη Κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας στην Τρίπολη, που έχει υπογράψει το τουρκολιβυκό μνημόνιο, και τη Βουλή των Αντιπροσώπων στο Τομπρούκ, υπό τον στρατάρχη Χαλίφα Χαφτάρ.
Το ζήτημα της λιβυκής εκπροσώπησης είναι κρίσιμο. Αν προσκληθεί η κυβέρνηση της Τρίπολης, αυτή έχει ήδη δεσμευτεί με το παράνομο τουρκολιβυκό μνημόνιο του 2019, το οποίο παραβιάζει το Διεθνές Δίκαιο της Θάλασσας και αγνοεί την ύπαρξη των ελληνικών νησιών. Αν πάλι κληθεί ο Χαφτάρ, οι πρόσφατες εξελίξεις δείχνουν μια ανησυχητική στροφή προς την Άγκυρα, με τη Βουλή του Τομπρούκ να εξετάζει την επικύρωση του τουρκολιβυκού μνημονίου, το οποίο μέχρι πρότινος είχε καταδικάσει.
Η τουρκική ατζέντα και οι ελληνικές κόκκινες γραμμές
Ένας από τους μεγαλύτερους κινδύνους της πενταμερούς πρωτοβουλίας είναι η εξίσωση Ελλάδας και Τουρκίας στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων. Η Τουρκία επιμένει στην αντιμετώπιση όλων των διεκδικήσεών της ως «πακέτο», ενώ η Ελλάδα αναγνωρίζει μόνο μία διαφορά: την οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας και της Αποκλειστικής Οικονομικής Ζώνης (ΑΟΖ). Το άνοιγμα μιας πολυμερούς διάσκεψης χωρίς προκαθορισμένο πλαίσιο δημιουργεί κίνδυνο εισαγωγής στην ατζέντα και άλλων τουρκικών διεκδικήσεων, όπως η αποστρατιωτικοποίηση των νησιών, το καθεστώς των γκρίζων ζωνών, ή ακόμη και η αναγνώριση του ψευδοκράτους στην κατεχόμενη Κύπρο.
Οι πρόσφατες δηλώσεις του Τούρκου υπουργού Εξωτερικών Χακάν Φιντάν αποκαλύπτουν τη στρατηγική της Άγκυρας. Ο Φιντάν αναφέρθηκε για πρώτη φορά ανοιχτά στο ζήτημα των χωρικών υδάτων, λέγοντας: «Εγώ δεν αποδέχομαι τα 12 μίλια, εσύ δεν αποδέχεσαι τα 6. Αυτά μπορούν να συζητηθούν». Αυτή η δήλωση παρακάμπτει ευθέως το Δίκαιο της Θάλασσας και μετατρέπει ένα κυριαρχικό δικαίωμα της Ελλάδας – την επέκταση των χωρικών υδάτων στα 12 μίλια – σε αντικείμενο πολιτικής διαπραγμάτευσης.
Το ζήτημα των χωρικών υδάτων είναι θεμελιώδους σημασίας. Η επέκταση των χωρικών υδάτων αποτελεί μονομερές δικαίωμα κάθε κράτους και αφορά την άσκηση κυριαρχίας, όχι κυριαρχικού δικαιώματος όπως η ΑΟΖ. Η Ελλάδα δεν χρειάζεται να διαβουλευτεί με κανέναν για την επέκταση των χωρικών υδάτων της. Αντίθετα, η ΑΟΖ και η υφαλοκρηπίδα αποτελούν ζώνες κυριαρχικών δικαιωμάτων που μπορούν να οριοθετηθούν με διμερείς συμφωνίες ή, σε περίπτωση διαφωνίας, με προσφυγή στο Διεθνές Δικαστήριο. Η ανάμειξη των δύο θεμάτων είναι επικίνδυνη και δημιουργεί προηγούμενο αποδοχής της τουρκικής επιχειρηματολογίας.
Η Διακήρυξη των Αθηνών και το ‘ξέπλυμα’ της Τουρκίας
Η πενταμερής πρωτοβουλία αποτελεί και μια ευκαιρία για την Τουρκία να επικαλεστεί τη Διακήρυξη των Αθηνών, που υπέγραψαν Μητσοτάκης και Ερντογάν τον Δεκέμβριο του 2023. Η Διακήρυξη αυτή, παρότι δεν αποτελεί δεσμευτική διεθνή συμφωνία, έχει χρησιμοποιηθεί από την Άγκυρα ως άλλοθι για να παρουσιάσει τις σχέσεις με την Ελλάδα ως «ομαλοποιημένες». Η Γερμανία, η οποία φέρεται να έχει υιοθετήσει μια πιο «ρεαλιστική» προσέγγιση στη γεωπολιτική, επικαλέστηκε τη Διακήρυξη των Αθηνών για να δικαιολογήσει την αναγνώριση της Τουρκίας ως «στρατηγικού και αξιόπιστου συμμάχου» του ΝΑΤΟ.
Ο Γερμανός υπουργός Εξωτερικών δήλωσε ότι η Τουρκία πρέπει να ενταχθεί στο ευρωπαϊκό πρόγραμμα άμυνας SAFE, παρά τις ελληνικές αντιρρήσεις. Η στάση της Γερμανίας δείχνει ότι η Διακήρυξη των Αθηνών λειτούργησε ως εργαλείο ‘ξεπλύματος’ της Τουρκίας στη διεθνή σκηνή, παρά το γεγονός ότι η Άγκυρα εξακολουθεί να κατέχει ευρωπαϊκό έδαφος (Κύπρο), να μην αναγνωρίζει ένα κράτος-μέλος της ΕΕ, και να διατηρεί το casus belli κατά της Ελλάδας.
Η «μείωση της έντασης» που αναφέρεται συχνά ως επίτευγμα της Διακήρυξης είναι παραπλανητική. Παρά τις δηλώσεις για «ήρεμα νερά», οι παραβιάσεις του ελληνικού εναέριου χώρου και του FIR Αθηνών συνεχίζονται. Από τις αρχές του 2025, έχουν καταγραφεί περισσότερες από 80 παραβιάσεις του εθνικού εναέριου χώρου και 179 παραβάσεις των Κανόνων Εναέριας Κυκλοφορίας. Η Τουρκία εκδίδει παράνομες NAVTEX για στρατιωτικές ασκήσεις σε περιοχές του Αιγαίου, ενώ συνεχίζει να στέλνει μη επανδρωμένα αεροσκάφη (UAV) για να «μετρά» τους χρόνους αντίδρασης της ελληνικής αεράμυνας.
Οι γερμανικές προτεραιότητες και ο ευρωπαϊκός ρεαλισμός
Η στάση της Γερμανίας αποκαλύπτει μια ευρύτερη μετατόπιση στην ευρωπαϊκή διπλωματία προς αυτό που αποκαλείται «ρεαλπολιτίκ». Η Γερμανίδα υπουργός Εξωτερικών Ανναλένα Μπέρμποκ [Annalena Baerbock], παρά την προηγούμενη κριτική της στην Τουρκία για θέματα δημοκρατίας και ανθρωπίνων δικαιωμάτων, φαίνεται τώρα να υποστηρίζει την ενίσχυση του ρόλου της Άγκυρας στο ευρωπαϊκό σύστημα ασφάλειας. Η Γερμανία προωθεί την πώληση μαχητικών αεροσκαφών Eurofighter στην Τουρκία και θέλει την ένταξή της στο πρόγραμμα SAFE, θεωρώντας ότι η Τουρκία είναι αναγκαίος εταίρος για την άμυνα της Ευρώπης.
Αυτή η προσέγγιση αγνοεί τα συμφέροντα των ελληνικών και κυπριακών μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η ιστορία των γερμανοτουρκικών σχέσεων έχει επανειλημμένα δείξει ότι το Βερολίνο τείνει να θεωρεί την Τουρκία ως στρατηγικό πυλώνα, ανεξαρτήτως των συνεπειών για άλλα ευρωπαϊκά κράτη. Η στροφή προς τον «ρεαλισμό» σημαίνει, στην πράξη, την εγκατάλειψη των αρχών του Διεθνούς Δικαίου και των φιλελεύθερων αξιών που υποτίθεται ότι διέπουν την ΕΕ, υπέρ βραχυπρόθεσμων γεωπολιτικών υπολογισμών.
Η διάβρωση του Διεθνούς Δικαίου και η νέα τάξη πραγμάτων
Το ζήτημα που τίθεται με τη μεγαλύτερη οξύτητα είναι η σταδιακή διάβρωση της φιλελεύθερης διεθνούς τάξης και των κανόνων που τη διέπουν. Η επίκληση του Διεθνούς Δικαίου και του Δικαίου της Θάλασσας από την Ελλάδα γίνεται ολοένα και λιγότερο αποτελεσματική σε έναν κόσμο όπου η ισχύς επικρατεί του δικαίου. Η Ελλάδα εξακολουθεί να επικαλείται «συλλήβδην μία οικουμενική διάσταση του Διεθνούς Δικαίου», αλλά αυτή η διάσταση δεν υποστηρίζεται πλέον από μηχανισμούς επιβολής.
Η περίπτωση του τουρκολιβυκού μνημονίου είναι ενδεικτική. Παρά το γεγονός ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει επανειλημμένως καταδικάσει το μνημόνιο ως παράνομο και χωρίς νομική ισχύ, η Τουρκία συνεχίζει να το χρησιμοποιεί ως βάση για τις διεκδικήσεις της. Η πρόσφατη στροφή του Χαλίφα Χαφτάρ προς την Άγκυρα και η εξέταση επικύρωσης του μνημονίου από τη Βουλή του Τομπρούκ δείχνουν ότι η Τουρκία μπορεί να επιτύχει τους στόχους της μέσω της διπλωματίας και των συμμαχιών, ανεξαρτήτως της νομιμότητας των θέσεών της.
Η απειλή της αμοιβαιότητας και των τετελεσμένων
Ένας ακόμη κίνδυνος που ελλοχεύει στην πενταμερή πρωτοβουλία είναι η λογική της «αμοιβαιότητας». Η Τουρκία έχει επανειλημμένα προσπαθήσει να εισαγάγει στο διάλογο με την Ελλάδα την αρχή των αμοιβαίων υποχωρήσεων. Αυτό σημαίνει ότι κάθε ελληνική θέση θα πρέπει να συνοδεύεται από μια αντίστοιχη τουρκική, ανεξαρτήτως τού αν αυτές οι θέσεις είναι ισοδύναμες ή νόμιμες. Για παράδειγμα, η Τουρκία έχει προτείνει την «αμοιβαία αποστρατιωτικοποίηση», με την Ελλάδα να αποσύρει στρατιωτικές δυνάμεις από τα νησιά και την Τουρκία να αποσύρει τον Δ’ Στρατό Αιγαίου από τα ενδότερα. Αυτή η πρόταση είναι καταφανώς ετεροβαρής, αφού τα ελληνικά νησιά βρίσκονται υπό διαρκή απειλή από την τουρκική υπεροχή.
Η συμμετοχή της Ελλάδας σε μια πενταμερή διάσκεψη χωρίς προκαθορισμένο πλαίσιο δημιουργεί τον κίνδυνο να εισαχθεί αυτή η λογική αμοιβαιότητας στην ατζέντα. Η Τουρκία μπορεί να ζητήσει να τεθούν όλα τα θέματα «στο τραπέζι», συμπεριλαμβανομένης της αποστρατιωτικοποίησης των νησιών, των χωρικών υδάτων, του εναέριου χώρου, και ακόμη και του καθεστώτος της Κύπρου. Η Ελλάδα θα βρεθεί στη δύσκολη θέση να αρνείται να συζητήσει αυτά τα θέματα, ενώ θα έχει ήδη δεσμευτεί στη διαδικασία της πενταμερούς.
Η ελληνική στρατηγική και οι εναλλακτικές επιλογές
Η κεντρική αδυναμία της ελληνικής προσέγγισης είναι ότι προσπαθεί να διαχειριστεί την πίεση των γεωπολιτικών ανακατατάξεων με αμυντικές κινήσεις, αντί να αναπτύξει μια επιθετική διπλωματική στρατηγική. Η αιτιολογία ότι η πενταμερής στοχεύει να «προλάβει άλλες πρωτοβουλίες» δείχνει μια αντιδραστική λογική, όχι προορατική. Αντί να θέτει η ίδια το πλαίσιο και τους όρους του διαλόγου, η Ελλάδα φαίνεται να προσαρμόζεται σε ένα πλαίσιο που της επιβάλλεται από άλλους.
Μια εναλλακτική προσέγγιση θα ήταν η εμβάθυνση των τριμερών συνεργασιών με χώρες που μοιράζονται τις ίδιες αξίες και αρχές, όπως η Κύπρος, το Ισραήλ, η Αίγυπτος, και η Γαλλία. Αυτές οι συνεργασίες θα έπρεπε να διευρυνθούν για να περιλάβουν και άλλες χώρες της περιοχής, δημιουργώντας ένα δίκτυο αντιβάρου στην τουρκική επιρροή. Η συμμετοχή της Τουρκίας σε αυτά τα σχήματα θα μπορούσε να γίνει μόνο υπό συγκεκριμένες προϋποθέσεις: την ανάκληση του casus belli, την αποδοχή του Διεθνούς Δικαίου της Θάλασσας, και την αναγνώριση των κυριαρχικών δικαιωμάτων όλων των συμμετεχόντων.
Επιπλέον, η Ελλάδα θα έπρεπε να επενδύσει περισσότερο στην ενίσχυση της αποτρεπτικής της ικανότητας. Η συνεχής αναβάθμιση των Ελληνικών Ενόπλων Δυνάμεων και η ανάπτυξη αμυντικών συμμαχιών με τις ΗΠΑ, τη Γαλλία, και άλλες χώρες αποτελούν απαραίτητη προϋπόθεση για να μπορεί η Ελλάδα να διαπραγματεύεται από θέση ισχύος. Η διπλωματία χωρίς στρατιωτική ισχύ είναι αναποτελεσματική σε έναν κόσμο που λειτουργεί με το δικαίο του ισχυρού.
Οι απόψεις που εκφράζονται σε αυτό το άρθρο είναι απόψεις του συγγραφέα και δεν αντικατοπτρίζουν απαραίτητα τις απόψεις της εφημερίδας The Epoch Times.
