Ο Αθηναίος πολιτικός που πρωτοστάτησε στην προώθηση της δημοκρατίας ήταν και ένας παραγωγικός ποιητής. Οι στίχοι του αποκαλύπτουν τη συναρπαστική σχέση μεταξύ της ποίησης, της πολιτικής και των αρχών της λαϊκής διακυβέρνησης στον δυτικό κόσμο.
Σόλων ο Αθηναίος
Δύο αιώνες μετά το θάνατο του Σόλωνα, το 560 π.Χ., ο Έλληνας φιλόσοφος Αριστοτέλης σημείωνε ότι ο Σόλων «ήταν από γέννηση και φήμη ένας από τους κορυφαίους πολίτες – αλλά από την περιουσία και τις επιχειρηματικές του δραστηριότητες ανήκε στη μεσαία τάξη». Καταγόταν από τον Κόδρο, τον τελευταίο βασιλιά της Αθήνας, και ήταν πιθανώς πρόγονος του Πλάτωνα. Ωστόσο, παρά την αριστοκρατική του καταγωγή, ο Σόλων ζούσε από το εμπόριο.
Από τον 5ο αιώνα π.Χ., ο Σόλων θεωρείται ένας από τους επτά σοφούς, οι οποίοι τιμούνταν από τους λαούς της ανατολικής Μεσογείου για την αρετή τους. Οι πολιτικές του μεταρρυθμίσεις έθεσαν τα θεμέλια της αθηναϊκής δημοκρατίας, αλλάζοντας για πάντα τον κόσμο. Λίγοι γνωρίζουν ότι η επιτυχία του Σόλωνα οφειλόταν κυρίως στην ικανότητά του να γράφει ποίηση και να την απαγγέλλει δημόσια.
Οι ρίζες της δημοκρατίας
Τον 6ο αιώνα π.Χ., η Αθήνα κυβερνιόταν από μια αριστοκρατική τάξη, τους Ευπατρίδες – αυτούς που κατάγονταν από καλές οικογένειες. Οι Ευπατρίδες κατείχαν τις περισσότερες και καλύτερες εκτάσεις γης, κυβερνούσαν για να προωθήσουν τα ιδιωτικά τους συμφέροντα και συχνά εμπλέκονταν σε οικογενειακές διαμάχες. Συχνά οδηγούσαν τους φτωχότερους πολίτες σε χρέος, προσφέροντάς τους δάνεια με σκληρές εγγυήσεις. Αν οι δανειολήπτες δεν μπορούσαν να τα αποπληρώσουν, μπορούσαν να γίνουν δούλοι ή να πωληθούν ως σκλάβοι.
Όπως και οι φτωχότεροι Αθηναίοι, η μεσαία τάξη των τεχνιτών και των εμπόρων επίσης δυσανασχετούσε με τον αποκλεισμό της από τη λήψη αποφάσεων, αν και δεν είχε τα μέσα να αντιταχθεί στις κυρίαρχες ελίτ. Η κοινωνική αστάθεια ήταν σχεδόν πάντα αποτέλεσμα των εντάσεων μεταξύ των αριστοκρατών που κυβερνούσαν και των αριστοκρατών που ήθελαν να σφετεριστούν την εξουσία. Οι μάζες παρασύρονταν από τα ρεύματα της ιστορίας, χωρίς άλλη επιλογή από το να αποδέχονται τη μοίρα τους.
Ο Σόλων ανήκε σε μια αυξανόμενη μειοψηφία πολιτών που δεν πίστευαν ότι έπρεπε να υπάρχουν τόσο έντονες κοινωνικές και πολιτικές ανισότητες. Για να επιφέρει όμως αλλαγές, έπρεπε πρώτα να αποκτήσει εξουσία.
Κάλεσμα στα όπλα
Γύρω στο 600 π.Χ., οι Αθηναίοι υπέστησαν μια τραγική ήττα από τα Μέγαρα, μια γειτονική πόλη-κράτος, χάνοντας τον έλεγχο της Σαλαμίνας, ενός στρατηγικού και εμπορικού προπυργίου κοντά στην Αθήνα. Για να αποφύγουν μελλοντικές απώλειες, η αθηναϊκή κυβέρνηση απαγόρευσε σε οποιονδήποτε να προτείνει την επανάκτηση του νησιού.
Ως πατριώτης, ο Σόλων απέρριψε αυτήν την ηττοπάθεια. Ο αρχαίος Έλληνας ιστορικός Πλούταρχος αναφέρει ότι τότε έγραψε βιαστικά ένα ποίημα, το απομνημόνευσε και «έτρεξε στην αγορά με ένα καπέλο στο κεφάλι και, με τον λαό να συγκεντρώνεται γύρω του, ανέβηκε στο βάθρο του κήρυκα και τραγούδησε την ελεγεία του που αρχίζει ως εξής: «Είμαι κήρυκας από την όμορφη Σαλαμίνα, τα νέα μου από εκεί θα τα μεταφέρω με τους στίχους μου».
Ανέκαθεν η ποίηση συνδεόταν με επικές ιστορίες, μυθικούς ήρωες και ανίκητους θεούς, και προσέλκυε τον κόσμο πιο αποτελεσματικά από τις ομιλίες, με την έννοια της τεχνητής νομικής γλώσσας των συνελεύσεων και των δικαστηρίων.
Οι Αθηναίοι, πράγματι, επηρεάστηκαν. Πήραν τα όπλα, νίκησαν τους εχθρούς τους και ανακατέλαβαν τη Σαλαμίνα. Αυτή η νίκη ενίσχυσε τη φήμη του Σόλωνα, προετοιμάζοντας το έδαφος για τις επιτυχημένες πολιτικές του μεταρρυθμίσεις.
Οι μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα
Το 594 π.Χ., ο Σόλων εξελέγη άρχοντας, δηλαδή ανώτατος δικαστής, και τελικά μπόρεσε να εισαγάγει τροποποιήσεις στο υπάρχον σύνταγμα. «Οι νόμοι χαράχτηκαν σε ξύλο», έγραψε ο Αριστοτέλης, «και όλοι ορκίστηκαν να τους υπακούουν».
Πρώτα, ο Σόλων ακύρωσε όλα τα χρέη και ελευθέρωσε όλους τους δούλους, υπονομεύοντας τον έλεγχο των ευπατριδών επί του λαού της Αθήνας. Επίσης, χώρισε τον αθηναϊκό πληθυσμό σε τέσσερις εισοδηματικές ομάδες με βάση τα ετήσια κέρδη από σιτηρά, λάδι και κρασί.
Αν και οι σημαντικές διοικητικές θέσεις εξακολουθούσαν να προορίζονται για τους πολίτες των δύο ανώτερων ομάδων, όλοι οι Αθηναίοι πολίτες απέκτησαν το δικαίωμα να συμμετέχουν στη διοίκηση της πόλης.
Για να ενθαρρύνει τη συμμετοχή στην κυβέρνηση, ο Σόλων ίδρυσε τη Γενική Συνέλευση, πρόγονο του κοινοβουλίου. Στις συνεδριάσεις της Συνέλευσης συζητούνταν και ψηφίζονταν νόμοι, εκλέγονταν αντιπρόσωποι και εκδικάζονταν εφέσεις.
Σε αντίθεση με τις σύγχρονες αντιπροσωπευτικές δημοκρατίες, η Αθήνα ήταν μια άμεση δημοκρατία. Η συμμετοχή θεωρούνταν το πιο σημαντικό καθήκον του πολίτη. Οι αντιπρόσωποι εξακολουθούσαν να εκλέγονται για στρατιωτικές εκστρατείες, διπλωματικές αποστολές και ειδικές διοικητικές θέσεις, αλλά οι πολίτες ήταν άμεσα υπεύθυνοι για κάθε απόφαση. Κάθε πολίτης μπορούσε να παρευρεθεί στη Συνέλευση. Ωστόσο, μόνο οι ελεύθεροι άνδρες είχαν το δικαίωμα του μέλους.
Η δημοκρατία σε στίχους
Για να συγκεντρώσει υποστήριξη για το ριζοσπαστικό του πρόγραμμα, ο Σόλων συνέχισε να χρησιμοποιεί την ποίηση που του είχε χαρίσει εξουσία και σεβασμό. Ο τόνος του Σόλωνα ήταν συχνά επιτακτικός, και οι σύγχρονοι αναγνώστες μπορεί να αναρωτηθούν αν τα έργα του μπορούν να θεωρηθούν «ποίηση». Ωστόσο, έγραφε με μέτρο, συνοδεύοντας συχνά τα δογματικά του σχόλια με ποιητικές εικόνες χαρακτηριστικές της καλής ποίησης.
Ένα από τα σωζόμενα ποιήματα του Σόλωνα ξεκινούσε υπενθυμίζοντας στους ανθρώπους ότι δεν μπορούσαν να ρίξουν το φταίξιμο για την πολιτική αναταραχή σε υπερφυσικές δυνάμεις: «Το κράτος μας δεν θα χαθεί ποτέ από τη θέληση του Δία ή από τις προθέσεις των ευλογημένων αθάνατων θεών». Αντίθετα, «είναι οι ίδιοι οι πολίτες που με τις ανόητες πράξεις τους και την υποταγή τους στο χρήμα είναι πρόθυμοι να καταστρέψουν μια μεγάλη πόλη».
Ο Σόλων πιθανώς αναφέρεται στο χρέος, για την κατάργηση του οποίου αγωνίστηκε σκληρά. Αλλά τον απασχολούσε και η διαφθορά, οι επιπτώσεις της οποίας ήταν πιο σοβαρές για τους μη αριστοκράτες:
«Έτσι, το δημόσιο κακό [η διαφθορά] φτάνει στο σπίτι του καθενός και οι πύλες της αυλής δεν έχουν πλέον τη δύναμη να το συγκρατήσουν, αλλά πηδάει πάνω από το φράγμα και τον βρίσκει σίγουρα, ακόμα και αν καταφύγει στην πιο απόκρυφη γωνιά του δωματίου του.»
Αυτοί οι στίχοι, που απαγγέλλονταν με δύναμη και ρυθμό δημοσίως, παρουσίαζαν μια τρομακτική εικόνα, ειδικά για όσους νοιάζονταν για την περιουσία τους.
Ομοίως, ο Σόλων προέτρεπε τους συμπολίτες του να εγκαταλείψουν τα ιδιωτικά συμφέροντα και να ακολουθήσουν τον νόμο, δύο αρχές των δημοκρατικών του θέσεων: «Η ανομία φέρνει στην πόλη αμέτρητα κακά, αλλά η νομιμότητα αποκαλύπτει όλα όσα είναι εύτακτα και κατάλληλα, και συχνά βάζει δεσμά στους άδικους».
Χρησιμοποίησε φυσικές εικόνες για να προειδοποιήσει τους ακροατές να μην υποτιμούν την ανεξέλεγκτη εξουσία: «Από ένα σύννεφο έρχεται η δύναμη του χιονιού και του χαλαζιού, ο κεραυνός από μια αστραπή, από τους ισχυρούς άνδρες η καταστροφή μιας πόλης».
Ως άνθρωπος που γνώριζε τόσο την αφθονία όσο και την έλλειψη, ο Σόλων κατανοούσε τη σημασία του αυτοέλεγχου. Μερικά από τα ποιήματά του τονίζουν την ανάγκη να αποφεύγεται η απληστία, μήνυμα που απευθύνεται κυρίως στους πλουσίους: «Εσείς που έχετε περισσότερα από όσα χρειάζεστε, ηρεμήστε την σκληρή καρδιά μέσα στο στήθος σας και μετριάστε τη φιλοδοξία σας». Αλλά επέκρινε και τις μεσαίες και κατώτερες τάξεις, των οποίων «η υπερβολή γεννά την αυθάδεια, όταν ο πλούτος πηγαίνει σε ανθρώπους που δεν έχουν υγιή μυαλά».
Ο Αριστοτέλης περιέγραψε τον Σόλωνα ως «τον πρώτο υπερασπιστή του λαού». Υπενθυμίζοντας στις ελίτ ότι το καλό της Αθήνας είχε προτεραιότητα έναντι των ιδιωτικών συμφερόντων και λέγοντας στο κοινό ότι τα νέα προνόμια συνοδεύονταν από νέες ευθύνες, ο Σόλων έδωσε ταυτόχρονα ηθικές συμβουλές και ενίσχυσε τις στάσεις που θεωρούσε απαραίτητες για την ευημερία της δημοκρατίας.
Ποίηση ή προπαγάνδα;
Παρόλο που ήταν ποιητικός, ο Σόλων παρέμενε πολιτικός. Διαφοροποιούνταν από τους αριστοκρατικούς ομολόγους του στο ότι υπερασπιζόταν τα αιτήματα του λαού. Αλλά κατανοούσε επίσης τη φύση της πολιτικής, η οποία περιστρεφόταν γύρω από τη φήμη και την αυτοπροβολή, όπως συμβαίνει και σήμερα.
Οι αριστοκράτες αντιπαθούσαν τον Σόλωνα επειδή πίστευαν ότι υποχωρούσε στις μάζες, οι οποίες επίσης τον επέκριναν επειδή θεωρούσαν ότι ορισμένες από τις μεταρρυθμίσεις του εξακολουθούσαν να ευνοούν τους Ευπατρίδες. Ο Σόλων ήταν περήφανος για την αμφιλεγόμενη φήμη του, βάζοντας το καλό της Αθήνας πάνω από το δικό του και περιέγραφε τον εαυτό του ως πολεμιστή που στέκεται «με μία ισχυρή ασπίδα γύρω από τις δύο πλευρές» για να αποτρέψει την «άδικη νίκη» είτε της ελίτ είτε του λαού.
Μιλώντας στον λαό και εκ μέρους του λαού
Ο Σόλων συνειδητοποίησε ότι η Αθήνα απαιτούσε αλλαγή και ότι η αλλαγή απαιτούσε ριζοσπαστικά μέτρα. Δεν ήταν ο πιο ταλαντούχος συγγραφέας και, όπως όλοι, επιζητούσε την εξουσία και τη δόξα. Ωστόσο, κατανοούσε επίσης την ανάγκη να επικοινωνεί με όρους που θα κατανοούσε ο λαός, είτε επρόκειτο για την ελίτ, τους κυβερνητικούς αξιωματούχους ή τους πολίτες που είχαν δικαίωμα να γνωρίζουν τι συνέβαινε. Η ποίηση, τέχνη των λίγων μορφωμένων και απόλαυση των απλών Αθηναίων, ταίριαζε απόλυτα στον σκοπό του.
Του Leo Salvatore
