Στη νέα μας σειρά, «Η τέχνη της αρετής», θα χρησιμοποιήσουμε την κλασική τέχνη για να παρουσιάσουμε τις τέσσερις θεμελιώδεις αρετές: τη φρόνηση, τη δικαιοσύνη, το σθένος και την εγκράτεια, καθώς επίσης και τις τρεις θεολογικές αρετές: την πίστη, την ελπίδα και την αγάπη, με την ελπίδα ότι η οπτική καθοδήγηση που προσφέρουν τα ιστορικά έργα τέχνης θα προάγει την έμφυτη καλοσύνη μας σήμερα.
Από αμνημονεύτων χρόνων, μεγάλοι ηγέτες και σπουδαίες προσωπικότητες από τα πεδία της θρησκείας, της φιλοσοφίας και της λογοτεχνίας καθοδηγούν τους ανθρώπους να διάγουν βίο ενάρετο. Εικαστικά έργα και αρχιτεκτονικά μνημεία επιστρατεύουν την παγκόσμια οπτική γλώσσα των συμβόλων και των μοτίβων για να μεταφέρουν έναν διαχρονικό ηθικό οδηγό από γενιά σε γενιά. Αυτά τα έργα μπορούν να μας βοηθήσουν να γίνουμε η καλύτερη εκδοχή του εαυτού μας.
Η λέξη «αρετή» χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά γύρω στον 12ο αιώνα. Σύμφωνα με το Online Etymology Dictionary, η λέξη «αρετή» («virtue» στα αγγλικά) προέρχεται από το «vertu», μια αγγλο-γαλλική και παλιά γαλλική λέξη που σημαίνει «ηθική ζωή και συμπεριφορά… μια ιδιαίτερη ηθική αριστεία». Περίπου δύο αιώνες αργότερα, στις αρχές του 14ου αιώνα, εισήχθη ο όρος «Θεμελιώδεις Αρετές» για να ταξινομήσει τις τέσσερις κλασικές αρετές: φρόνηση, δικαιοσύνη, σθένος και εγκράτεια. Η λατινική ρίζα της λέξης «θεμελιώδης» («cardinal» στα αγγλικά) είναι «cardo», που σημαίνει «κεντρικός» ή «αυτό πάνω στο οποίο κάτι περιστρέφεται ή εξαρτάται». Η ηθική ζωή και συμπεριφορά εξαρτώνται επομένως από τις Θεμελιώδεις Αρετές, που μερικές φορές αναφέρονται και ως φυσικές αρετές.
Φρόνηση
Η φρόνηση ως αρετή περιλαμβάνεται και στη Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας των Ηνωμένων Πολιτειών:
«Η φρόνηση, πράγματι, υπαγορεύει ότι οι από καιρό καθιερωμένες κυβερνήσεις δεν πρέπει να αλλάζουν για ελαφρούς και παροδικούς λόγους. Και, κατά συνέπεια, όπως έχει δείξει η εμπειρία, οι άνθρωποι είναι πιο διατεθειμένοι να υποφέρουν, όσο τα κακά είναι ανεκτά, παρά να διορθώσουν την κατάσταση καταργώντας τις μορφές στις οποίες έχουν συνηθίσει.»
Με απλά λόγια: Η φρόνηση (ή σύνεση) είναι η ικανότητα να διακρίνεις το καλό από το κακό και να ακολουθείς τη σωστή πορεία δράσης. Σύμφωνα με το Ινστιτούτο Bill of Rights, «οι συνετοί ηγέτες καθοδηγούνται από αρχές που τους βοηθούν να λαμβάνουν πρακτικές αποφάσεις σε δύσκολες συνθήκες σχετικά με το τι είναι σοφό και προς το κοινό καλό».
Η φρόνηση έρχεται με την εμπειρία της ζωής και την πρακτική, και συμβαδίζει με άλλες αρετές. Στο βιβλίο των Παροιμιών 8:12-14 αναφέρεται: «Εγώ, η Σοφία, συγκατοικώ με τη φρόνηση». Ο Αγγλοϊρλανδός ποιητής Τζον Ντέναμ (1615–1669) έγραψε στο ποίημά του «Of Prudence» («Για τη Φρόνηση»):
Το πρώτο βήμα της σοφίας είναι να διακρίνει / τι είναι αξιοπρεπές ή ανάρμοστο, ψευδές ή αληθινό. / Πραγματικά συνετός είναι αυτός που μπορεί να διακρίνει το έντιμο από το αισχρό / και να παραμείνει πιστός σε αυτό.
Φρόνηση τριών διαστάσεων
Ο Φλωρεντινός κεραμίστας Αντρέα ντέλλα Ρόμπια (1435–1525) δημιούργησε ένα τόντο από επισμαλτωμένη τερακότα με θέμα τη Φρόνηση, γύρω στα 1475. Από την αρχαιότητα, ο κύκλος συμβολίζει την αιωνιότητα και οι κυκλικές συνθέσεις οι επονομαζόμενες tondo, ήταν ιδιαίτερα δημοφιλείς στη Φλωρεντία της Αναγέννησης. Το τόντο του ντέλλα Ρόμπια ανήκε σε μία διακοσμητική σύνθεση για τις τέσσερις αρετές, που περιελάμβανε την Πίστη, τη Δικαιοσύνη και την Εγκράτεια.
Κάθε στοιχείο που αποτύπωσε ο ντέλλα Ρόμπια στην τερακότα είναι διδακτικό. Απεικόνισε τη Φρόνηση ως μια νεαρή γυναίκα που κοιτάζεται σε έναν μικρό καθρέφτη, με ένα φίδι να σκαρφαλώνει στο σώμα της. Το κεφάλι διαθέτει δύο πρόσωπα, το ένα στραμμένο προς τα εμπρός και το άλλο προς τα πίσω, στοιχείο που μπορεί επίσης να σημαίνει δύο αντίθετα χαρακτηριστικά. Το πρόσωπο που κοιτάζει προς τα πίσω είναι το πρόσωπο ενός γέρου. Το νεανικό πρόσωπο της Φρόνησης αντιπροσωπεύει το παρόν, ενώ το πρόσωπο του γέρου υποδηλώνει τη γνώση και την εμπειρία της ζωής που την οδήγησαν στη σοφία.
Η σύνεση μας ζητά να κοιτάξουμε χωρίς όρους μέσα μας για να γνωρίσουμε πραγματικά τον εαυτό μας: αυτό είναι το νόημα του καθρέφτη που κρατά. Το φίδι αντιπροσωπεύει τη σοφία που απαιτείται για να είμαστε συνετοί και να πράττουμε το σωστό, παραπέμποντας στη βιβλική έκφραση «να είστε συνετοί όπως τα φίδια» (Ματθαίος 10:16).
Ο ντέλλα Ρόμπια παρέθεσε μοτίβα με βαθύ νόημα σε όλη τη γιρλάντα που πλαισιώνει τη Φρόνηση. Πολλά από τα έργα του περιλαμβάνουν τέτοιες γιρλάντες. Σύμφωνα με το Μουσείο Βικτόρια & Άλμπερτ του Λονδίνου, τα λεμόνια συμβολίζουν τη σωτηρία, τα σταφύλια και τα αγγούρια συμβολίζουν την ανάσταση, ενώ τα κυδώνια και τα κουκουνάρια συμβολίζουν την αρετή και την αθανασία.
Η σημασία αυτών των μοτίβων μπορεί να ανιχνευθεί σε βάθος πολλών αιώνων. Για παράδειγμα, ο Πλίνιος (περίπου 24-59 μ.Χ.) θαύμαζε την ικανότητα της κυδωνιάς να μεγαλώνει από μοσχεύματα, οπότε η κυδωνιά παραπέμπει στην αθανασία. Τα τσαμπιά σταφύλια συμβολίζουν το κρασί που σέρβιρε ο Ιησούς στο Μυστικό Δείπνο. Και η λεμονιά ανθίζει όταν είναι εκτεθειμένη σε ηλιοφάνεια. Αυτό, σε συνδυασμό με τις θεραπευτικές ιδιότητες του φρούτου – ιδιαίτερα η παραδοσιακή χρήση του ως αντίδοτο για δηλητήρια – οδήγησε στο να γίνει το λεμόνι σύμβολο της σωτηρίας.
Σε αυτό το έργο του ο ντέλλα Ρόμπια αντανακλά το στυλ που δημιούργησε ο θείος του, Λούκα ντέλλα Ρόμπια (περ. 1400 έως 1482), γύρω στα 1461 για την οροφή της Εκκλησίας του Καρδιναλίου της Πορτογαλίας στο St. Minias on the Mountain, στη Φλωρεντία. Η «Φρόνηση» του Λούκα φέρει τα ίδια κλασικά μοτίβα με αυτή του Αντρέα, αλλά με την προσθήκη φτερών αγγέλου. Η «Φρόνηση» του Λούκα αιωρείται σε μια λίμνη νερού, ενώ η «Φρόνηση» του Αντρέα φαίνεται στατική μέσα στο νερό. Το νερό θα μπορούσε να συμβολίζει την αγνότητα, τον καθαρισμό, αλλά και την ενδοσκόπηση, λόγω της ανακλαστικής του ιδιότητας, ανάλογης με αυτήν του καθρέφτη που κρατούν οι μορφές και και στα δύο έργα.
Υφαίνοντας τη Φρόνηση
Μια υπέροχη αλληγορία της Φρόνησης κρέμεται στο Μουσείο Ταπισερί της Ισπανίας, στο Βασιλικό Παλάτι της Λα Γκρανχά του Σαν Ιλντεφόνσο. Αποτελεί μέρος της σειράς ταπισερί «Οι Τιμές», η οποία περιλαμβάνει εννέα αλληγορικά κομμάτια: «Τύχη», «Σοφία», «Δικαιοσύνη», «Κακία», «Φήμη», «Τιμή», «Πίστη» και «Ευγένεια». Μαζί, απεικονίζουν τον ευγενή χαρακτήρα που χρειάζεται για να κυβερνήσει κανείς και τις ηθικές διδασκαλίες που περιλαμβάνουν τους κινδύνους της κακίας. Ο διακεκριμένος Φλαμανδός καλλιτέχνης Πήτερ Κοέκε φαν Άελστ (1502–1550) δημιούργησε τις ταπισερί για τη στέψη του Καρόλου Ε΄ ως αυτοκράτορα της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας το 1520.
Η μνημειώδης σειρά του Κοέκε φαν Άελστ χρησιμοποιεί τόσο κλασικά όσο και θρησκευτικά μοτίβα και μορφές για να απεικονίσει την καλή συμπεριφορά και τον χαρακτήρα.
Ο Κόεκε φαν Άελστ έδωσε βαθύ νόημα στις εικόνες του που είναι γεμάτες λεπτομέρειες. Η αλληγορική ταπισερί της Φρόνησης διαδραματίζεται σε ένα θέατρο. Η Φρόνηση, καθισμένη σε θρόνο, βρίσκεται στο κέντρο της σκηνής. Ένα φίδι τυλίγεται γύρω από το χέρι της, συμβολίζοντας τη σοφία που χρειάζεται η Φρόνηση για να συζητήσει με την Πίστη και τη Λογική, που βρίσκονται δίπλα της. Το μοτίβο του φιδιού παραπέμπει και πάλι στο «να είστε συνεπείς ως τα φίδια», που είδαμε στη Σοφία του ντέλλα Ρόμπια. Η Λογική κρατά τρεις καθρέφτες που συμβολίζουν τη μνήμη (παρελθόν), τη νοημοσύνη (παρόν) και την πρόνοια (μέλλον): τις τρεις αρετές της Φρόνησης. Μια επιγραφή στον θόλο πάνω από το θρόνο της ενισχύει τη σημασία των μοτίβων και συνοψίζει τα χαρακτηριστικά της: «Preterita recolo presentia ordino futura prevideo» («Συγκεντρώνω το παρελθόν, τακτοποιώ το παρόν, προβλέπω το μέλλον»).
Η Φρόνηση ενσαρκώνει πολλές αρετές, όπως η νοημοσύνη, η περίσκεψη, η προσοχή, η διάνοια, η πρόνοια, η υποταγή και η μνήμη. Αυτές οι επτά αρετές στέκονται ως κομψά ντυμένες μορφές χαμηλά στη σύνθεση. Κάθε μία κρατά αντικείμενα που σχετίζονται με την ταυτότητά της. Για παράδειγμα, η Προσοχή κρατά ένα κυρτό καθρέφτη που αντανακλά την εικόνα μιας αλεπούς και ενός μανδύα μοναχού, ίσως συμβολίζοντας τα δημοφιλή μεσαιωνικά ηθικά παραμύθια του Reynard the Fox. Οι ιστορίες συχνά δείχνουν την αλεπού να ξεγελάει άλλα ζώα.
Ζωγραφίζοντας τη Φρόνηση
Γύρω στο 1550, ο Τιτσιάνο (περ. 1488-1576) ζωγράφισε μια αινιγματική αλληγορία της Φρόνησης, επιλέγοντας διαφορετικά μοτίβα από τα προηγούμενα έργα που περιγράφηκαν.
Απεικόνισε τρία ανδρικά κεφάλια στον καμβά. Ένας γενειοφόρος ενήλικας στο κέντρο πλαισιώνεται από έναν γέρο γενειοφόρο άνδρα και έναν νεαρό με φρέσκο πρόσωπο. Και οι δύο κοιτάζουν πέρα από τα άκρα του πίνακα. Κάτω από τους άνδρες, επανέλαβε τη σύνθεση, αλλά με τρία κεφάλια ζώων: ενός λύκου, ενός λιονταριού και ενός σκύλου. Μια λατινική επιγραφή πάνω από τους τρεις άνδρες αναγράφει: «Μαθαίνοντας από το χθες, ο σημερινός άνθρωπος ενεργεί με σύνεση, για να μην καταστρέψει με τις πράξεις του το αύριο».
Οι τρεις άνδρες σχετίζονται με τις ηλικίες του ανθρώπου: νεότητα, ενηλικίωση και γηρατειά. Και αυτές, με τη σειρά τους, σχετίζονται επίσης με το χθες (νεότητα), το σήμερα (ενηλικίωση) και το αύριο (γηρατειά) στην επιγραφή του πίνακα.
Ο Τιτσιάνο μπορεί να είχε υπ’ όψιν του παλαιότερες αναπαραστάσεις της Φρόνησης, όπως μια μικρή μαρμάρινη προτομή του 14ου αιώνα με τρία πρόσωπα σε ένα κεφάλι. Σύμφωνα με το Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης της Νέας Υόρκης, πρόκειται για ένα σπάνιο «Vultus Trifrons» ή «Αλληγορία της Σωφροσύνης». Καθολικοί καλλιτέχνες του 15ου και 17ου αιώνα σκάλισαν το «Vultus Trifrons» για να συμβολίσουν την Αγία Τριάδα. Η φοιτήτρια Ζωή Γκοντέκε έγραψε στην τελική εργασία της για το Πανεπιστήμιο του Πόρτλαντ: «Οι επικρίσεις των τρικέφαλων απεικονίσεων ξεκίνησαν τον 15ο αιώνα, όπως στην «Summa Theologica» του Αγίου Αντωνίνου της Φλωρεντίας, που γράφει: «Οι ζωγράφοι… είναι κατακριτέοι όταν ζωγραφίζουν πράγματα που είναι αντίθετα με την πίστη, όταν δημιουργούν μια εικόνα της Αγίας Τριάδας ως ένα πρόσωπο με τρία κεφάλια, κάτι που είναι τερατώδες από τη φύση του».
Τα έργα με τις τρικέφαλες απεικονίσεις καταδικάστηκαν και τα περισσότερα καταστράφηκαν, πρώτα μετά το Συμβούλιο της Τριέντης (1545-1563) και αργότερα από τον Πάπα Ουρβανό Η΄, το 1628.
Ως αλληγορία, τα γλυπτά πρόσωπα αντικατοπτρίζουν τις τρεις διαθέσεις της Φρόνησης: τη μνήμη, τη νοημοσύνη και την πρόνοια, που αναφέρονται αντίστοιχα στο παρελθόν, το παρόν και το μέλλον. Σχετίζονται επίσης με τις ηλικίες του ανθρώπου (ένα κοινό θέμα της εποχής) και τα τελετουργικά της μετάβασης από τη νεότητα, στην ενηλικίωση και στα γηρατειά. «Η συγχώνευση των εννοιών της αρετής και του κύκλου της ανθρώπινης ζωής συμπίπτει με μια πιο λεπτή κατανόηση της ανθρώπινης φύσης, καθώς και με την εστίαση στο άτομο», αναφέρει η ιστοσελίδα του Met.
Οι ειδικοί πιστεύουν ότι το τρικέφαλο πλάσμα (λύκος-λιοντάρι-σκύλος) του Τιτσιάνο αναφέρεται στο βιβλίο «Hieroglyphica» του 1556 του συμπατριώτη του, Τζιοβάνι Πιέριο Βαλεριάνο. Το πλάσμα μπορεί να αναχθεί σε ένα ελληνιστικό αιγυπτιακό άγαλμα του Σεράπιδος. Σύμφωνα με την Εθνική Πινακοθήκη του Λονδίνου, είναι η «ενσάρκωση του Χρόνου: ο αδηφάγος λύκος που αντιπροσωπεύει το παρελθόν και καταβροχθίζει τη μνήμη όλων των πραγμάτων, το δυναμικό λιοντάρι που αντιπροσωπεύει το παρόν, ο σκύλος που αντιπροσωπεύει το μέλλον, που προχωράει μπροστά, πάντα γεμάτος ψευδείς ελπίδες».
Ο πίνακας του Τιτσιάνο δείχνει ότι η σοφία του σήμερα (που αντιπροσωπεύεται από την ενηλικίωση και το λιοντάρι) μπορεί να προέλθει μόνο από τη γνώση και την εμπειρία που αποκτήθηκε στο παρελθόν (η νεότητα και ο λύκος). Τέτοια σοφία φέρνει προνοητικότητα, η οποία απεικονίζεται (ως γηρατειά και σκύλος). Η σοφία και η προνοητικότητα καθιστούν δυνατή τη συνετή δράση.
Όλα αυτά τα έργα τέχνης σχετικά με τη σύνεση δίνουν έμφαση στην ενδοσκόπηση: μόνο χρησιμοποιώντας τις εμπειρίες και τις γνώσεις του παρελθόντος, μπορούμε να αξιολογήσουμε κάθε δεδομένη κατάσταση με σοφία πριν προβούμε στη σωστή ενέργεια. Αυτή η ενέργεια μπορεί να είναι ένας δύσκολος δρόμος, αλλά ο συνετός άνθρωπος καταλαβαίνει ότι όταν η σοφία εφαρμόζεται με πίστη και λογική, καθοδηγεί τις πιο δίκαιες ενέργειες.
