Το τσάι είναι το δεύτερο πιο διαδεδομένο ρόφημα στον κόσμο μετά το νερό και γύρω του έχουν αναπτυχθεί μοναδικά έθιμα και παραδόσεις. Από την καλλιέργεια και την επεξεργασία των φύλλων μέχρι τις τελετές και τους συμβολισμούς, κάθε πολιτισμός έχει προσδώσει το δικό του νόημα σε ένα φλυτζάνι τσαγιού. Στη σειρά αυτή παρουσιάζουμε πτυχές της ιστορίας και των εθίμων του τσαγιού, φωτίζοντας την πολιτισμική του διάσταση.
Η στιγμή του βρασμού δεν είναι μόνο φυσική μεταβολή, αλλά αφύπνιση της ζωής. Το νερό, ο ήχος και η σιωπή συναντιούνται στην τελετή του τσαγιού. Από τον Κινέζο Λου Γιου [Lu Yu] μέχρι το ιαπωνικό τσα νο γιου [cha no yu], ο βρασμός του νερού αποκαλύπτει την ισορροπία ανάμεσα στην επιστήμη και την ποίηση του τσαγιού.
Στην τελετή του τσαγιού, κάθε κίνηση έχει τον ρυθμό και τον λόγο της. Όμως υπάρχει μια στιγμή που υπερβαίνει τη διαδικασία, μια στιγμή όπου η φύση αγγίζει την τελειότητα. Είναι η στιγμή που το νερό βράζει. Ο ήχος του νερού που αρχίζει να τραγουδά μέσα στο δοχείο δεν είναι απλώς το προοίμιο, είναι η αφύπνιση. Εκεί γεννιέται το τσάι και μαζί του, η σιωπή του νου.
Στην κινεζική παράδοση του τσαγιού, λέγεται πως το νερό είναι η ψυχή και το τσάι η ουσία. Ακόμη κι αν τα φύλλα είναι τα πιο εκλεκτά του κόσμου, χωρίς σωστό νερό δεν υπάρχει τελετουργία, μόνο έγχυση.
Οι δάσκαλοι του τσαγιού διακρίνουν τρία στάδια βρασμού, τα οποία περιγράφονται με ποιητικές εικόνες ήδη από την εποχή της δυναστείας Τανγκ (7ος -10ος αιώνας μ.Χ.):
1. Μάτια του ψαριού: Όταν οι πρώτες μικρές φυσαλίδες αρχίζουν να σχηματίζονται στον πάτο του δοχείου. Το νερό είναι ακόμη ήρεμο. Αυτή είναι η στιγμή για τα πιο ευαίσθητα τσάγια, όπως τα λευκά και τα πράσινα.
2. Μάτια του καβουριού: οι φυσαλίδες μεγαλώνουν και το νερό αρχίζει να κυματίζει απαλά. Κατάλληλο για τσάγια oolong ή κίτρινα.
3. Άγριος βρασμός: το νερό στροβιλίζεται έντονα και ακούγεται σαν τύμπανο. Είναι το στάδιο για τα πιο δυνατά τσάγια, όπως μαύρα ή pu-erh.
Σύμφωνα με τον Λου Γιου, τον Άγιο του τσαγιού, ποιητή και συγγραφέα του διάσημου έργου που αποτελεί και τον Κώδικα του Τσαγιού, «Βίβλος του Τσαγιού», Τσα Τζινγκ [Cha Jing]: «Το τέλειο νερό δεν είναι ούτε πολύ ανήσυχο ούτε πολύ ήσυχο. Είναι σαν την αναπνοή ενός ανθρώπου που έχει μόλις αφυπνιστεί». Ο Λου Γιου έβλεπε στο σερβίρισμα του τσαγιού την ίδια αρμονία και τάξη που βασιλεύει σε όλα τα πράγματα.
Τη στιγμή του βρασμού, η ενέργεια του νερού μεταμορφώνεται. Από ύλη γίνεται ροή, από σιωπή γίνεται παλμός. Η επιστήμη μπορεί να περιγράψει αυτή τη διαδικασία ως απλή φυσική μεταβολή θερμοκρασίας και πίεσης. Όμως για τους δασκάλους του τσαγιού, είναι μια ιερή μετάβαση.
Στη φιλοσοφία του Ζεν το νερό αντιπροσωπεύει τον νου. Όσο πιο καθαρό και ακίνητο είναι, τόσο πιο καθαρά αντανακλά τον ουρανό. Όταν έρχεται σε βρασμό, δεν χάνει την καθαρότητά του, απλώς εκφράζει τη δύναμή του. Έτσι και ο νους του ασκητή, όταν αφυπνίζεται δεν θολώνει, λάμπει.
Ο ήχος του νερού
Οι Κινέζοι δάσκαλοι έδιναν σημασία όχι μόνο στην όψη, αλλά και στον ήχο του νερού. Στην ιαπωνική παράδοση τσανογιού, ο ήχος του νερού που κοχλάζει στο βραστήρα λέγεται ματσουκαζέ [matsukaze, δηλαδή άνεμος ανάμεσα στα πεύκα]. Είναι ο ήχος που συνοδεύει τη σιωπή, το υπόβαθρο της προσευχής, η ρυθμική ανάσα της στιγμής. Όταν ο οικοδεσπότης ακούσει αυτόν τον ήχο, ξέρει πως το νερό είναι έτοιμο, κι εκείνος επίσης.
Κάθε τσάι έχει τη δική του θερμοκρασία, το δικό του σημείο ισορροπίας. Αν το νερό είναι πολύ καυτό, σκοτώνει τη λεπτότητα. Αν είναι χλιαρό, το τσάι μένει άψυχο. Η τέχνη του βρασμού είναι στην πραγματικότητα, η τέχνη της ακρόασης. Να ακούς το νερό, να νιώθεις τη στιγμή, να βρίσκεις το σημείο της φυσικής αρμονίας.
Όπως λένε οι Ιάπωνες δάσκαλοι: «Το σωστό νερό δεν το μετράς με θερμόμετρο, το νιώθεις με την καρδιά». Τη στιγμή του βρασμού και του σερβιρίσματος, η σχέση του τελετουργού με το σκεύος αποκτά ιδιαίτερη σημασία. Η χρήση ενός γκαιγουάν [gaiwan] προσφέρει απλότητα και αμεσότητα, ενώ η τσαγιέρα απαιτεί απόλυτο έλεγχο της ροής και βαθιά γνώση της συμπεριφοράς της. Η γωνία έγχυσης, η στιγμή που σταματά η ροή, ακόμη και το κλείσιμο του καπακιού, γίνονται μέρος μιας ευαίσθητης χορογραφίας που καθορίζει την ισορροπία της τελετής. Χωρίς αυτή τη συνειδητή επαφή, το σερβίρισμα μπορεί να χάσει τη ρυθμικότητα και την ακρίβειά του, στοιχεία που είναι ουσιώδη για την τέλεια εμπειρία του τσαγιού.
Μια πνευματική στιγμή
Στη στιγμή που το νερό φτάνει στο βρασμό, συμβαίνει κάτι λεπτό. Είναι η κορύφωση της προετοιμασίας, το μεταίχμιο ανάμεσα στην αναμονή και την πράξη. Η θερμότητα, ο ήχος, ο ατμός, όλα μοιάζουν με την αναπνοή της φύσης που ενώνεται με τον άνθρωπο.
Στην παράδοση του τσαγιού, ο άνθρωπος δεν κυριαρχεί στο νερό, συνεργάζεται μαζί του. Το νερό δεν βράζει για να το χρησιμοποιήσουμε, βράζει για να μας θυμίσει την κυκλική σοφία της αλλαγής.
Η ένωση αυτή δεν είναι απλώς φυσική, είναι μεταμόρφωση. Το νερό παίρνει το χρώμα, το άρωμα και τη ζωή του φυτού, και ο άνθρωπος παίρνει κάτι από αυτή τη γαλήνη.
Όπως το νερό που θερμαίνεται αργά ώσπου να ‘τραγουδήσει’, έτσι και ο νους χρειάζεται χρόνο για να αφυπνιστεί χωρίς βία.
Η τέχνη του τσαγιού μας διδάσκει ότι η υπομονή, η προσοχή και η αγάπη για τη λεπτομέρεια είναι δρόμοι προς την αρμονία.
* * * * *
Στη σειρά «Η τέχνη της τελετής του τσαγιού» έχουν δημοσιευθεί μέχρι στιγμής τα:
Η τέχνη της τελετής του τσαγιού (α΄ μέρος)
Γιορτάζοντας με τσάι και mooncake το φθινόπωρο (β΄ μέρος)
Τα ιερά εργαλεία της κινέζικης τελετής του τσαγιού (γ΄ μέρος)
Όταν το σκεύος ορίζει το τσάι (δ΄ μέρος)
Η στιγμή του βρασμού (ε΄ μέρος)
