Το τσάι είναι το δεύτερο πιο διαδεδομένο ρόφημα στον κόσμο μετά το νερό και γύρω του έχουν αναπτυχθεί μοναδικά έθιμα και παραδόσεις. Από την καλλιέργεια και την επεξεργασία των φύλλων μέχρι τις τελετές και τους συμβολισμούς, κάθε πολιτισμός έχει προσδώσει το δικό του νόημα σε ένα φλυτζάνι τσαγιού. Στη σειρά αυτή παρουσιάζουμε πτυχές της ιστορίας και των εθίμων του τσαγιού, φωτίζοντας την πολιτισμική του διάσταση.
Η τελετή του τσαγιού, γνωστή ως γκονγκφού τσα [Gongfu Cha], δεν είναι απλώς ένας τρόπος προετοιμασίας ροφήματος, είναι μια πράξη συνειδητότητας και πολιτισμού. Κάθε κίνηση, κάθε εργαλείο και κάθε σταγόνα νερού ενσωματώνουν αιώνες παράδοσης και σοφίας.
Ας γνωρίσουμε, λοιπόν, τα βασικά και πιο αγαπημένα εργαλεία αυτής της ιεροτελεστίας, τη σημασία τους και τη βαθιά φιλοσοφία που τα συνοδεύει.
Η τελετή του τσαγιού απαιτεί ακρίβεια, αισθητική και σεβασμό προς το τσάι. Για τον λόγο αυτό χρησιμοποιούνται συγκεκριμένα εργαλεία, τα οποία λειτουργούν σε πλήρη αρμονία μεταξύ τους.
Gaiwan: η καρδιά της κινεζικής τελετής του τσαγιού
Το γκάιγουάν [gaiwan] σημαίνει κυριολεκτικά «σκεπασμένο μπολ» και αποτελεί ένα από τα πιο χαρακτηριστικά και σημαντικά εργαλεία της κινεζικής τελετής του τσαγιού. Αποτελείται από τρεις απλές αλλά αρμονικές επιφάνειες: το μπολ (το σώμα), το καπάκι, και τη βάση/πιατάκι (που μερικές φορές παραλείπεται).
Παρά την απλότητά του, το γκάιγουάν ενσωματώνει την κινεζική αντίληψη για ισορροπία, αρμονία και διαφάνεια. Είναι το εργαλείο που συνδέει τον λάτρη του τσαγιού με το ίδιο το φύλλο, το άρωμα και τη διαδικασία.
Επίσης, θεωρείται μικρογραφία του σύμπαντος: το πιατάκι αντιπροσωπεύει τη γη, το μπολ τον άνθρωπο και το καπάκι τον ουρανό.
Το μπολ του γκάιγουάν έχει φαρδύ στόμιο και στενότερη βάση, επιτρέποντας στα φύλλα του τσαγιού να κινούνται και να ανοίγουν ομοιόμορφα κατά την εκχύλιση. Το καπάκι ρυθμίζει τη θερμότητα και χρησιμεύει ως φίλτρο όταν ρίχνουμε το τσάι, ενώ το πιατάκι προσφέρει σταθερότητα και προστατεύει τα χέρια από τη θερμότητα. Οι χωρητικότητες ποικίλουν από 60 έως 150ml. Η τριμερής δομή του (μπολ, πιατάκι, καπάκι) καθιερώθηκε στη Δυναστεία Μινγκ (1368-1644), με το γκάιγουάν να γίνεται εργαλείο εκχύλισης και πόσης ταυτόχρονα.
Το γκάιγουάν γνώρισε τη χρυσή του εποχή τον καιρό της Δυναστείας Τσινγκ (1644-1912), όταν άρχισε να παράγεται σε πορσελάνη, γυαλί ή λεπτό κεραμικό και έγινε σύμβολο αριστοκρατίας, εκλέπτυνσης και πολιτισμού.
Από τον 20ο αιώνα και μετά χρησιμοποιείται κυρίως ως σκεύος εκχύλισης, αντί για κύπελλο πόσης. Συχνά αποτελεί το κεντρικό σκεύος στις τελετές τσαγιού, αντικαθιστώντας την τσαγιέρα. Η χρήση του απαιτεί υπομονή και δεξιοτεχνία, καθώς δεν διαθέτει χερούλι και πρέπει να το κρατάς προσεκτικά, ισορροπώντας τη θερμότητα και την κίνηση.
Αυτός ο χορός ανάμεσα στα δάχτυλα, το καπάκι και τα φύλλα τσαγιού γίνεται μορφή διαλογισμού, σε καλεί να επιβραδύνεις, να εστιάσεις στην αναπνοή, να παρατηρήσεις την αλλαγή του νερού, τη μυρωδιά, το χρώμα, τον χρόνο. Το γκάιγουάν εκφράζει τη φιλοσοφία του γουγουέι [wu wei], της αρμονικής δράσης χωρίς βία ή υπερβολή.
Τα υλικά κατασκευής του είναι η πορσελάνη, ιδανική για πράσινα και λευκά τσάγια, ή το γυαλί, που επιτρέπει να βλέπεις την κίνηση των φύλλων και το χρώμα του νερού. Μπορεί επίσης να είναι πήλινο (Yixing ή stoneware), που κρατά τη θερμότητα και ταιριάζει με πιο σκούρα τσάγια, όπως τα oolong και pu-erh.
Το γκάιγουάν είναι το εργαλείο της αμεσότητας και διαφάνειας. Η πορσελάνη ή το γυαλί του δεν απορροφά γεύσεις. Κάθε τσάι φανερώνει τον χαρακτήρα του χωρίς καμία παρέμβαση. Επιπλέον, επιτρέπει στον λάτρη να βλέπει τα φύλλα να κινούνται και να ελέγχει ακριβώς τη στιγμή της εκχύλισης. Η εμπειρία είναι οπτική, αισθητική και στοχαστική. Όλα συμβαίνουν μπροστά στα μάτια του. Είναι το εργαλείο της εσωτερικής γαλήνης και της συγκέντρωσης.
Η τσαγιέρα yixing
Μια τσαγιέρα γισίνγκ [yixing] είναι ένα παραδοσιακό κινεζικό σκεύος για τσάι, που προέρχεται από την περιοχή Γισίνγκ, στην επαρχία Τζιανγκσού της Κίνας. Αυτές οι τσαγιέρες θεωρούνται από τις πιο εκλεπτυσμένες στον κόσμο για την παρασκευή του τσαγιού, ιδιαίτερα για κινέζικα πράσινα, oolong και pu-erh τσάγια.
Είναι κατασκευασμένη από πηλό πορώδη, αλλά όχι διαπερατό, που επιτρέπει στο τσάι να «αναπνέει». Αυτό σημαίνει ότι απορροφά αρωματικά έλαια από το τσάι με τον χρόνο, χτίζοντας ένα στρώμα γεύσης μέσα στα τοιχώματα.
Λόγω αυτής της ιδιότητάς τους, λέγεται ότι οι τσαγιέρες γισίνγκ έχουν «μνήμη» του τσαγιού. Για αυτόν τον λόγο παραδοσιακά χρησιμοποιείται μία τέτοια τσαγιέρα για κάθε διαφορετικό είδος τσαγιού (π.χ. μόνο για oolong ή μόνο για pu-erh),ώστε να μην αναμειγνύονται τα αρώματα.
Οι γνήσιες τσαγιέρες γισίνγκ είναι χειροποίητες και συχνά θεωρούνται έργα τέχνης. Υπάρχουν διαφορετικά σχήματα, μεγέθη και στυλ, καθένα με δική του παράδοση. Συνήθως είναι μικρές (100-250 ml), επειδή προορίζονται για τελετές τσαγιού του τσαγιού, όπου γίνονται πολλαπλές, σύντομες εκχυλίσεις. Ο πηλός μένει ‘γυμνός’ εσωτερικά, ώστε να απορροφά και να βελτιώνει τη γεύση με τον χρόνο. Δεν πλένεται με σαπούνι ή απορρυπαντικό. Ξεπλένεται μόνο με ζεστό νερό και αφήνεται να στεγνώσει φυσικά. Με τον καιρό, αναπτύσσει μια φυσική πατίνα που θεωρείται σημάδι καλής χρήσης.
Η αυθεντική γισίνγκ είναι φτιαγμένη από φυσικό, μη γυαλισμένο πηλό ζίσα [zisha]. Όταν την αγγίζεις, πρέπει να νιώθεις μια απαλή αλλά ελαφρώς τραχιά επιφάνεια, όχι γυαλιστερή σαν πορσελάνη. Αν έχει γυαλιστερή ή λουστραρισμένη επιφάνεια, πιθανότατα δεν είναι αυθεντική. Ο πραγματικός πηλός γισίνγκ αναπνέει, γι’ αυτό δεν τον καλύπτουν με τίποτα.
Ισορροπία μεταξύ των δύο
Πρόκειται για δύο διαφορετικές εμπειρίες. Το γκάιγουάν σου δείχνει την αλήθεια του τσαγιού, καθαρή, φωτεινή, ανοιχτή. Η τσαγιέρα γισίνγκ σού αποκαλύπτει τη μνήμη του τσαγιού, ζεστή, βαθιά, εξελισσόμενη.
Η επιλογή ανάμεσά τους είναι θέμα διάθεσης και στιγμής. Αν θέλεις να εξερευνήσεις πολλά διαφορετικά τσάγια, για να δοκιμάζεις και να συγκρίνεις γεύσεις, διαλέγεις γκάιγουάν. Αν θέλεις να δημιουργήσεις μια σχέση με ένα συγκεριμένο τσάι διαλέγεις γισίνγκ.
Πολλοί δάσκαλοι του τσαγιού έχουν και τα δύο. Το γκάιγουάν χρησιμοποιείται για εκπαίδευση, δοκιμή, καθαρή γεύση, ενώ η τσαγιέρα γισίνγκ για τελετουργία, βάθος και εσωτερική ηρεμία.
Μαζί συμβολίζουν τη δυαδικότητα του γιν και του γιανγκ. Το γκάιγουάν το φως και τη ροή, η γισίνγκ τη γη και τη σταθερότητα.
Και τα δύο όμως υπηρετούν τον ίδιο σκοπό: μας διδάσκουν υπομονή, παρουσία και σεβασμό απέναντι στο τσάι, στη φύση και στον εαυτό μας.
Συμπληρωματικά και βοηθητικά εργαλεία
Για να γίνει η τελετή πιο πλούσια, πιο πρακτική και πιο καλαίσθητη, χρησιμοποιούνται και τα εξής:
Gongdao Bei/ Cha Hai: Ποτήρι που παίρνει το τσάι από το γκάιγουάν ή την τσαγιέρα πριν τη διανομή στα φλυτζάνια, ώστε το κάθε φλυτζάνι να έχει την ίδια ένταση και φεύση.
Cha Bei, Pinming Bei, Wenxiamg Bei: Φλιτζανάκια στα οποία γευόμαστε το τσάι.
Cha Pan: Δίσκος με σχισμές ή αποχέτευση για να συγκρατεί το νερό και τυχόν διαρροές. Η ροή, το χύσιμο, το πλύσιμο αποτελούν μέρος της τελετής.
Shui Hu: Κατσαρόλα ή βραστήρας για το βράσιμο του νερού στην κατάλληλη θερμοκρασία. Από αυτό ξεκινά η σωστή εκχύλιση.
Περαιτέρω βοηθητικά στοιχεία και πολυτέλειες
Για μια πιο πλούσια εμπειρία ή τελετουργία, υπάρχουν επίσης:
Κουτάλι-δοσομετρητής τσαγιού για να μετράς τα φύλλα τσαγιού, να τα μεταφέρεις με ακρίβεια.
Φίλτρο/σίτα για να συγκρατείς τα φύλλα όταν περνάει το τσάι από το γκάιγουάν ή την τσαγιέρα.
Βελόνα για να καθαρίζεις το στόμιο της κανάτας ή του γκάιγουάν ώστε να μην φράσσει από φύλλα.
Τσιμπίδες για να κρατάς τα μικρά φλυτζάνια όταν ζεσταίνονται ή να τα σερβίρεις με κομψότητα.
Πανί τσαγιού, για καθαρισμό, στέγνωμα, για να σκουπίζεις διαρροές.
Λεκάνη, για να χύνεις τα αρχικά ξεπλύματα, έτσι κρατιέται καθαρός ο χώρος. Η καθαριότητα είναι μέρος της τελετουργίας.
Ζωάκια τσαγιού, μικρά διακοσμητικά ζώα ή φιγούρες από πηλό, πάνω στα οποία συχνά χύνεις λίγο τσάι ή νερό. Λέγεται, πως αυτά τα ζωάκια δεν είναι μόνο διακοσμητικά αλλά φέρουν και πολιτιστικούς συμβολισμούς και ευλογίες. Αποκτούν πατίνα με τον χρόνο, προσφέρουν μια αίσθηση σύνδεσης, χαλάρωσης.
Ζυγαριά, για να ζυγίζεις τα φύλλα με ακρίβεια.
Χρονόμετρο, ειδικά αν είσαι αρχάριος, για να τηρείς τους χρόνους εκχύλισης με ακρίβεια, ώστε να μάθεις τι ταιριάζει στο κάθε τσάι.
Η αρμονία των εργαλείων
Στην κινέζικη παράδοση, κάθε εργαλείο της τελετής του τσαγιού δεν είναι απλώς αντικείμενο, αλλά φορέας νοήματος. Κάθε στοιχείο έχει τη δική του φωνή.
Το γκάιγουάν αντιπροσωπεύει τη διαύγεια και την παρουσία. Η τσαγιέρα χι το βάθος και τη μνήμη. Το cha hai (τσα χάι, το ποτήρι) την ισότητα και δικαιοσύνη, αφού εξασφαλίζει ότι όλοι οι καλεσμένοι πίνουν τσάι της ίδιας έντασης. Τα μικρά εργαλεία (το κουτάλι, οι τσιμπίδες, το πιατάκι, το πανί) συμβολίζουν τη φροντίδα, τη λεπτομέρεια και τη σεμνότητα.
Μαζί, όλα αυτά τα αντικείμενα λειτουργούν σαν ένα μικρό σύμπαν όπου συναντώνται έξι στοιχεία: το νερό, η γη, ο αέρας (ως άρωμα), η φωτιά (ως θερμότητα), το ξύλο και το μέταλλο.
Μέσα από την κίνηση, το άγγιγμα και τον ρυθμό, το τσάι γίνεται γέφυρα ανάμεσα στον άνθρωπο και τη φύση.
Το άνοιγμα του γκάιγουάν, το γέμισμα της γισίνγκ, το μοίρασμα του τσα χάι είναι όλα πράξεις ευγνωμοσύνης.
Κάθε σταγόνα νερού, κάθε ήχος από το άδειασμα του τσαγιού, υπενθυμίζει τo εφήμερο της στιγμής και τη χαρά του «εδώ και τώρα».
* * * * *
Στη σειρά «Η τέχνη της τελετής του τσαγιού» έχουν δημοσιευθεί μέχρι στιγμής τα:
Η τέχνη της τελετής του τσαγιού (α΄ μέρος)
Γιορτάζοντας με τσάι και mooncake το φθινόπωρο (β΄ μέρος)
Τα ιερά εργαλεία της κινέζικης τελετής του τσαγιού (γ΄ μέρος)
