Η τέχνη της βιβλιοδεσίας

Της Anita L. Sherman

Μετάφραση: Αλία Ζάε

Όταν ο γιος μου Ντάγκλας ήταν μικρός, μια από τις κοινές μας διασκεδάσεις ήταν το διάβασμα. Έμαθε να διαβάζει πολύ γρήγορα, αλλά πάντα απολάμβανε να έρχεται στην αγκαλιά μου ή να με ακούει με αδιάλειπτη προσοχή, ξαπλωμένος στο κρεβάτι του και κοιτάζοντας το ταβάνι.

Όταν ο Ντάγκλας ήταν γύρω στα 10, αποφασίσαμε να δοκιμάσουμε τον «Μόμπυ Ντικ» του Χέρμαν Μέλβιλ. Τα πηγαίναμε μια χαρά με τον Κάπταιν Άχαμπ και την εμμονική του αναζήτηση της μεγάλης φάλαινας, αλλά κολλήσαμε στη λεπτομερή περιγραφή της ανατομίας της φάλαινας.

Κάτι που βοήθησε τις αναγνώσεις μας, όσο αυτές κράτησαν, ήταν το ίδιο το βιβλίο, ένας παλιός χοντρός τόμος του 1930 των εκδόσεων Random House.

Οι σελίδες έχουν αυτή την παλαιική κρεμ απόχρωση και είναι εμπλουτισμένες με χαρακτικά του Ρόκγουελ Κεντ. Οι έντονες ασπρόμαυρες εικόνες εμφανίζονται αρκετά συχνά στο κείμενο με την κομψή γραμματοσειρά –Monotype Fournier- προσθέτοντας οπτικές πληροφορίες στην κλασική ιστορία.

Δυστυχώς, η ράχη του βιβλίου είναι σκισμένη και κρέμεται. Το μαύρο ύφασμα με τα ασημένια στολίδια που καλύπτει το εξώφυλλο είναι ξεθωριασμένο και κουρασμένο.

Το βιβλίο ανήκε στη μητέρα μου Ωρόρα, τη γιαγιά του Ντάγκλας. Της το είχαν κάνει δώρο το 1931.

Από τότε μεταφέρεται από ράφι σε ράφι, φορτωμένο με απαλές, θερμές αναμνήσεις.

Αυτό που χρειάζεται είναι ένα φρεσκάρισμα, μια ανανέωση στο σώμα και το πνεύμα, ώστε να επανέλθει στην πρωτινή του δόξα – και, κυρίως, ώστε να μπορούμε να το κρατάμε χωρίς να φοβόμαστε ότι θα διαλυθεί.

Σε παρόμοια κατάσταση με τον «Μόμπυ Ντικ» μας βρίσκονται πολλά βιβλία. Παλιά οικογενειακά αντίτυπα της Βίβλου, βιβλία μαγειρικής, προσωπικά ημερολόγια και αμέτρητα άλλα βιβλία που εκλιπαρούν για λίγη τρυφερότητα και φροντίδα, που μόνο οι επαγγελματίες βιβλιοδέτες μπορούν να προσφέρουν. Αυτοί οι παραδοσιακοί τεχνίτες είναι ένας θησαυρός και οι πολύτιμες ικανότητές τους αξίζουν τον σεβασμό και τον θαυμασμό μας.

Το πνεύμα της παράδοσης

Περνώντας μέσα από αυτό το δάσος, περιμένω να δω τον Χάρυ Πότερ να εμφανίζεται από στιγμή σε στιγμή. Ο ελικοειδής δρόμος, στεφανωμένος από ψηλά δέντρα, με οδηγεί σε μερικά ξύλινα σπίτια. Το κυρίως βιβλιοδετείο, εκεί όπου γίνεται η χειροτεχνική εργασία, είναι ψηλοτάβανο και έχει μεγάλα παράθυρα και πολλούς αποθηκευτικούς χώρους, όπου φυλάσσονται άπειρα εργαλεία, χαρτιά, δέρματα, κλωστές και λεπτά φύλλα χρυσού για την επιχρύσωση.

Δεν είναι η Σχολή Μαγείας του Χόγκουαρτς, αλλά σίγουρα συμβαίνουν κι εδώ μαγικά.

Καλωσήρθατε στο Cat Tail Run Hand Bookbinding, στο Γουίντσεστερ της Βιρτζίνια. Έχοντας πάρει την ονομασία του από ένα τοπικό ρυάκι εδώ και περισσότερα από 30 χρόνια, το παραδοσιακό βιβλιοδετείο δημιουργεί από τότε ειδικά κουτιά, δεσίματα κατά παραγγελία και άλλους τύπους προστατευτικών για τα βιβλία κατασκευών.

 

Η φιλοσοφία τους συνίσταται στην αποκατάσταση και συντήρηση των βιβλίων με επαγγελματισμό αλλά και τρυφερότητα. Τις τελευταίες δεκαετίες έχουν συνεργαστεί με ιδιώτες, ιδρύματα και κυβερνητικούς φορείς.

Κάνουν βιβλιοδεσίες και αναπαλαιώσεις βιβλίων.

Οι τεχνικές που χρησιμοποιούν έχουν μακρά ιστορία. Κάποιες από αυτές εξελίχθηκαν εδώ και αιώνες και προσδίδουν στο τελικό αποτέλεσμα όχι μόνο δομική αρτιότητα, αλλά και εξαιρετική αισθητική.

Όπως αναφέρεται και στον ιστότοπό τους: «Με την αναπαλαίωση που κάνουμε, προσπαθούμε να επαναφέρουμε τα βιβλία στην αρχική τους κατάσταση. Γι’ αυτό χρησιμοποιούμε όσο περισσότερο δυνατόν το υπάρχον δέσιμο. Τα νέα υλικά που μπορεί να χρησιμοποιηθούν έχουν ουδέτερο pH, είναι μη τοξικά και βοηθούν τους αγαπημένους σας τόμους να αντέξουν στον χρόνο.»

Στην επίσκεψή σας στο Cat Tail Run, είναι πολύ πιθανό να συναντήσετε πρώτα τον Ρόουλαντ Κερκς, διευθυντή του βιβλιοδετείου και της σχολής βιβλιοδεσίας. Θα σας χαιρετίσει με θέρμη, θα σας συνοδεύσει στον χώρο υποδοχής και θα σας αναλύσει αυτό που μπορεί να γίνει για την προστασία και τη συντήρηση του θησαυρού σας είτε αυτός είναι η οικογενειακή Βίβλος ή ένα προσωπικό ημερολόγιο. Θα χρησιμοποιηθεί δέρμα ή ύφασμα; Θα χρειαστεί επιχρύσωση;

«Όλα εξαρτώνται από τις ανάγκες της κάθε περίπτωσης» μου είπε κατεβάζοντας δείγματα και δείχνοντας μου φωτογραφίες «πριν και μετά». «Το επίπεδο της δουλειάς μας είναι πολύ υψηλό» είπε δείχνοντάς μου ένα κουτί που φτιάχτηκε κατά παραγγελία για ένα πολύτιμο βιβλίο.

Η αναπαλαίωση βιβλίων απαιτεί λεπτοδουλειά και πολλά ειδικά εργαλεία. (Randy Litzinger)

Κινούμενος ανάμεσα στα εργαλεία της δουλειάς του, ο Κερκς χαμογελά παρουσιάζοντας τις διάφορες χειροκίνητες πρέσες, συστήνοντας κάθε μία με το όνομά της. Υπάρχει το νούμερο 3, ο Τάβις, και το νούμερο 4, ο Φίνεγκαν. Μοιάζουν αντίκες και ίσως και να είναι, αλλά είναι και απόλυτα λειτουργικές. Κάθε πρέσα έχει τη δική της λειτουργία και χρήση.

Σε ένα άλλο σημείο, ο Κερκς ανοίγει μεγάλα συρτάρια όπου φυλάσσονται τα διακοσμητικά χαρτιά.

Σε μια άλλη γωνία βρίσκονται τα εργαλεία που χρησιμεύουν για τη δημιουργία περίτεχνων δερμάτινων εξωφύλλων.

 

Είναι ένα εργαστήριο θαυμάτων, που έχει κερδίσει επάξια την εκτίμηση του κόσμου για την ποιοτική δουλειά του.

Συχνά, η τρέχουσα τιμή ενός βιβλίου έχει μικρή σημασία για τον πελάτη, αναφέρει ο Κερκς. Αυτό που θέλουν δεν είναι να το μεταπωλήσουν, αλλά να το φυλάξουν στην καλύτερη δυνατή κατάσταση. Ίσως για να το κληροδοτήσουν στην επόμενη γενιά.

Το Cat Tail Run είναι προστατευτικό απέναντι στους πελάτες του. Στο εργαστήριο φιλοξενούν και αναπαλαιώνουν μερικές αξιόλογες συλλογές και σε κάποιες περιπτώσεις η ταυτότητα του πελάτη παραμένει απόρρητη.

Λεπτοδουλειά

Είναι ένα είδος μικροσκοπικού αργαλειού, αλλά αυτό που «υφαίνεται» είναι οι σελίδες ενός βιβλίου, με το χέρι και χρησιμοποιώντας ειδικές κλωστές. Απαιτεί υψηλά επίπεδα ακρίβειας και υπομονής. Υπεύθυνη σε αυτόν τον τομέα είναι η έμπειρη υπάλληλος Σούζαν ΜακΚαίημπ.

Η ΜακΚαίημπ εργάζεται στο Cat Tail Run σχεδόν 20 χρόνια. Ειδικότητά της είναι η συρραφή των τυπογραφικών φύλλων και η κατά παραγγελία δημιουργία κεφαλαριών. Στο σημείο όπου εργάζεται επικρατεί ησυχία, απαραίτητη για τη λεπτομερή και σχολαστική δουλειά που πρέπει να κάνουν με υπομονή τα επιδέξια δάχτυλά της. Το αποτέλεσμα είναι ένα έργο τέχνης.

 

Η κοινωνική και ενθουσιώδης ιδιοκτήτρια του βιβλιοδετείου, Τζιλ Ντέις, βιβλιοδέτις και η ίδια, έχει την ιδανική μόρφωση για το επάγγελμα που εξασκεί. Γνωρίζει χημεία και τα βιβλία.

Σπούδασε βιβλιοδεσία και συντήρηση πρώτα στο Νορθάμπτον της Μασσαχουσέτης, κατόπιν στο Τμήμα Συντήρησης Βιβλιοθηκών του Πανεπιστημίου Κορνέλ και ύστερα στο εργαστήριο συντήρησης του Ινστιτούτου Σμιθσόνιαν. Είναι πτυχιούχος Χημείας και κάτοχος μεταπτυχιακού στην βιβλιοθηκονομία από το Πανεπιστήμιο Συρακούσες, όπου ειδικεύτηκε στη μελέτη των αρχείων και των σπάνιων συλλογών βιβλίων.

Η Ντέις γνωρίζει πόσο ιδιαίτερο είναι το περιβάλλον εργασίας της. «Έφερα το μικρό σπιτάκι που είδατε προ ολίγου από μια άλλη τοποθεσία. Χρονολογείται από το 1890» μας λέει.

Κινείται με χάρη και αυτοπεποίθηση στον χώρο του βιβλιοδετείου. Νιώθει υπερήφανη για τις υπηρεσίες που προσφέρουν: «Είμαστε σοβαροί βιβλιοδέτες. Είμαστε ένα μεγάλο βιβλιοδετείο στον μικρό χώρο της βιβλιοδεσίας.»

Η πελατεία τους εκτείνεται σε όλη την επικράτεια των ΗΠΑ και πέρα από αυτήν. Ανάμεσα στους πελάτες τους συγκαταλέγονται το Πανεπιστήμιο Κλέμσον, η Σχολή Γουώρτον, το Τμήμα Πτηνών του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας Σμιθσόνιαν και το Πανεπιστήμιο της Ουάσιγκτον.

Για το Πανεπιστήμιο της Τζόρτζταουν , το βιβλιοδετείο αποκατέστησε τα αντίτυπα της Μάρθας και του Τζορτζ Ουάσιγκτον του βιβλίου του Μαρκ Κέιτσμπυ «Φυσική Ιστορία της Καρολίνας, της Φλόριντα και των Νήσων Μπαχάμες» (1731-1743) και αναπαλαίωσε και ξαναέδεσε ένα αντίτυπο της Πρώτης Συλλογής (First Folio, 1623) έργων του Σαίξπηρ. Επίσης, ο Εθνικός Καθεδρικός Ναός της Ουάσιγκτον τους επέλεξε για τη συντήρηση της Βίβλου που χρησιμοποιούν στον άμβωνα.

«Δεν είμαστε εκτιμητές βιβλίων» λέει η Ντέις. «Αν κάποιος ανησυχεί για τις συνέπειες που η αναπαλαίωση θα έχει ενδεχομένως στην αξία του βιβλίου του, θα είναι ίσως καλύτερα να απευθυνθεί σε έναν εκτιμητή πριν πάρει την τελική του απόφαση.»

Για κάποιους όμως, προσθέτει, η συναισθηματική αξία του βιβλίου και η σημασία της αποκατάστασής του – το να ξαναβρεί την αρχική του ομορφιά και λειτουργικότητα – μετρούν περισσότερο από τη χρηματική του αξία ως αντίκα.

«Θέλουν να το αποκαταστήσουμε γιατί σκοπεύουν να το κρατήσουν και όχι να το πουλήσουν» λέει η Ντέις.

Μαθαίνοντας την τέχνη

Η Ντέις βγαίνει από το βιβλιοδετείο και ακολουθεί ένα μονοπάτι που οδηγεί στο διπλανό κτίριο. Εκεί ξεδιπλώνεται πιο φανερά η αγάπη της για τη δουλειά της. Σμίγει με μια ομάδα σπουδαστών που θέλουν μάθουν την τέχνη της.

Μια μεγάλη οθόνη προβολής σλάιντς τη βοηθά να παρουσιάσει μια συγκεκριμένη τεχνική.

«Εδώ είναι οι ενώσεις»

«Αυτό είναι ένα ειδικό κόψιμο…»

«Θα ‘κλειδώσω’ το χέρι μου προχωρώντας…»

Η Σχολή Βιβλιοδεσίας υπάρχει εδώ και 20 χρόνια σαν εργαστηριακό τμήμα του Βιβλιοδετείου Cat Tail Run και προσφέρει στους βιβλιοδέτες την ευκαιρία να τελειοποιήσουν την τεχνική τους. Η Ντέις και το υπόλοιπο προσωπικό της σχολής παρέχουν υψηλής ποιότητας εκπαίδευση στην τέχνη της βιβλιοδεσίας.

Τα μαθήματα καλύπτουν τις ανάγκες των σπουδαστών είτε αυτοί είναι επαγγελματίες, καλλιτέχνες ή απλώς κάποιοι που αγαπούν τα βιβλία.

Αν και δεν γίνονται μάγια ή μαγικά φίλτρα, η ατμόσφαιρα παρόλα αυτά έχει κάτι το μαγικό και το θαυμαστό καθώς οι σπουδαστές δουλεύουν σκληρά υπό την εποπτεία της Ντέις. Η δημιουργικότητα ανθίζει.

Σε ένα πρόσφατο εργαστήριο, συμμετείχε κι ένα ζευγάρι από το Οχάιο, δύο εθελόντριες βιβλιοθηκάριοι από την κομητεία Λούντουν της Βιρτζίνια, όπως κι ένας άντρας από τη Βόρεια Βιρτζίνια που απολάμβανε το καινούριο του χόμπυ.

Η Χέδερ και ο Ρόμπερτ Ρούντολφ είναι ιδιοκτήτες του Βιβλιοδετείου Αρμάρια στο Κολόμπους του Οχάιο. Είχαν ταξιδέψει στη Βιρτζίνια για να παρακολουθήσουν το εργαστήριο.

«Πάντα υπάρχει κάτι περισσότερο να μάθει κανείς, ένας καινούριος τρόπος για να γίνει μια δουλειά» λέει ο Ρόμπερτ. «Το απολαμβάνουμε εξαιρετικά»

«Είναι πολύ διασκεδαστικό» λέει η Μάρθα Εμελίτυ, η οποία δουλεύει εθελοντικά στη βιβλιοθήκη των Δημόσιων Σχολείων της κομητείας Λούντουν. Μαζί με τη συνάδελφό της, Αν Λούμις, έχουν έρθει για να μάθουν περισσότερα για την αποκατάσταση των βιβλίων.

Η διδασκαλία δίνει μεγάλη χαρά στην Ντέις και δουλεύει ακούραστα με όσους έρχονται για να παρακολουθήσουν τα εργαστήριά της. Το πρόγραμμα για το 2022 περιλαμβάνει δεκάδες τμήματα από το «Αποκατάσταση βιβλίων για γενικές συλλογές βιβλιοθηκών» μέχρι το «Αναπαλαίωση πανόδετων για προχωρημένους» και το «Εισαγωγή στην αναπαλαίωση βιβλίων».

Η Σούζαν ΜακΚαίημπ έχει αναλάβει τα εντατικά τμήματα «Συρραφή βιβλίων» και «Ράψιμο κεφαλαριού».

Μπορείτε να μάθετε την τεχνική της μαρμαρόκολλας και πώς να φτιάχνετε ειδικές συσκευασίες-κουτιά φύλαξης για τα βιβλία.

Τα τμήματα διαρκούν 1-2 μέρες.

Η προστασία των σελίδων

Είναι αυτονόητο ότι οι βιβλιοδέτες αγαπούν τα βιβλία. Εκτιμούν το περιεχόμενό τους και θέλουν να το βοηθήσουν να διατηρηθεί. Η βιβλιοδεσία (ή στάχωσις, όπως ονομαζόταν στην Ελλάδα παλαιότερα) είναι μια παλιά τέχνη.

Στη Σχολή Βιβλιοδεσίας του Γουίντσεστερ, η Τζιλ Ντέις, το προσωπικό και οι μαθητευόμενοι συνεχίζουν μια παράδοση που απαιτεί λεπτολόγο και μετρημένη τεχνική μαζί με ενθουσιασμό και ενέργεια και συντηρούν όχι μόνο τα βιβλία που τους έχουν εμπιστευθεί, αλλά ένα σύνολο εξειδικευμένων τεχνικών.

Και ο ταλαιπωρημένος μου «Μόμπυ Ντικ»;

Τα παιδιά μου έχουν μεγαλώσει πια, αλλά υπάρχουν τα εγγόνια μου, που λατρεύουν επίσης το διάβασμα. Το 7χρονο προτιμά να διαβάζει για τα σκυλιά. Το 4χρονο για τους μονόκερους. Το 12μηνο…για όλα τα ζώα. Αλλά ο 5χρονος εγγονός μου τρελαίνεται για τις φάλαινες. Δεν είμαι πολύ σίγουρη ότι είναι έτοιμος για τη μεγάλη φάλαινα του Μέλβιλ, αλλά κάποια στιγμή θα είναι και το βιβλίο θα πρέπει να είναι κι εκείνο έτοιμο και σε καλή κατάσταση!

Και ξέρω ακριβώς ποιος θα το αποκαταστήσει.

Για περισσότερες πληροφορίες:

Cat Tail Run Hand Bookbinding
The School for Bookbinding Arts at Cat Tail Run
2160 Cedar Grove Road
Winchester, VA 22603
(540) 662-2683
info@cattailrun.com
Hours: Monday–Thursday, 9 to 5 p.m.
CatTailRun.com
SchoolforBookbindingArts.com

Το προσωπικό θα απαντήσει πρόθυμα τις ερωτήσεις σας για την αναπαλαίωση και τη βιβλιοδεσία. Καλό είναι να ενημερώσετε από πριν για την επίσκεψή σας.

Για τα εργαστήριά τους: workshops@cattailrun.com

Θέλω να γίνω βιβλιοδέτης

Στις ΗΠΑ υπάρχουν μερικές σχολές βιβλιοδεσίας. Ξεχωρίζει η Σχολή της Βόρειας Οδού Μπένετ στη Βοστώνη. Οι σπουδές διαρκούν 3 χρόνια. Οι περισσότεροι βιβλιοδέτες ξεκινούν ως μαθητευόμενοι και μαθαίνουν πάνω στη δουλειά, κάτι που επίσης διαρκεί περίπου τρία χρόνια. Κάποιοι αργότερα μπορεί να κάνουν μια επιπλέον μαθητεία, η οποία όμως διαρκεί πολύ λιγότερο.

Ανάμεσα στα χαρίσματα ενός καλού βιβλιοδέτη περιλαμβάνονται η υπομονή, η αγάπη για τη χειροτεχνία, η επικοινωνία και φυσικά η αγάπη για τα βιβλία.

Μερικά χρήσιμα βιβλία είναι τα «The History of Making Books» («Ιστορία της κατασκευής βιβλίων»), εκδόσεις Scholastic 1996, «Making Books that Fly, Fold, Wrap, Hide, Pop Up, Twist, and Turn» («Φτιάχνοντας βιβλία που πετούν, διπλώνουν, τυλίγονται, ανοίγουν και στρίβουν» της Gwen Diehn, εκδόσεις Lark Books 1998.

(Πηγή: Cat Tail Run Hand Bookbinding)

Η βιβλιοδεσία στην Ελλάδα

Στη χώρα μας δεν υπάρχει αυτόνομη σχολή για τη βιβλιοδεσία. Οι ενδιαφερόμενοι μπορούν να παρακολουθήσουν κάποια σεμινάρια, όπως αυτά που παραδίδει η Σχολή Τεχνικών Επαγγελμάτων και Εφαρμοσμένων Τεχνών «Ασκαρδαμυκτί»2 ή αυτόνομοι επαγγελματίες του κλάδου όπως η Αλεξία Κοκκίνου, ο Νικόλαος Καραμέτος και η Θάλεια Μιχελάκη, που προσπαθούν να κρατήσουν την τέχνη ζωντανή και να τη μεταδώσουν στους νεότερους3.

Παλαιότερα, η μοναδική “σχολή” βιβλιοδεσίας που υπήρχε ήταν το Εργαστήρι Βιβλιοδεσίας Τέχνης του ΕΟΜΜΕΧ, που όφειλε την ίδρυσή του στον κ. Ανδρέα Γανιάρη. Έκλεισε όμως το 1992, όπως αναφέρεται σε σχετικό άρθρο του ex-amaxis.gr4. Αργότερα, λειτούργησε ένα τμήμα βιβλιοδεσίας στον Όμιλο Intergraphics, το οποίο όμως επίσης καταργήθηκε.

Τα περισσότερα καλλιτεχνικά βιβλιοδετεία στην Αθήνα βρίσκονται στην ευρύτερη περιοχή των Εξαρχείων. Κάνοντας μια βόλτα στη Χαριλάου Τρικούπη, τη Σόλωνος, την Καλλιδρομίου και στους άλλους δρόμους κοντά στην πλατεία, θα συναντήσετε πάρα πολλά εργαστήρια, που με χαρά θα αναλάβουν το βιβλίο που θέλετε να διασώσετε.

* * *

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. προσθήκη της μεταφράστριας

2. https://www.askardamykti.com/bookbinding

3. Τα στοιχεία επικοινωνίας των βιβλιοδετών είναι διαθέσιμα στο Διαδίκτυο

4. https://ex-amaxis.gr/vivliodesia-mia-techni-poy-prepei-na-chathei/