Η ηθική σκέψη καθορίζει το τι είναι λάθος και τι σωστό. Κοινοί κανόνες ηθικής διέπουν την κάθε κοινωνία, αντικατοπτρίζοντας τις αξίες της. Το τι κρίνει ο κάθε άνθρωπος ατομικά ως ηθικό εξαρτάται από την ανάπτυξη της ηθικής του σκέψης.
Ερωτήματα όπως πώς αναπτύσσουν οι άνθρωποι την ηθική τους, ποιοι φορείς βοηθάνε στην ανάπτυξη της, πώς μπορούμε να καλλιεργήσουμε την ηθική ενός παιδιού και εάν αναπτύσσεται με τον ίδιο τρόπο σε όλους, απασχολούν την ανθρωπότητα μέχρι σήμερα.
Ο Αμερικανός ψυχολόγος Λώρενς Κόλμπεργκ (Lawrence Kohlberg, 1927-1987), επηρεασμένος από την θεωρία του Ζαν Πιαζέ της ηθικής ανάπτυξης δύο σταδίων, επικεντρώνεται στην ερμηνεία της λογικής με την οποία τα άτομα αναπτύσσουν ηθική συνείδηση.
Ο Κόλμπεργκ επέκτεινε τη θεωρία του Πιαζέ, προτείνοντας ότι η ηθική ανάπτυξη είναι μία συνεχής διαδικασία που συμβαίνει σε όλη τη διάρκεια της ζωής.
Βάσισε τη θεωρία του σε μία σειρά από ηθικά διλήμματα που παρουσίασε στα υποκείμενα της μελέτης του, εξετάζοντας τη λογική που τους ώθησε στις αποφάσεις τους στο κάθε σενάριο. Το διασημότερο από αυτά είναι το «Heinz Steals the Drug» (Ο Χάινζ κλέβει το φάρμακο). Σε αυτό το σενάριο, οι γιατροί λένε σε μία γυναίκα που έχει καρκίνο πως υπάρχει μόνο ένα φάρμακο που μπορεί να τη σώσει. Το φάρμακο αυτό υπάρχει μόνο σε ένα φαρμακείο και η κάθε δόση κοστίζει πολύ ακριβά. Ο άντρας της γυναίκας πηγαίνει στο φαρμακείο με την ελπίδα να διαπραγματευτεί την τιμή ή να πείσει τον φαρμακοποιό να τον αφήσει να πληρώσει σε δόσεις. Όταν ο φαρμακοποιός αρνείται, εκείνος κλέβει τελικά το φάρμακο για να σώσει τη γυναίκα του. Το ενδιαφέρον του Κόλμπεργκ δεν ήταν ως προς την απάντηση εάν η πράξη του Χάινζ ήταν σωστή ή όχι, αλλά ποια ήταν η λογική του κάθε συμμετέχοντα πίσω από την απάντηση που έδωσε.
Τα τρία επίπεδα ηθικής ανάπτυξης του Κόλμπεργκ
Η θεωρία του Κόλμπεργκ χωρίζετε σε τρία βασικά επίπεδα, με δύο στάδια στο κάθε επίπεδο, δηλαδή συνολικά έξι στάδια.
Προσυμβατική ηθική
Η προσυμβατική ηθική διαρκεί περίπου μέχρι την ηλικία των 9 ετών. Μέχρι αυτή την ηλικία, οι αποφάσεις των παιδιών διαμορφώνονται κατά κύριο λόγο από τις προσδοκίες των ενηλίκων και τις συνέπειες της παραβίασης των κανόνων όταν τους παραβιάζουν. Υπάρχουν δύο στάδια σε αυτό το επίπεδο:
α) Υπακοή και τιμωρία: Οι κανόνες θεωρούνται ως υποχρεωτικοί και απόλυτοι. Η τήρηση τους είναι σημαντική για την αποφυγή της τιμωρίας. Το στάδιο αυτό είναι κοινό σε μικρές ηλικίες παιδιών.
β) Ατομικότητα και ανταλλαγή: Το άτομο κοιτάζει την εκπλήρωση του προσωπικού του συμφέροντος, αλλά αναγνωρίζοντας παράλληλα ότι διαφορετικά άτομα έχουν διαφορετικές απόψεις. Στο δίλημμα του Χάινζ, τα παιδιά υποστήριξαν ότι η καλύτερη πορεία δράσης ήταν η επιλογή που εξυπηρετούσε καλύτερα τις ανάγκες του Χάινζ.
Συμβατική ηθική
Αυτό το επίπεδο ηθικής ανάπτυξης χαρακτηρίζεται από την αποδοχή των κοινωνικών κανόνων. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, οι έφηβοι και οι ενήλικες εσωτερικεύουν τα ηθικά πρότυπα που έχουν μάθει από την κοινωνία. Τα στάδια αυτού του επιπέδου είναι:
γ) Καλές διαπροσωπικές σχέσεις: Το άτομο δείχνει ενδιαφέρον για τη σημασία της επίδειξης καλής συμπεριφοράς, εστιάζοντας παράλληλα και στην επίτευξη της κοινωνικής αποδοχής. Συνειδητοποιεί πως οι επιλογές που κάνει επηρεάζουν τις διαπροσωπικές του σχέσεις.
δ) Διατήρηση της κοινωνικής τάξης: Σε αυτό το στάδιο τα άτομα αρχίζουν και βλέπουν την κοινωνία ως σύνολο και αναγνωρίζουν ότι οι αποφάσεις που παίρνουν μπορούν να την επηρεάσουν. Εστιάζουν στη διατήρηση του νόμου και της κοινωνικής τάξης, τηρώντας τους κανόνες, κάνοντας καλά τη δουλειά τους και δείχνοντας σεβασμό στην εξουσία.
Μετασυμβατική ηθική
Σε αυτό το επίπεδο οι άνθρωποι αναπτύσσουν κατανόηση των αφηρημένων αρχών της ηθικής. Υπάρχουν δύο στάδια:
ε) Κοινωνικό συμβόλαιο και ατομικά δικαιώματα: Το άτομο βλέπει ότι οι κανόνες, παρόλο που είναι αναγκαίοι για την ύπαρξη της κοινωνίας, δεν εξυπηρετούν το συμφέρον όλων και θεωρεί ότι τα ατομικά δικαιώματα έχουν προτεραιότητα έναντι των νόμων.
στ) Οικουμενικές αρχές: Τέλος, σε αυτό το στάδιο το άτομο ακολουθεί κάποιες εσωτερικευμένες αρχές δικαιοσύνης, ακόμα και αν έρχονται σε αντίθεση με τους νόμους και τους κανόνες. Το άτομο εστιάζει στην υπεράσπιση των αρχών της παγκόσμιας δικαιοσύνης και της ηθικής.
Σύμφωνα με τις έρευνες του Κόλμπεργκ, οι περισσότεροι άνθρωποι φτάνουν μέχρι το τέταρτο στάδιο ηθικής, με μόνο το 10 με 15% του πληθυσμού να φτάνει μέχρι το τέλος.
Εφαρμογές της θεωρίας του Κόλμπεργκ
Αρχικά, η θεωρία του Κόλμπεργκ μπορεί να εφαρμοστεί από τους γονείς στα παιδιά. Οι γονείς μπορούν να διδάξουν στα μικρά παιδιά την υπακοή στους κανόνες, ενώ στα μεγαλύτερα τις κοινωνικές προσδοκίες.
Επίσης, πολύ σημαντικό ρόλο μπορούν να παίξουν οι εκπαιδευτικοί. Για παράδειγμα, ένας νηπιαγωγός θα μπορούσε να ενισχύσει την ηθική ανάπτυξη, θέτοντας τους κανόνες που πρέπει να τηρούνται σε μία τάξη και τις συνέπειες της παραβίασής τους. Αυτό θα βοηθούσε τα παιδιά στο πρώτο στάδιο της ηθικής ανάπτυξης.
Ένας καθηγητής στο γυμνάσιο μπορεί να επικεντρωθεί περισσότερο στο τρίτο στάδιο (ανάπτυξη καλών διαπροσωπικών σχέσεων) και στο τέταρτο στάδιο (διατήρηση της κοινωνικής τάξης). Αυτό θα μπορούσε να επιτευχθεί με τη συμμετοχή των μαθητών στον καθορισμό των κανόνων που πρέπει να ακολουθούνται στην τάξη, βάζοντας τους με αυτόν τον τρόπο μέσα στη συλλογιστική διαδικασία που απαιτείται για τη θέσπιση των κανόνων.
Οι αδυναμίες της θεωρίας
Παρόλο που η θεωρία του Κόλμπεργκ έπαιξε σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη της ηθικής ψυχολογίας, εισέπραξε και αρνητική κριτική.
Μία ένσταση εκφράστηκε ως προς το ότι ο ηθικός συλλογισμός δεν είναι το ίδιο με την ηθική συμπεριφορά, είναι διαφορετικό το να γνωρίζουμε τι πρέπει να κάνουμε και το να το κάνουμε πράξη.
Δεύτερον, ο Κόλμπεργκ φαίνεται να υπερτονίζει την έννοια της δικαιοσύνης στις επιλογές που σχετίζονται με ζητήματα ηθικής, αφήνοντας απ’ έξω διαπροσωπικά συναισθήματα, όπως αυτό της συμπόνιας, καθώς και άλλων που μπορεί να παίξουν εξίσου σημαντικό ρόλο στον ηθικό συλλογισμό.
Επίσης, αγνοεί το ότι οι διαφορετικές πολιτισμικές κουλτούρες επηρεάζουν την ανάπτυξη της ηθικής.
Τέλος, φαίνεται ότι το δείγμα που πήρε δεν μπορεί να είναι αντιπροσωπευτικό, καθώς τα υποκείμενα μελέτης του ήταν κυρίως παιδιά κάτω από 16 ετών, τα οποία δεν είχαν εμπειρία με τον γάμο (εδώ θυμόμαστε το δίλημμα που τους έθεσε, σχετικά με τον σύζυγο που έκλεψε το φάρμακο για την άρρωστη γυναίκα του), και επιπλέον ήταν μόνο αγόρια.
Πηγές
Έλλη Γκαλτέμη, «Λώρενς Κόλμπεργκ» (Lawrence Kohlberg, 1927-1987), Πύλη Ψυχολογίας, 2016
Μορφιάδου Βασιλική, ψυχολόγος, «Η Θεωρία Ηθικής Ανάπτυξης του Lawrence Kohlberg», PsychologyNow.gr, 2021
Kendra Cherry, MSEd, Kohlberg’s Theory of Moral Development, «How we learn to tell right from wrong», Verywell Mind, 2025
