Όλες οι κοινωνίες, σε όλες τις εποχές και μήκη και πλάτη της γης, περνάνε από κρίσεις. Οι κρίσεις αυτές εμφανίζονται ως κοινωνικά προβλήματα που θέτουν σε κίνδυνο την κοινωνία και σπέρνουν άγχος και φόβο στα μέλη της. Είναι όμως αυτά τα γεγονότα ή άτομα που προκαλούν αυτές τις κρίσεις πάντα υπαρκτά; Εδώ εμφανίζεται η θεωρία του Στάνλεϋ Κοέν (Stanley Cohen, 1942-2013) για τον ηθικό πανικό.
Ο Κοέν υπήρξε καθηγητής εγκληματολογίας στο πανεπιστήμιο του Έσσεξ. Στη διδακτορική διατριβή του ανέλυσε την αντίδραση της βρετανικής κοινωνίας στις συμπλοκές νεαρών ατόμων οι οποίοι ανήκαν σε νεανικές υποκουλτούρες, τους mods και τους rockers, σε παραλιακές περιοχές της Βρετανίας, το 1964. Ο Κοέν, επηρεασμένος από τη θεωρία της ετικέτας του Χάουαρντ Σ. Μπέκερ (Howard S. Becker, 1928-2023) μελέτησε το πώς η ετικετοποίηση των μελών αυτών των δύο ομάδων ως παραβατικά μπορούσε να οδηγήσει σε περαιτέρω παραβατικές συμπεριφορές.
Επίσης, παρατήρησε τον αυξανόμενο φόβο και ανησυχία των μελών της κοινωνίας για αυτές τις δύο ομάδες και διαπίστωσε πως τα αισθήματα ήταν υπερβολικά και παράλογα. Ύστερα, έστρεψε την προσοχή του στο πώς και ποιος μπορεί να τα είχε προκαλέσει.
Ο Κοέν διαπίστωσε ότι το φαινόμενο προσωρινού κοινωνικού πανικού είναι επαναλαμβανόμενο και έχει την τάση είτε να «φουσκώνει» ένα γεγονός είτε να δημιουργεί ένα φανταστικό, το οποίο μέσα από την κοινωνική αντίδραση και το στίγμα της ετικέτας μπορεί να γίνει αληθινό, φτάνοντας ενδεχομένως το επίπεδο κινδύνου που παρουσιάζεται αρχικά. Το γεγονός αυτό έρχεται να σπείρει φόβο και αμφιβολία στην κοινωνία, η οποία με τη σειρά της μπορεί να πιέσει για την υιοθέτηση κάποιων πολιτικών προστασίας και τη θέσπιση νέων νόμων, μέχρι και την αλλαγή της εξουσίας. Η σκέψη του Κοέν επηρέασε αρκετούς κοινωνικούς επιστήμονες, όπως τους Εριχ Γκουντ και Νάχμαν Μπεν-Γεχούντα.
Οι τέσσερις παράγοντες του ηθικού πανικού
Ο Κοέν διαπίστωσε τέσσερις παράγοντες υπεύθυνους για τη δημιουργία και εξάπλωση ηθικού πανικού: τα ΜΜΕ, τους «εργολάβους της ηθικής», τον επίσημο κοινωνικό έλεγχο και τέλος την ίδια την κοινωνία.
Αρχικά, ξεκαθάρισε τις τρεις διαδικασίες που διακρίνουν τα ΜΜΕ: α) Εμφανίζουν υπερβολικά ή διαστρεβλωμένα το ποιος είπε ή έκανε τι, β) παρουσιάζουν τις αποτυχημένες δράσεις που έχουν γίνει για την επίλυση του προβλήματος που προκαλεί τον ηθικό πανικό και τα αποτελέσματα της αποτυχίας αυτής, επεκτείνοντας τις διαστάσεις που έχει πάρει το γεγονός, γ) δημιουργούν σύμβολα και δαιμονοποιούν άτομα, ομάδες και καταστάσεις. Έτσι όταν κάποιος ακούει το όνομα της συγκεκριμένης ομάδας ή ατόμου, το μυαλό του θα πηγαίνει στο κακό ή στο ανήθικο. Τέλος, τα ΜΜΕ, μέσα από κωδικοποιημένες εικόνες και λανθασμένη ή υπερβολική φρασεολογία, κατευθύνουν τα συναισθήματα του κοινού προς μία ορισμένη κατεύθυνση.
Στη δεύτερη κατηγορία, στους «εργολάβους της ηθικής», ανήκουν τα άτομα που δημιουργούν και βάζουν τις ετικέτες «παραβατικός», «κακός» κλπ, και επιχειρούν τον προσεταιρισμό της κοινωνίας με το μέρος τους.
Τέλος, στην κατηγορία του επίσημου κοινωνικού ελέγχου, όπως η δικαστηριακή πρακτική, η αστυνομία, οι τοπικοί και εθνικοί πολιτικοί, είναι αυτοί που «ευαισθητοποιούνται» και καλούνται να μπούνε μπροστά, να θέσουν τα όρια και να αντιμετωπίσουν το προβεβλημένο κοινωνικό πρόβλημα με τη θέσπιση νόμων και πολιτικών πολλές φορές αυστηρότερων από ό,τι πριν. Εδώ, ο Κοέν αναφέρει σαρκαστικά ότι το κοινό καλείται να αποφασίσει ποιανού το μέρος θα πάρει.
Μέσα από την έρευνα του, ο Στάνλεϋ Κοέν κατέληξε στο συμπέρασμα ότι τα ΜΜΕ έχουν όντως τη δύναμη να μεταβάλουν τις απόψεις του κοινού για το τι είναι λάθος και τι σωστό, ανεκτό ή μη ανεκτό και τι αποτελεί κοινωνικό κίνδυνο ώστε να πρέπει να παρθούν μέτρα για την εξάλειψη του.
Τα χαρακτηριστικά του ηθικού πανικού των Εριχ Γκουντ και Νάχμαν Μπεν-Γεχούντα
Αυτά που χαρακτηρίζουν τον ηθικό πανικό είναι: η ανησυχία, η εχθρικότητα, η ομoφωνία, η δυσαναλογία και η αστάθεια.
Ανησυχία
Αρχικά θα πρέπει να υπάρχει ένας υψηλός βαθμός κοινωνικής ανησυχίας για τη συμπεριφορά ενός ατόμου ή ομάδας, η οποία να είναι φανερή και μετρήσιμη. Για παράδειγμα μέσω προτεινόμενης νομοθεσίας, ανάρτηση δημόσιων σχολίων, κοινωνικών κινημάτων κλπ.
Εχθρότητα
Θα πρέπει να υπάρχει το κατάλληλο επίπεδο εχθρικότητας ως προς την ομάδα ή το άτομο που «απειλεί» την κοινωνική τάξη. Μπαίνει ένας κοινωνικός διαχωρισμός, οι «κακοί» που απειλούν τα θεμέλια της ίδιας της κοινωνίας μας και εμείς, οι «καλοί», που προσπαθούμε να την προστατέψουμε. Αυτή η διχοτόμηση περιλαμβάνει λαϊκούς ήρωες και διαβόλους.
Ομοφωνία
Για την ύπαρξη ηθικού πανικού θα πρέπει να υπάρχει και ουσιαστική ή ευρεία συναίνεση ενός σημαντικού πληθυσμού της κοινωνίας που να αποδέχεται ότι η απειλή είναι πραγματική και σοβαρή, ότι προέρχεται από την κακή συμπεριφορά των μελών της συγκεκριμένης ομάδας και ότι χρειάζεται να γίνει κάτι για αυτό. Όμως υπάρχουν διαφορετικά μεγέθη ηθικών πανικών, έτσι δεν είναι αναγκαίο το μεγαλύτερο ποσοστό του πληθυσμού, για παράδειγμα μίας χώρας, να μοιράζεται αυτή την ανησυχία. Επιπλέον, είναι σπάνιο σε μία κοινωνία να μην υπάρχει και η αντίθετη άποψη. Σε κάποιους ηθικούς πανικούς η αντίθετη άποψη είναι δυνατή και οργανωμένη, ενώ σε άλλους αδύναμη και ανοργάνωτη.
Δυσαναλογία
Για να υπάρχει ηθικός πανικός, πρέπει να υπάρχει δυσαναλογία ανάμεσα στην πραγματική έκταση του γεγονότος και του φόβου και πανικού που προκαλεί.
Αστάθεια
Από την ίδια τη φύση τους οι ηθικοί πανικοί είναι ασταθείς. Εκδηλώνονται ξαφνικά (είναι πιθανό να προϋπάρχουν αλλά να βρίσκονται σε αδράνεια, μέχρις ότου κάτι τους ενεργοποιήσει) και σχεδόν εξίσου ξαφνικά υποχωρούν.
Ηλεκτρονικές πηγές
- Ζαφράς Ιωάννης, Folk Devils and Moral Panics: Οι «Ηθικοί Πανικοί» και η Επίδραση των ΜΜΕ στην Κοινωνική Σύλληψη της Παραβατικότητας, socialpolicy.gr/
- Stephen Davies, The Anatomy of a Moral Panic, The Daily Economy
Βιβλιογραφία
Erich Goode & Nachman Ben-Yehuda, Moral Panics: The Social Construction of Deviance, Blackwell, Oxford UK & Cambridge USA, 1994, σελ. 33-41
