Περισσότερο από 50 χρόνια μετά την εκτόξευσή της, μια κάψουλα του σοβιετικού διαστημικού προγράμματος Venera ετοιμάζεται για την τελική της πτώση στη Γη.
Πρόκειται για το Kosmos-482, μια διαστημική συσκευή που προοριζόταν για την Αφροδίτη, αλλά λόγω βλάβης εγκλωβίστηκε σε τροχιά γύρω από τη Γη, το 1972. Τώρα, καθώς η κάψουλα πλησιάζει στην ατμόσφαιρα, οι ειδικοί παρακολουθούν στενά την πορεία της και προετοιμάζονται για μια επανείσοδο που δεν μοιάζει με τις συνηθισμένες περιπτώσεις «διαστημικών σκουπιδιών».
Αποστολή στην Αφροδίτη που δεν έφτασε ποτέ
Το Kosmos-482 εκτοξεύθηκε στις 31 Μαρτίου 1972 από το κοσμοδρόμιο Μπαϊκονούρ, λίγες μόλις ημέρες μετά την εκτόξευση του Venera 8, του «αδελφού» σκάφους που πέτυχε προσεδάφιση στην Αφροδίτη, τον Ιούλιο του 1972. Σχεδιασμένο ως διαπλανητική αποστολή στο πλαίσιο του σοβιετικού προγράμματος Venera, το Kosmos-482 (επίσημα «Cosmos 482») είχε στόχο να μεταφέρει μια κάψουλα προσεδάφισης στην επιφάνεια της Αφροδίτης. Η εκτόξευση έγινε με πύραυλο τύπου Molniya 8K78M, ο οποίος αρχικά τοποθέτησε το σκάφος σε προσωρινή τροχιά στάθμευσης γύρω από τη Γη. Από εκεί, προβλεπόταν ένα δεύτερο άναμμα του άνω σταδίου (Blok L), για να δώσει στο σκάφος την απαιτούμενη ταχύτητα διαφυγής προς την Αφροδίτη.
Ωστόσο, κάτι πήγε στραβά. Το χρονόμετρο που ήλεγχε το τελικό αυτό άναμμα φέρεται να ήταν ρυθμισμένο λανθασμένα, με αποτέλεσμα ο κινητήρας να σβήσει πρόωρα. Χωρίς την ολοκλήρωση της τετράλεπτης προώθησης, το Kosmos-482 δεν απέκτησε ποτέ τροχιά διαφυγής και παρέμεινε εγκλωβισμένο σε μια ελλειπτική τροχιά γύρω από τη Γη αντί να κατευθυνθεί στην Αφροδίτη. Σύμφωνα με τα δεδομένα παρακολούθησης εκείνης της εποχής, το σκάφος κατέληξε σε τροχιά με απόγειο περίπου 9.800 χλμ και περίγειο ~210 χλμ, με κλίση ~52° ως προς τον ισημερινό. Οι Σοβιετικοί, ακολουθώντας την πρακτική της εποχής, του απέδωσαν την ονομασία «Kosmos» (Κόσμος), που έδιναν σε κάθε διαστημόπλοιο που έμενε σε γήινη τροχιά (ανεξαρτήτως αρχικού προορισμού).
Διάσπαση σε κομμάτια και συντρίμμια στη Νέα Ζηλανδία
Η μερική αποτυχία του τελευταίου σταδίου είχε ως αποτέλεσμα το Kosmos-482 να διαλυθεί σε τέσσερα κομμάτια κατά την προσπάθεια μετάβασης σε διαπλανητική τροχιά. Δύο από αυτά τα κομμάτια (πιθανώς τμήματα του πυραύλου) έμειναν σε χαμηλή τροχιά και ξαναμπήκαν στην ατμόσφαιρα εντός 48 ωρών, πέφτοντας στη Γη κοντά στη νότια Νέα Ζηλανδία. Στις 3 Απριλίου 1972, κάτοικοι του Άσμπερτον βρήκαν στο έδαφος τέσσερις μεταλλικές σφαίρες, διαμέτρου ~38 εκ. και βάρους 13,6 κιλών η καθεμία. Οι πυρακτωμένες αυτές σφαίρες τιτανίου είχαν προκαλέσει τρύπες σε χωράφια, χωρίς ευτυχώς να τραυματιστεί κανείς. Μετά από ανάλυση από Νεοζηλανδούς επιστήμονες, διαπιστώθηκε ότι ήταν πιθανότατα δοχεία πίεσης καυσίμου από σοβιετικό πύραυλο – εύρημα που οι σοβιετικές αρχές αρνήθηκαν να αναγνωρίσουν, αφήνοντας τελικά τα απομεινάρια στην ιδιοκτησία του αγρότη που τα βρήκε .
Τα άλλα δύο κομμάτια που είχαν απομείνει σε τροχιά ήταν, όπως όλα δείχνουν, η ίδια η διαστημοσυσκευή (η ενότητα προσεδάφισης) και το αποκολλημένο τελευταίο στάδιο του πυραύλου. Τα δύο αυτά παρέμειναν σε μια πιο υψηλή ελλειπτική τροχιά (περίγειο ~210 χλμ, απόγειο ~9.800 χλμ).
Περίπου 80 ημέρες μετά την εκτόξευση – τον Ιούνιο του 1972 – παρατηρήθηκε ότι το κύριο σκάφος διαχωρίστηκε από την κάψουλα προσεδάφισης, πιθανόν με έναν ομαλό αποσυνδετικό ελιγμό (όπως θα γινόταν ούτως ή άλλως στην πορεία προς την Αφροδίτη) και όχι λόγω κάποιας έκρηξης. Το κύριο σκάφος (η «πλατφόρμα»/bus του Venera) τελικά επανεισήλθε και διαλύθηκε στην ατμόσφαιρα χρόνια αργότερα, στις 5 Μαΐου 1981. Το δε τελευταίο στάδιο Blok L του πυραύλου έπεσε τον Φεβρουάριο του 1983.
Μοναδικός επιζών σε τροχιά παρέμεινε η ίδια η κάψουλα καθόδου του Kosmos-482 – δηλαδή το σφαιρικό όχημα που θα επιχειρούσε προσεδάφιση στην Αφροδίτη. Αυτή η κάψουλα καταγράφηκε από τη NORAD ως αντικείμενο #1972-023E (αριθμός καταλόγου 6073). Από τον Ιούλιο του 1972, βρισκόταν σε τροχιά ~210 × 9.710 χλμ, την οποία έκτοτε μείωσε αργά αλλά σταθερά η ατμοσφαιρική αντίσταση. Με το πέρασμα των δεκαετιών, το απόγειο μειώθηκε χιλιάδες χιλιόμετρα – από ~9.800 χλμ σε κάτω από 2.000 χλμ το 2022. Πρακτικά, η τροχιά έφθινε, καθώς το αντικείμενο έχανε ενέργεια λόγω της τριβής με τα αραιά ανώτερα στρώματα της γήινης ατμόσφαιρας.
Τεχνική δομή και ανθεκτικότητα της κάψουλας
Η κάψουλα του Kosmos-482 είναι ουσιαστικά πανομοιότυπη με τις κάψουλες προσεδάφισης των επιτυχημένων αποστολών Venera 7 και 8. Πρόκειται για μια σχεδόν σφαιρική συσκευή, διαμέτρου περίπου 1 μέτρου, με μάζα γύρω στα 495 κιλά. Το εξωτερικό περίβλημα είναι ένα θερμικό ασπίδιο από τιτάνιο, κατασκευασμένο ώστε να αντέχει τις ακραίες συνθήκες της ατμόσφαιρας της Αφροδίτης. Συγκεκριμένα, είχε προβλεφθεί να επιβιώσει σε επιβράδυνση έως 300 g (300 φορές η επιτάχυνση της βαρύτητας) και σε πίεση έως 100 ατμόσφαιρες – τις τιμές-σοκ που θα συναντούσε πέφτοντας στον πυκνό αέρα του δεύτερου πλανήτη. Για τον λόγο αυτό, η κάψουλα διαθέτει σημαντική θερμική προστασία και στιβαρή δομή, χαρακτηριστικά που την καθιστούν εξαιρετικά ανθεκτική.
Σε αντίθεση με τα περισσότερα διαστημικά απορρίμματα που καίγονται ολοσχερώς μπαίνοντας στην ατμόσφαιρα, το Kosmos-482 αναμένεται να παραμείνει σε μεγάλο βαθμό ακέραιο κατά την επαναφορά του. Όπως εξηγούν ειδικοί, η κάψουλα «έχει φτιαχτεί για να επιβιώσει από την είσοδο στην πυκνή ατμόσφαιρα της Αφροδίτης, οπότε πιθανότατα θα επιβιώσει και από την είσοδο στη γήινη ατμόσφαιρα». Μάλιστα, ο δορυφόρος αναλυτής Μάρκο Λάνγκμπρεκ [Marco Langbroek] σημειώνει ότι κατά πάσα πιθανότητα θα πέσει ως ένα κομμάτι, χωρίς να διαλυθεί σε πολλά θραύσματα, δεδομένου ότι το σύστημα αλεξιπτώτου της είναι πλέον αμφίβολο αν λειτουργεί μετά από 53 χρόνια στο διάστημα. Αυτό σημαίνει ότι θα έχουμε μια σκληρή πρόσκρουση ενός ενιαίου αντικειμένου – κάτι ασυνήθιστο συγκριτικά με άλλες επανεισόδους, όπου πολλά μικρότερα θραύσματα διασκορπίζονται σε μεγάλη περιοχή. Οι υπολογισμοί δείχνουν ότι, αν η κάψουλα χτυπήσει στο έδαφος ή στη θάλασσα χωρίς να έχει διαλυθεί, θα το κάνει με ταχύτητα ~240 χλμ/ώρα, απελευθερώνοντας ενέργεια συγκρίσιμη με εκείνη ενός μετεωρίτη ~40-50 εκ. διαμέτρου.
Συνοπτικά, το Kosmos-482 δεν είναι «άλλο ένα σκουπίδι». Πρόκειται για ένα ανθεκτικότατο τεχνολογικό κατάλοιπο της δεκαετίας του ’70, μία «χρονοκάψουλα» ψυχροπολεμικής διαστημικής τεχνολογίας. Εάν μάλιστα ανακτηθεί κομμάτι του μετά την πτώση, θα αποτελεί μια σπάνια περίπτωση «διαστημικής αρχαιολογίας» – όπως χαρακτηριστικά σχολιάζει ο αστροφυσικός Jonathan McDowell, «στην ουσία έχουμε μια κάψουλα τεχνολογίας 53 ετών να επιστρέφει – αν βρεθεί, πραγματικά “της αξίζει μια θέση σε μουσείο”».
Επιστροφή στη Γη: τροχιά και εκτιμήσεις για την πτώση
Μετά από 53 χρόνια, η τροχιά του Kosmos-482 έχει πλέον χαμηλώσει τόσο, ώστε η είσοδός του στην ατμόσφαιρα είναι αναπόφευκτη εντός ημερών. Ήδη από το 2019, παρατηρητές του ουρανού είχαν προβλέψει ότι «η ώρα του» πλησιάζει. Το 2022, υπολογισμοί προσομοίωσης από ειδικούς εκτιμούσαν ότι η κάψουλα θα πέσει μεταξύ 2025 και 2026, με πιθανότερο το 2025. Πράγματι, οι τελευταίες προβλέψεις συγκλίνουν σε ημερομηνίες γύρω στις 9-10 Μαΐου 2025.
Σύμφωνα με ανακοίνωση του ευρωπαϊκού δικτύου παρακολούθησης EU SST (EU Space Surveillance & Tracking), το αντικείμενο παρακολουθείται στενά από επίγειους αισθητήρες, οι οποίοι συνεχώς βελτιώνουν την εκτίμηση για τον χρόνο και τόπο πτώσης. Στις 9 Μαΐου, η πρόβλεψη του EU SST τοποθετούσε την επανείσοδο στις 10 Μαΐου, ~07:00 UTC (10:00 ώρα Ελλάδας), με ένα περιθώριο αβεβαιότητας ±5 ώρες. Παρόμοιες είναι και οι ανεξάρτητες εκτιμήσεις από άλλους φορείς: ο Μάρκο Λάνγκμπρεκ προέβλεψε ~10 Μαΐου, 03:30 EDT (πρωί) με αβεβαιότητα ±14 ώρες, ενώ η πρόβλεψη της Aerospace Corporation (ΗΠΑ) είναι λίγες ώρες νωρίτερα, με αβεβαιότητα ±18 ώρες. Με άλλα λόγια, υπάρχει ακόμη σημαντική αβεβαιότητα – χαρακτηριστικό των μη ελεγχόμενων επανεισόδων, όπου μικρές μεταβολές στην πυκνότητα της ανώτερης ατμόσφαιρας μπορεί να αλλάξουν την ώρα πτώσης κατά ώρες.
Εξέλιξη της εκτίμησης του παραθύρου επανεισόδου για το Kosmos-482, όπως παρακολουθείται από το δίκτυο EU SST. Με την πάροδο των ημερών (οριζόντιος άξονας), το παράθυρο αβεβαιότητας στενεύει. Στις 8 Μαΐου, εκτεινόταν από 8 έως 13 Μαΐου, ενώ μέχρι τις 10 Μαΐου είχε περιοριστεί γύρω στις 10 Μαΐου.
Πού θα πέσει; Με τροχιά κλίσης ~52°, η κάψουλα περνά πάνω από μεγάλο μέρος του πλανήτη, μεταξύ 52° Βόρειου και 52° Νότιου γεωγραφικού πλάτους. Αυτό σημαίνει ότι δυνητικά η πτώση θα μπορούσε να συμβεί οπουδήποτε σε αυτή τη ζώνη: από τη Νότια Ευρώπη, την Ελλάδα και τη βόρεια Ιαπωνία μέχρι την Αυστραλία, τη Νότια Αφρική, τη Νότια Αμερική ή τις ΗΠΑ. Ωστόσο, δεδομένου ότι το 70% της επιφάνειας της Γης είναι ωκεανός, η στατιστικά πιο πιθανή κατάληξη είναι μια πτώση στη θάλασσα. Οι ειδικοί δεν μπορούν να προσδιορίσουν ακριβέστερα τον τόπο ακόμη – και δεν θα μπορούν παρά μόνο λίγες ώρες πριν, όταν η κάψουλα θα κάνει τις τελευταίες περιφορές της και η προβλεπόμενη ώρα πτώσης θα ‘κλειδώσει’ αρκετά ώστε να αντιστοιχηθεί σε συγκεκριμένο γεωγραφικό μήκος/πλάτος.
Αξίζει να σημειωθεί ότι πρόσφατες τηλεσκοπικές παρατηρήσεις δορυφόρων (π.χ. από τον Ραλφ Βάντεμπεργκ [Ralf Vandebergh] στην Ολλανδία) εντόπισαν περίεργες λάμψεις από το Kosmos-482, υποδεικνύοντας ότι ίσως το αλεξίπτωτο ή κάποια δομή του σκάφους έχει μερικώς απελευθερωθεί. Αν αληθεύει, αυτό προσθέτει μεν ένα στοιχείο αστάθειας (π.χ. ακανόνιστη περιστροφή) χωρίς να αναιρεί τη βασική πρόβλεψη ότι το κύριο σώμα θα φτάσει κάτω. Η πιθανή μη-ελεγχόμενη ανάπτυξη του αλεξιπτώτου δεν αναμένεται να το σώσει – οι μπαταρίες και τα πυροτεχνικά συστήματα του σκάφους θεωρούνται προ πολλού νεκρά.
Όταν τελικά το Kosmos-482 εισέλθει στα πυκνότερα στρώματα (~80-60 χλμ ύψος), θα πυρακτωθεί και θα επιβραδυνθεί δραματικά, και θα είναι πιθανώς ορατό ως μια τεχνητή βολίδα στον ουρανό. Αν, όπως προβλέπεται, το θερμικό ασπίδιο κάνει καλά τη δουλειά του, η σφαίρα θα συνεχίσει σε ελεύθερη πτώση μέχρι να χτυπήσει στο έδαφος ή στη θάλασσα με σημαντική ταχύτητα. Το ακριβές σενάριο – διάλυση σε μεγάλα κομμάτια ή πλήρης ακέραιη πρόσκρουση – θα φανεί εκείνη τη στιγμή, αλλά η ‘επαναπατρισμένη’ αυτή κάψουλα σίγουρα δεν θα περάσει απαρατήρητη.
Κίνδυνοι για τον πληθυσμό και η σημασία της παρακολούθησης
Παρόλο που η ιδέα ενός μεταλλικού ημίτονου (500 κιλών) να πέφτει από τον ουρανό ακούγεται ανησυχητική, οι πιθανότητες να προκαλέσει ζημιά ή τραυματισμό είναι εξαιρετικά μικρές. «Δεν ανησυχώ ιδιαίτερα», δηλώνει ο Μάρκο Λάνγκμπρεκ, τονίζοντας ότι το ρίσκο είναι συγκρίσιμο με αυτό μιας τυχαίας πτώσης μετεωρίτη. Πράγματι, στα χρονικά των διαστημικών δραστηριοτήτων, δεν έχει υπάρξει μέχρι σήμερα επιβεβαιωμένος σοβαρός τραυματισμός από πτώση διαστημικών σκουπιδιών – ακόμη και πρόσφατα περιστατικά εντυπωσιακών επανεισόδων (κομμάτια πυραύλων της SpaceX που έπεσαν στην Πολωνία το 2023, θραύσματα κινεζικών πυραύλων Long March-5B, ακόμη και τμήμα του ISS που κατέληξε σε στέγη σπιτιού στη Φλόριντα), δεν προκάλεσαν καμία σωματική βλάβη.
Ειδικά για το Kosmos-482, οι ειδικοί επισημαίνουν ότι το γεγονός πως θα πέσει μάλλον ως ένα αντικείμενο περιορίζει την επικινδυνότητα. Αντιθέτως, όταν επανεισέρχεται ανεξέλεγκτα ένα μεγάλο τμήμα πυραύλου, συνήθως διασπάται σε πολλά κομμάτια που ‘βρέχουν’ μια εκτεταμένη περιοχή, αυξάνοντας την πιθανότητα κάποιο να χτυπήσει κατοικημένη ζώνη. Σε μια στατιστική συγκριτική βάση, η ‘τυχερή’ ανθεκτικότητα της κάψουλας την κάνει λιγότερο επικίνδυνη: ως ενιαίο αντικείμενο, είτε θα καταλήξει σε θάλασσα (το πιθανότερο), είτε – στη μάλλον απίθανη περίπτωση που πέσει σε κατοικημένη περιοχή – θα επηρεάσει μόνο ένα πολύ μικρό σημείο. Για να το θέσουμε σε πλαίσιο, αντικείμενα παρόμοιου μεγέθους με το Kosmos-482 πέφτουν στη Γη περίπου μία φορά την εβδομάδα κατά μέσο όρο, και μέχρι σήμερα σχεδόν όλα κατέληξαν είτε διαλυμένα στην ατμόσφαιρα είτε σε απομακρυσμένες περιοχές.
Παρόλα αυτά, η συστηματική παρακολούθηση τέτοιων αντικειμένων είναι ζωτικής σημασίας. Ο ‘χορός’ των διαστημικών απορριμμάτων σε τροχιά – κληρονομιά εν μέρει της ψυχροπολεμικής διαστημικής δραστηριότητας – αποτελεί έναν συνεχή λανθάνοντα κίνδυνο. Διεθνείς οργανισμοί και υπηρεσίες, όπως το ευρωπαϊκό EU SST και η NASA (μέσω της υπηρεσίας Space Debris και του δικτύου ραντάρ/αισθητήρων των ΗΠΑ), παρακολουθούν χιλιάδες αντικείμενα σε τροχιά. Στόχος τους είναι να προβλέπουν επανεισόδους σαν του Kosmos-482, να ενημερώνουν έγκαιρα για πιθανούς κινδύνους και – όπου είναι εφικτό – να συντονίζουν ενέργειες (όπως εκτροπή ενεργών δορυφόρων ή σύσταση προς αεροπορία και ναυτιλία αν χρειαστεί). Η περίπτωση του Kosmos-482 έχει τραβήξει την προσοχή λόγω της ιδιαιτερότητάς της, με το EU SST να δημοσιεύει τακτικές ενημερώσεις για το παράθυρο πτώσης και ανεξάρτητους ειδικούς να συνδράμουν με παρατηρήσεις.
Εκτός από το καθαρά επιχειρησιακό σκέλος (την πρόληψη ζημιών), υπάρχει και το ιστορικό-επιστημονικό ενδιαφέρον. Αν το Kosmos-482 (ή τμήμα του) ανακτηθεί μετά την πρόσκρουση, θα προσφέρει μια σπάνια ευκαιρία να μελετηθεί υλικό που πέρασε πέντε δεκαετίες στο διάστημα. Νομικά, ως διάδοχος της ΕΣΣΔ, η Ρωσία θα είναι ιδιοκτήτης των υπολειμμάτων και θα αποφασίσει τι θα απογίνουν. Ενδεχομένως, θα μπορούσαμε να δούμε αυτό το κομμάτι της ιστορίας να καταλήγει σε κάποιο μουσείο – ένα αυθεντικό τεχνούργημα από την εποχή των Venera, που επέστρεψε απρόσμενα για να μας θυμίσει το διαστημικό παρελθόν, καθώς τα ‘ζάρια’ των μακρόβιων τροχιών φέρνουν ξανά στο προσκήνιο αντικείμενα του 1970.
Σε κάθε περίπτωση, τις επόμενες ώρες και ημέρες, επιστήμονες και ερασιτέχνες ουρανοπαρατηρητές θα έχουν στραμμένο το βλέμμα (και τα ραντάρ) στον ουρανό. Το Kosmos-482 ετοιμάζεται να γράψει τον επίλογο μιας ασυνήθιστης ιστορίας: από την αποτυχημένη αποστολή στην Αφροδίτη του 1972 έως την φλεγόμενη επιστροφή του 2025, υπενθυμίζοντάς μας τόσο τις τεχνολογικές καινοτομίες όσο και τα διαστημικά «σκουπίδια» που άφησε πίσω της η κούρσα του Διαστήματος.
