Σε κάθε συζήτηση – από την πολιτική μέχρι τα κοινωνικά ζητήματα – φαίνεται πως πέφτουμε στην παγίδα των άκρων. Μόλις προκύψει διαφωνία, οι τόνοι ανεβαίνουν και οι θέσεις πολώνονται: όλα παρουσιάζονται είτε μαύρα είτε άσπρα, με καμία διάθεση αναγνώρισης της ενδιάμεσης κατάστασης. Η παραμικρή απόπειρα να δει κανείς τη «γκρίζα ζώνη» αντιμετωπίζεται συχνά με καχυποψία ή και εχθρότητα. Έτσι, αντί για ουσιαστικό διάλογο, έχουμε δύο στρατόπεδα που ανταλλάσσουν κατηγορίες και συνθήματα, χάνοντας την ουσία της συζήτησης. Αυτή η νοοτροπία του «άσπρου-μαύρου» δηλητηριάζει την δεξαμενή του δημόσιου λόγου, καθώς δεν αφήνει χώρο για επιχειρήματα, αποχρώσεις και αμοιβαία κατανόηση.
Η ακραία ρητορική – οι προσβολές, οι χαρακτηρισμοί, η δαιμονοποίηση του αντιπάλου – έχει γίνει δυστυχώς συχνό φαινόμενο τόσο στον πολιτικό διάλογο όσο και στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Οι πλατφόρμες αυτές, με την ανωνυμία που προσφέρουν και τους περίφημους «θαλάμους αντήχησης», ενθαρρύνουν πολλούς να υιοθετούν εξτρεμιστικές απόψεις και να διαδίδουν ανεξέλεγκτα λόγο μίσους. Το αποτέλεσμα; Μια διχασμένη κοινωνία, όπου ο καθένας ακούει μόνο όσους συμφωνούν μαζί του και θεωρεί τους υπόλοιπους εχθρούς ή ακόμα και «κακοπροαίρετους».
Οι επιπτώσεις: Διχασμός, μίσος και βία
Οι συνέπειες αυτής της πόλωσης είναι σοβαρές τόσο σε ατομικό όσο και σε συλλογικό επίπεδο. Όταν κυριαρχεί η νοοτροπία των άκρων, πληγώνουμε την ίδια μας την ανθρωπιά: χάνουμε την ικανότητα να συμπονούμε και να ακούμε ο ένας τον άλλον. Η ρητορική του μίσους ιδιαίτερα, που στοχοποιεί ομάδες ανθρώπων λόγω φυλής, θρησκείας, φύλου κλπ., αποτελεί διάχυτη απειλή για την κοινωνική συνοχή, την ανεκτικότητα και την ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Όταν αφήνουμε το μίσος να κανονικοποιηθεί στον δημόσιο λόγο, διαβρώνεται ο ιστός της κοινωνίας και η δημοκρατία μας εξασθενεί.
Δεν πρόκειται μόνο για λεκτικές αντιπαραθέσεις. Η ακραία ρητορική συχνά ανοίγει τον δρόμο για πραγματική βία,η δαιμονοποίηση του αντιπάλου μπορεί να οπλίσει τα χέρια των πιο φανατικών. Δύο άκρα φαινομενικά αντίθετα, μα η λογική τους είναι ίδια: ο άλλος δεν θεωρείται αντίπαλος – θεωρείται στόχος.
Η σοφία της μεσότητας: «Mέτρον ἄριστον» και «μέση οδός»
Δεν είναι η πρώτη φορά στην ιστορία που οι κοινωνίες αντιμετωπίζουν τη σύγκρουση των άκρων. Οι αρχαίοι πολιτισμοί είχαν εντοπίσει την αξία του μέτρου και της ισορροπίας ως απάντηση στην ανθρώπινη τάση για υπερβολή. Ένα από τα γνωστότερα αρχαιοελληνικά ρητά, το «Μέτρον ἄριστον», αποδίδεται στον Κλεόβουλο τον Λίνδιο – έναν από τους Επτά Σοφούς της αρχαιότητας. Η φράση αυτή σημαίνει ότι ο άνθρωπος πρέπει να αποφεύγει τις ακρότητες και να τηρεί το μέτρο στη ζωή του. Με άλλα λόγια, η μετριοπάθεια θεωρείται η καλύτερη πρακτική, καθώς μας προστατεύει από τις βλαβερές υπερβολές και τα πάθη που θολώνουν την κρίση.
Παρομοίως, στην κινεζική φιλοσοφική παράδοση εκθειάζεται η «μέση οδός». Ο Κομφούκιος, για παράδειγμα, δίδασκε το δόγμα του μέσου (Zhong Yong), υποστηρίζοντας ότι ακόμη και οι ίδιες οι αρετές πρέπει να ασκούνται με σύνεση και μέτρο. Στόχος είναι να αποφεύγονται τα άκρα – να μην υπάρχει ούτε έλλειψη ούτε υπερβολή σε καμία συμπεριφορά. Αντίστοιχες ιδέες συναντάμε και στη βουδιστική έννοια της Μεσαίας Οδού, που απορρίπτει τόσο την ακραία αυταπάρνηση όσο και την αχαλίνωτη επιτρεπτικότητα, αναζητώντας έναν ισορροπημένο δρόμο προς την σοφία.
Ακόμη και ο δικός μας φιλόσοφος Αριστοτέλης διατύπωσε ανάλογη αρχή: η ηθική αρετή βρίσκεται στη μεσότητα – στο μέσο ανάμεσα σε δύο άκρα, την έλλειψη και την υπερβολή. Για παράδειγμα, η ανδρεία ως αρετή είναι το ενδιάμεσο μεταξύ δειλίας και παράτολμου θράσους. Ο ενάρετος άνθρωπος, κατά τον Αριστοτέλη, αποφεύγει τόσο την υπερβολή όσο και την ανεπάρκεια, βρίσκοντας το σωστό μέτρο σε κάθε περίσταση.
Όλες αυτές οι σοφές παρακαταθήκες – από τη Δύση και την Ανατολή – συμφωνούν σε κάτι θεμελιώδες: η ισορροπία και η μετριοπάθεια είναι αρετές απαραίτητες για την ευημερία του ανθρώπου και της κοινωνίας. Όταν παρασυρόμαστε από τα άκρα, χάνουμε την αρμονία μας. Αντίθετα, όταν επιδιώκουμε το μέσο, μπορούμε να βρούμε λύσεις δίκαιες και βιώσιμες.
Επιστροφή στον διάλογο: βρίσκοντας τις αποχρώσεις του γκρι
Το ερώτημα είναι, λοιπόν, πώς μπορούμε να ξεφύγουμε από αυτό το τοξικό μοτίβο του άσπρου-μαύρου και να ξαναβρούμε την αρετή του μέτρου στον σύγχρονο δημόσιο βίο. Μερικά βήματα προς αυτή την κατεύθυνση θα μπορούσαν να είναι:
- Προαγωγή του ανοιχτού διαλόγου: Να ενθαρρύνουμε συζητήσεις όπου ακούγονται όλες οι απόψεις με σεβασμό, χωρίς χαρακτηρισμούς. Ένας διάλογος με κανόνες ευπρέπειας, όπου δίνεται χώρος και χρόνος στην τεκμηρίωση και το επιχείρημα, μπορεί να αναδείξει κοινούς τόπους αντί για χαράδρες διαφορών.
- Παιδεία στα σχολεία και στα ΜΜΕ: Είναι κρίσιμο να διδαχθεί η νέα γενιά (και να θυμηθούν οι παλαιότεροι) πώς να σκέφτονται κριτικά και να αναγνωρίζουν την προπαγάνδα και τη ρητορική μίσους. Η παιδεία στα μέσα ενημέρωσης και ο ψηφιακός αλφαβητισμός μπορούν να βοηθήσουν τους πολίτες να μην πέφτουν θύματα παραπληροφόρησης και φανατισμού.
- Υπευθυνότητα στην πολιτική ηγεσία: Οι πολιτικοί και τα ΜΜΕ έχουν τεράστια ευθύνη να ρίχνουν τους τόνους αντί να τους ανεβάζουν. Η χρήση διχαστικής ρητορικής μπορεί πρόσκαιρα να συσπειρώνει οπαδούς, αλλά μακροπρόθεσμα υπονομεύει την ενότητα της χώρας. Χρειαζόμαστε ηγέτες που θα προβάλλουν το παράδειγμα του πολιτικού πολιτισμού, αναγνωρίζοντας την αξία του αντιπάλου και αναζητώντας συνθέσεις αντί για συγκρούσεις.
- Καλλιέργεια ενσυναίσθησης: Κάθε φορά που νιώθουμε την οργή να φουντώνει απέναντι σε μια αντίθετη άποψη, ας κάνουμε ένα βήμα πίσω. Ας προσπαθήσουμε να μπούμε στη θέση του άλλου. Η ενσυναίσθηση είναι αντίδοτο στο μίσος. Αν θυμηθούμε ότι απέναντί μας έχουμε άνθρωπο, με τις δικές του ανησυχίες και εμπειρίες, ίσως βρούμε κοινό έδαφος.
Επιστρέφοντας στη σοφία των προγόνων, το αρχαίο ρητό «Μέτρον ἄριστον» δεν είναι απλώς μια φράση από τα κιτάπια της ιστορίας· είναι ένας ζωντανός οδηγός για το σήμερα. Μας καλεί να θυμόμαστε ότι υπάρχουν περισσότερες από δύο όψεις σε κάθε ζήτημα και ότι η αλήθεια συνήθως βρίσκεται κάπου στο ενδιάμεσο. Αντί να τραβάμε χαρακώματα χωρίζοντας τον κόσμο σε φίλους και εχθρούς, μπορούμε να αναζητήσουμε τη μέση λύση που ωφελεί την κοινότητά μας συνολικά.
Στην τελική, όλοι βρισκόμαστε στην ίδια βάρκα – στην ίδια κοινωνία, στην ίδια χώρα. Κανείς δεν κερδίζει όταν αυτή η βάρκα κλυδωνίζεται από τις τρικυμίες του διχασμού. Αντίθετα, όλοι κερδίζουμε όταν επικρατεί ηρεμία, σεβασμός και συνεργασία. Κάνοντας χώρο για το γκρίζο και τις αποχρώσεις του, αγκαλιάζουμε την πραγματική ανθρώπινη πολυπλοκότητα και προστατεύουμε την ανθρωπιά μας. Όπως δίδασκαν οι σοφοί, το μέτρο δεν είναι μετριότητα· είναι αρετή. Και σήμερα, περισσότερο από ποτέ, το έχουμε ανάγκη.
