Μικρά και πυκνά: η δύναμη και η μαγεία των χαϊκού

Του Jeff Minnick

Μετάφραση: Αλία Ζάε

 

Το κρύο με τρυπά:

Της νεκρής συζύγου η χτένα,

Κάτω απ’ τη φτέρνα…1

Όποιος έχει χάσει κάποιον αγαπημένο, ιδίως γονιό, σύζυγο ή παιδί, θα νιώσει αμέσως το παραπάνω ποίημα του Γιόσα Μπουσόν (αρχικό επώνυμο Τανιγκούτσι), με τίτλο «Το κρύο με τρυπά». Χρόνια μετά τον θάνατό τους, ένα ξεχασμένο αντικείμενο – ένα βιβλίο με σημειώσεις του εκλιπόντα, ένα κολιέ σ’ ένα συρτάρι, μια κάρτα γενεθλίων που μας είχε κάποτε χαρίσει – μπορεί να μας ξαναγυρίσει πίσω στο χρόνο και να ξαναζωντανέψει, είτε με γέλια είτε με δάκρυα, στη μνήμη μας το χαμένο πρόσωπο.

Στο ποίημα του Μπουσόν μπορούμε να νιώσουμε καθαρά την τεράστια δύναμη των χαϊκού – της ιαπωνικής ποιητικής φόρμας, όπου 17 συλλαβές οργανώνονται σε τρεις στίχους, κατά κανόνα βάσει του μοτίβου 5-7-5.

Τα χαϊκού αποκαλούνται και «ποίηση της μιας ανάσας», γιατί μπορούν να απαγγελθούν ανάμεσα σε δυο αναπνοές. Είναι γραμμένα συνήθως στον ενεστώτα, υιοθετούν μια έμμεση προσέγγιση των συναισθημάτων μέσω του εξωτερικού περιβάλλοντος και συλλαμβάνουν μια συγκεκριμένη στιγμή. Αυτοί οι υπερσυμπυκνωμένοι στίχοι είναι σαν μικρές εκρήξεις μέσα στο μυαλό μας, που διεγείρουν τις σκέψεις μας σε βάθος και μπορούν ακόμα να μας βοηθήσουν να διαλογιστούμε πάνω σε κάποιο θέμα.

Οι μεγάλοι Δάσκαλοι

Ανάμεσα στους πολλούς Ιάπωνες ποιητές που έγραψαν χαϊκού, τέσσερεις είναι αυτοί που ξεχωρίζουν και αναγνωρίζονται ως αριστοτέχνες: οι Ματσούο Μπασό, Γιόσα Μπουσόν, Κομπαγιάσι Ίσσα και Μασαόκα Σίκι. Οι τρεις πρώτοι έγραψαν κυρίως χόκκου, ένα είδος παραπλήσιο στα χαϊκού, όπου σύντομα ποιήματα εισάγουν μεγαλύτερα («εναρκτήρια στροφή»). Ο Σίκι είναι αυτός που έκανε το άλμα στο σύγχρονο χαϊκού, όπου η μια στροφή αποτελεί και ένα αυτοτελές, ανεξάρτητο ποίημα.

Παρακάτω παρατίθενται ορισμένα δείγματα της γραφής των μεγάλων δασκάλων. Ας έχει ο αναγνώστης υπόψη του ότι η μετάφραση δύσκολα μπορεί να ακολουθήσει το μοτίβο 5-7-5 στις συλλαβές, που υπάρχει στην ιαπωνική γλώσσα. Το πρώτο ποίημα ανήκει στον Μπασό, τον κατά πολλούς σπουδαιότερο ποιητή χαϊκού όλων.

Μια αστραπή που

σκίζει το σκοτάδι,

ερωδιού κραυγή.

 

Σίγουρα διαβάζοντας τα χαϊκού σε μετάφραση χάνουμε κάποια πράγματα. Οι στίχοι που ακολουθούν μοιάζουν εκ πρώτης όψεως να μιλούν για το πέρασμα των εποχών:

 

Φεύγει η άνοιξη.

Τα πουλιά κλαίνε και τα

ψάρια επίσης.

Ωστόσο, στο διαδικτυακό άρθρο «Matsuo Basho’s Famous Haiku Poems» («Τα πιο γνωστά χαϊκού του Ματσούο Μπασό»), ο αρθρογράφος σημειώνει ότι «πολλές φορές η έκφραση ‘Φεύγει η άνοιξη’ υποδηλώνει έναν αιώνιο χωρισμό. Τα πουλιά και τα ψάρια είναι ο Μπασό και οι φίλοι του».

 

Στο επόμενο χαϊκού, ο Μπουσόν αντιπαραβάλλει μια βαριά καμπάνα, φτιαγμένη από ανθρώπινα χέρια, με μια νυχτοπεταλούδα, δημιούργημα της φύσης:

 

Στην καμπάνα του ναού

μια νυχτοπεταλούδα ακίνητη

ησυχάζει.

 

Κάποιες μοναχικές ψυχές, ίσως βρουν ιδιαίτερο νόημα στο ακόλουθο ποίημα του Μπουσόν:

 

Άπραγος όντας

και ολότελα μονάχος –

στο φεγγάρι μιλώ.

 

Ο Κογιαμπάσι Ίσσα, ο οποίος έγραψε περισσότερα από 20.000 χαϊκού, συχνά αναφερόταν σε έντομα και άλλα μικρά πλάσματα στα ποιήματά του με χιουμοριστικό τόνο:

Κουνούπι στ’ αυτί –

μα τι νομίζει λοιπόν,

πως είμαι κουφός;

Και ο Μασαόκα Σίκι μιλά για έντομα, αν και εδώ με θλίψη:

Σκοτώνοντας μια

Αράχνη, μόνος μένω

Στην κρύα νυχτιά!

 

Τα χαϊκού διασχίζουν τον ωκεανό

Η παράδοση των χαϊκού στην Ευρώπη και την Αμερική είναι ακόμα πολύ νέα: Μόνο ένας αιώνας έχει περάσει απ’ όταν οι ποιητές μας άρχισαν να δοκιμάζουν τις δυνάμεις τους σε αυτήν τη φόρμα. Ένας από αυτούς, ο Ρ.Μ. Χάνσαρντ [R.M.Xansard], που νίκησε σε έναν διαγωνισμό χαϊκού το 1899:

The west wind whispered,
And touched the eyelids of spring:
Her eyes, Primroses.

Ψίθυροι ανέμου δυτικού

τα βλέφαρα της άνοιξης αγγίζουν:

Τα μάτια της, πριμούλες.

Τον εικοστό αιώνα, τα χαϊκού τραβούν όλο και περισσότερους δυτικούς ποιητές, που έλκονται από την ικανότητα της λακωνικότητα τους να πυροδοτεί χιλιάδες σκέψεις και λογισμούς. Μερικές φορές οι ποιητές υποτάσσονται στους κανόνες της φόρμας, αλλά κάποιες άλλες προσαρμόζουν τη φόρμα στον δικό τους σκοπό.

Το χαϊκού που ακολουθεί, το «Sleepless at Crown Point» του Ρίτσαρντ Ουίλμπορ [Richard Wilbur], υπακούει στην παράδοση για να μας μιλήσει για τη μάχη ανάμεσα στον καιρό και το έδαφος:

All night, this headland
Lunges into the rumpling
Capework of the wind.

Ολονυχτίς, το ακρωτήρι

κι ο άνεμος σε πάλη βρίσκονται

που τα σημάδια της αφήνει.

Στον ιστότοπο Haiku Society of America, ανακαλύψαμε αυτό το βραβευμένο κομμάτι της Έιμυ Λόσακ [Amy Losak], που συνθέτει σενρύου, ένα είδος ειρωνικού χαϊκού:

brooding
over world events
cicadas.

κολλημένα

με τα διεθνή νέα

τα τζιτζίκια.

Αυτό μου θύμισε το τελευταίο καλοκαίρι στη Βιρτζίνια, με επιδημίες και τζιτζίκια εκτός των άλλων, και δεν μπόρεσα να μη χαμογελάσω.

Το βιβλίο «Literature» («Λογοτεχνία») των Ζ. Τ. Κέννεντυ και Ντέινα Τζόια [X.J. Kennedy & Dana Gioia] περιλαμβάνει το ποίημα του Έζρα Πάουντ «In a Station of the Metro» («Σε έναν σταθμό του μετρό»), που ο ποιητής από 30 στίχους συρρίκνωσε σε δύο:

The apparition of these faces in the crowd;
Petals on a wet, black bough.

Πρόσωπα που προβάλλουν μες στο πλήθος-

Πέταλα σε μαύρο, υγρό κλαρί.

Μπορεί αυτό το δίστιχο να θεωρηθεί χαϊκού; Τυπικά όχι, τουλάχιστον όχι όσον αφορά τη διευθέτηση των στίχων και το αριθμό των συλλαβών. Μα η λακωνικότητά του, η αναφορά στη φύση και το θαυμάσιο χτύπημα που καταφέρνει ίσως παρακινήσουν κάποιους να το αναγνωρίσουν, αν όχι σαν ένα καθαυτό χαϊκού, τουλάχιστον σαν αδερφάκι τους.

Ιδιαίτερες ευχαριστίες

Η έμπνευση για αυτό το άρθρο ανήκει στη Μαρία Ντίος [Maria Dios], ποιήτρια και θαυμάστρια των χαϊκού, που έστειλε ένα μήνυμα στην Epoch Times προτρέποντάς μας να γράψουμε ένα άρθρο για το «πόσο διασκεδαστική είναι η σύνθεση ενός ποιήματος 5-7-5!»

Η Μαρία Ντίος μεγάλωσε στο Μέιπλγουντ του Νιου Τζέρσεϋ, όπου άρχισε να γράφει χάρη στην ενθάρρυνση των καθηγητών της. Κάποια κείμενά της είχαν δημοσιευτεί στους New York Times, πριν η εφημερίδα διακόψει τη δημοσίευση ποίησης.

Πολλά από τα χαϊκού της γράφτηκαν ενώ οδηγούσε για να πάει στη δουλειά, περνώντας μέσα από τους εξοχικούς δρόμους του Νιου Τζέρσεϋ, δίπλα από δάση, χωράφια και κήπους. Έχει εκδώσει την ποιητική συλλογή «Would You Like a Poem?» («Θα θέλατε ένα ποίημα;») και ευελπιστεί, όντας πια συνταξιούχος, να διδάξει σε εργαστήρια ποίησης όταν περάσει η πανδημία.

Μερικά από τα χαϊκού της:

A Dark Red Tulip
A dark red tulip,
like a glass of burgundy
that is always full.

Πορφυρή τουλίπα

Πορφυρή τουλίπα

σαν κύπελλο με κρασί

γεμάτο πάντα.

Acupuncture
So many needles
talking silently among
themselves, as I rest.

Βελονισμός

Τόσες βελόνες

ήσυχα κουβεντιάζουν, ενώ

ξεκουράζομαι.

Deep Stuff
Can’t write about love,
it’s too intense, yet I can’t
stop remembering.

Κάτι βαθύ

Δεν γράφω για την αγάπη,

είναι πολύ έντονη, όμως και

δεν παύω να τη θυμάμαι.

Προς το τέλος του email της η Μαρία έγραψε: «Από τη φύση, σε κάθε μέρα, στην αγάπη: Αγαπώ ιδιαιτέρως τα χαϊκού γιατί είναι τόσο απλά και διασκεδαστικά, και μπορούν να γραφτούν σε μια στιγμή, ακόμα και σαν παιχνίδι μαζί με άλλους».

Δοκιμάστε το

Γιατί να μην ακολουθήσουμε τη συμβουλή της Μαρίας και να μην παίξουμε με τα χαϊκού;

Στο «Literature», οι Κέννεντυ και Τζόια μοιράζονται μερικά «μυστικά» για τη σύνθεση των χαϊκού: «Κάντε κάθε λέξη σημαντική. Λίγα επίθετα, λιγότερους συνδέσμους. Γράψτε στον ενεστώτα». Μας υπενθυμίζουν επίσης τη συμβουλή του Μπασό: «Το χαϊκού είναι απλώς αυτό που συμβαίνει εδώ, τώρα», αλλά και ότι μπορεί τα χαϊκού να μιλούν «για αυτά που αντιλαμβάνονται οι αισθήσεις μας», πρέπει όμως να προκαλέσουν στον αναγνώστη και «κάποια συναισθήματα».

Στην Εισαγωγή του «Would You Like a Poem?», η Μαρία γράφει: «Η ποίηση για μένα είναι μια μυστικιστική εμπειρία, μια βαθιά απόλαυση, μια χαλάρωση, μια ανακάλυψη. Μπορώ να ερωτευτώ τόσο ένα τυχαίο άγνωστο ποίημα όσο και ένα διάσημο».

Ακολουθώντας την παραπάνω πρόταση

Για τρία χρόνια έγραφα ποίηση, κυρίως σονέτα αλλά και άλλες φόρμες. Πολλά από τα ποιήματα αυτά φιλοξενήθηκαν σε διάφορα περιοδικά, όμως έγραφα βασικά για τον εαυτό μου. Συμφωνώ απολύτως με τη Μαρία όταν χαρακτηρίζει την ποίηση ως μυστικιστική, απολαυστική και πλούσια ανακάλυψη. Τελικά, σταμάτησα να γράφω ποίηση. Δεν θυμάμαι τους λόγους πια, αλλά θυμάμαι ακόμα το μεγαλείο που ένιωθα τότε μεταφέροντας ένα ποίημα όχι τόσο στην τσέπη όσο μέσα στο κεφάλι, μαστορεύοντάς το διαρκώς μέχρι να τελειοποιήσω κάθε στίχο.

Παρακινημένος από τον ενθουσιασμό της Μαρίας και βοηθούμενος από τις συμβουλές των Κέννεντυ και Τζόια, μόλις τελείωσα αυτό το άρθρο, συνέθεσα το δικό μου χαϊκού:

Νύχτα δροσερή-

Στο γραφείο κάθομαι

Ποίηση πίνοντας.

O Jeff Minick έχει τέσσερα παιδιά και ένα αυξανόμενο σύνολο εγγονιών. Για 20 χρόνια, δίδασκε ιστορία, λογοτεχνία, και Λατινικά σε μαθητές ιδιωτικής οικιακής εκπαίδευσης στο Άσβιλ, Βόρεια Καρολίνα. Είναι ο συγγραφέας δύο μυθιστορημάτων «Αμάντα Μπελ» και «Σκόνη στα φτερά τους», και δύο έργων μη φανταστικού θέματος, «Μαθαίνοντας καθώς προχωράω» και «Οι ταινίες κάνουν τους άντρες». Σήμερα, ζει και γράφει στο Φροντ Ρουαγιάλ, Βιρτζίνια. Δείτε τον JeffMinick.com για να ακολουθήσετε το ιστολόγιό του.

1. Η ελεύθερη απόδοση όλων των χαϊκού στα ελληνικά έγινε από τη μεταφράστρια.

 

Ακολουθήστε μας στο Telegram @epochtimesgreece
Ακολουθήστε μας στο Facebook @epochtimesgreece
Ακολουθήστε μας στο SafeChat @epochtimesgreece