Το νέο νομοσχέδιο του υπουργείου Μετανάστευσης και Ασύλου που παρουσιάστηκε από τον υπουργό Μάκη Βορίδη εισάγει τις πιο αυστηρές έως τώρα ρυθμίσεις για την παράτυπη μετανάστευση. Το σχέδιο νόμου αυστηροποιεί το πλαίσιο εισόδου, ποινικοποιεί την παράνομη παραμονή μεταναστών μετά την απόρριψη ασύλου, αυξάνει δραστικά τις ποινές φυλάκισης και προστίμων, καταργεί τη δυνατότητα νομιμοποίησης λόγω επταετούς παραμονής και τροποποιεί τις διαδικασίες οικειοθελούς αναχώρησης . Παράλληλα ευθυγραμμίζεται με το νέο Ευρωπαϊκό Σύμφωνο για το Άσυλο και τη Μετανάστευση που θα εφαρμοστεί από το 2026, υιοθετώντας τις κατευθύνσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης για έμφαση στην αποτελεσματική επιστροφή όσων δεν δικαιούνται διεθνή προστασία.
Βασικές αλλαγές του νομοσχεδίου σε μια ματιά
| Πτυχή/Θέμα | Τι αλλάζει |
|---|---|
| Παράνομη είσοδος | Αυξάνονται οι ποινές φυλάκισης για όσους εισέρχονται παράτυπα: από ελάχιστο 3 μήνες σε τουλάχιστον 2 έτη (και από 6 μήνες σε ≥3 έτη σε επιβαρυντικές περιπτώσεις). Το ανώτατο χρηματικό πρόστιμο διπλασιάζεται, έως 10.000 €. |
| Παράνομη παραμονή | Καθίσταται πλέον ποινικό αδίκημα η παραμονή στη χώρα χωρίς νόμιμα έγγραφα μετά την ολοκλήρωση της διαδικασίας ασύλου (απόρριψη). Προβλέπεται φυλάκιση τουλάχιστον 3 ετών και πρόστιμο 10.000 €, χωρίς δυνατότητα μετατροπής ή αναστολής εκτός αν ο καταδικασμένος αλλοδαπός δεχτεί να αναχωρήσει οικειοθελώς. |
| Επανεισδοχή μετά από απέλαση | Θεσπίζονται βαριά πρόστιμα για παράτυπη επανείσοδο: όσοι αλλοδαποί επιστρέφουν παράνομα παρότι έχουν απελαθεί, θα αντιμετωπίζουν χρηματικό πρόστιμο 10.000 έως 30.000 €. |
| Απαγόρευση εισόδου (ban) | Παρατείνεται η διάρκεια απαγόρευσης εισόδου: από 5 χρόνια αυξάνεται σε 10 χρόνια, με δυνατότητα επιπλέον παράτασης +5 ετών για λόγους ασφάλειας. Επίσης θεσπίζεται ως υποχρεωτικός λόγος απαγόρευσης εισόδου η απειλή του αλλοδαπού για τη δημόσια τάξη, εθνική ασφάλεια ή δημόσια υγεία. |
| Οικειοθελής αναχώρηση | Μειώνεται το χρονικό περιθώριο για οικειοθελή αναχώρηση μετά από απορριπτική απόφαση: από 25 ημέρες σε 14 ημέρες. Η παράταση για εξαιρετικούς λόγους μειώνεται από 120 σε 60 ημέρες. Στο διάστημα πριν την αναχώρηση μπορεί να επιβάλλεται ηλεκτρονική επιτήρηση (βραχιολάκι) στον υπόχρεο αναχώρησης. |
| Διοικητική κράτηση | Το ανώτατο όριο κράτησης προς απέλαση επεκτείνεται από 18 μήνες σε 24 μήνες (2 έτη), με δυνατότητα περαιτέρω παράτασης για λόγους εθνικής ασφάλειας. Παράλληλα αυστηροποιούνται τα κριτήρια χαρακτηρισμού ενός αλλοδαπού ως «ύποπτου φυγής» που δικαιολογεί κράτηση: έλλειψη γνωστής διεύθυνσης, αλλαγή κατοικίας χωρίς ενημέρωση, ή άρνηση βιομετρικής ταυτοποίησης πλέον συνιστούν τεκμήρια κινδύνου διαφυγής. |
| «Επταετία» νομιμοποίησης | Καταργείται κάθε δυνατότητα νομιμοποίησης αλλοδαπού λόγω μακράς διαμονής: αφαιρείται η διάταξη που επέτρεπε τη χορήγηση άδειας διαμονής σε όσους ζούσαν 7 χρόνια παράνομα στη χώρα. Με τον τρόπο αυτό παύει ένα «παράθυρο» ένταξης που είχε νομοθετηθεί το 2018-19 για μετανάστες που εργάζονταν επί χρόνια χωρίς χαρτιά. |
| «Ασφαλής τρίτη χώρα» | Διευρύνεται η έννοια της ασφαλούς τρίτης χώρας: πλέον ένας απορριφθείς αιτών άσυλο μπορεί να επιστραφεί και σε άλλη χώρα εκτός της χώρας καταγωγής, π.χ. σε χώρα διέλευσης που θεωρείται ασφαλής, ή σε «πρώτη χώρα ασύλου» όπου είχε ήδη προστασία. Αυτή η αλλαγή εναρμονίζεται με προβλέψεις του νέου Ευρωπαϊκού Συμφώνου για το Άσυλο και Μετανάστευση. |
Το νέο νομοσχέδιο επεκτείνει την έννοια της «ασφαλούς τρίτης χώρας», ώστε ένας αιτών άσυλο του οποίου η αίτηση απορρίφθηκε να μπορεί να επιστρέφεται όχι μόνο στην πατρίδα του αλλά και σε χώρα transit ή πρώτη χώρα ασύλου που κρίνεται ασφαλής . Παράλληλα, προβλέπεται η πλήρης ποινικοποίηση της παράνομης παραμονής μεταναστών στην Ελλάδα: όποιος συλλαμβάνεται χωρίς χαρτιά αντιμετωπίζει πλέον αυτόφωρη διαδικασία, ποινή φυλάκισης έως 3 έτη και χρηματική ποινή έως 10.000 €, σύμφωνα με τις διατάξεις του νομοσχεδίου . Η παραμονή χωρίς άδεια παραμονής αναβαθμίζεται έτσι από διοικητική παράβαση σε ποινικό αδίκημα, κάτι που ο πρωθυπουργός Κυριάκος Μητσοτάκης χαρακτήρισε εθνική αλλά και ευρωπαϊκή προτεραιότητα για την αντιμετώπιση της παράτυπης μετανάστευσης .
Αυστηρότερο πλαίσιο εισόδου και ποινές
Ο κ. Βορίδης, παρουσιάζοντας το νομοσχέδιο στο υπουργικό συμβούλιο, τόνισε ότι στόχος είναι η δημιουργία αντικινήτρων ώστε όσοι επιχειρούν να παραμείνουν παράνομα στην Ελλάδα να το αποφεύγουν . Σύμφωνα με διατάξεις του νομοσχεδίου, η είσοδος αλλοδαπού μπορεί να απαγορευθεί για λόγους εθνικής ασφάλειας ή δημόσιας τάξης/υγείας, ενώ το διάστημα απαγόρευσης εισόδου διπλασιάζεται από 5 σε 10 έτη (με δυνατότητα επιπλέον 5 ετών) . Για τους παράτυπα εισερχόμενους, αυστηροποιούνται οι κυρώσεις: το ελάχιστο όριο φυλάκισης ανεβαίνει από 3 μήνες σε 2 έτη (3 έτη σε επιβαρυντικές περιπτώσεις) και η χρηματική ποινή μπορεί να φτάνει τις 10.000 € . Επιπλέον, όσοι επανέρχονται παράνομα στη χώρα παρά την απέλασή τους, θα τιμωρούνται με τσουχτερά πρόστιμα 10.000–30.000 € .
Παράδειγμα εφαρμογής: Ένας μετανάστης που εισέρχεται χωρίς έλεγχο και συλλαμβάνεται, πλέον ενδέχεται να αντιμετωπίσει πολυετή φυλάκιση αντί για μικρή ποινή με αναστολή, καθώς και πολυετή αποκλεισμό επανεισόδου. Κάθε σύλληψη παράτυπου μετανάστη θα οδηγεί σε ποινική δίωξη, και δεν θα επιτρέπεται μετατροπή ή αναστολή της ποινής φυλάκισης – εκτός αν ο καταδικασθείς αποδεχτεί να επιστρέψει οικειοθελώς στην πατρίδα του . Η πρόβλεψη αυτή ουσιαστικά θέτει τους παράτυπους μετανάστες μπροστά στο δίλημμα «φυλακή ή εκούσια απέλαση», σκληραίνοντας σημαντικά το πλαίσιο.
Ποινικοποίηση της παράτυπης παραμονής
Σε μια από τις πιο κρίσιμες αλλαγές, η παράνομη παραμονή στην Ελλάδα μετά την απόρριψη αιτήματος ασύλου καθίσταται ρητά ποινικό αδίκημα. Μέχρι σήμερα η παρουσία χωρίς άδεια θεωρείτο διοικητική παράβαση που οδηγούσε σε απόφαση απέλασης, όμως πλέον προβλέπεται αυτόφωρη διαδικασία και επιβολή ποινών. «Ο παράνομος μετανάστης του οποίου απορρίπτεται το άσυλο και παραμένει στη χώρα, θα βρίσκεται αντιμέτωπος με ένα πολύ πιο δυσμενές θεσμικά περιβάλλον απ’ ό,τι σήμερα», είχε δηλώσει χαρακτηριστικά ο κ. Βορίδης, υπογραμμίζοντας ότι στόχος είναι να αποθαρρύνεται η παράνομη παραμονή στη χώρα . Σύμφωνα με το νομοσχέδιο, σε περίπτωση σύλληψης αλλοδαπού χωρίς χαρτιά μετά την οριστική απόρριψη ασύλου, θα επιβάλλεται φυλάκιση τουλάχιστον τριών ετών και πρόστιμο 10.000 €, χωρίς δυνατότητα αναστολής εκτός αν δεχθεί να αποχωρήσει . Η κράτηση υπό απέλαση επίσης επιμηκύνεται: από ανώτατο όριο 18 μηνών σε 24 μήνες, με περιθώριο περαιτέρω παράτασης για λόγους ασφάλειας . Εισάγεται δηλαδή το μέγιστο δυνατό διάστημα κράτησης που επιτρέπει το ευρωπαϊκό δίκαιο, εντείνοντας την πίεση για άμεση επιστροφή όσων δεν δικαιούνται να μείνουν.
Παράλληλα, περιορίζεται το χρονικό περιθώριο οικειοθελούς αναχώρησης για τους απορριφθέντες αιτούντες άσυλο. Ενώ μέχρι πρότινος δίνονταν 30 ημέρες στον ενδιαφερόμενο να φύγει αυτοβούλως αποφεύγοντας περαιτέρω κυρώσεις, τώρα η προθεσμία μειώνεται μόλις σε 14 ημέρες . Η παράταση για εξαιρετικές περιπτώσεις (π.χ. σοβαροί λόγοι υγείας) περιορίζεται στις 60 ημέρες αντί 4 μηνών που ίσχυε . Μάλιστα, κατά το διάστημα μέχρι την εκπνοή της προθεσμίας, προβλέπεται ότι οι αρχές μπορούν να επιβάλουν ηλεκτρονική επιτήρηση (φορητό «βραχιολάκι») στον υπόχρεο προς αναχώρηση , ώστε να αποτραπεί η διαφυγή του. Επιπλέον, αυστηροποιούνται οι ορισμοί του «υπόπτου φυγής»: ένας απορριφθείς μετανάστης θα θεωρείται ύποπτος διαφυγής – και άρα θα τίθεται υπό κράτηση – εάν δεν έχει σταθερή διαμονή, αν αλλάξει κατοικία χωρίς να ενημερώσει ή αν αρνηθεί δακτυλοσκόπηση/βιομετρικό έλεγχο . Με τα κριτήρια αυτά, διευρύνεται σημαντικά η δυνατότητα προληπτικής κράτησης αλλοδαπών που θεωρούνται ότι ενδέχεται να αποπειραθούν να αποφύγουν την απέλαση.
Κατάργηση της «επταετίας» και άλλες μεταρρυθμίσεις
Ένα ιδιαίτερα αμφιλεγόμενο μέτρο του νομοσχεδίου είναι η κατάργηση της λεγόμενης “επταετίας” – δηλαδή της διάταξης που επέτρεπε σε αλλοδαπούς χωρίς άδεια, εφόσον είχαν συνεχόμενη παρουσία 7 ετών στην Ελλάδα, να αιτηθούν άδεια διαμονής για εξαιρετικούς λόγους. Το νέο σχέδιο νόμου καταργεί ρητά κάθε δυνατότητα νομιμοποίησης βάσει πολυετούς παραμονής . Η συγκεκριμένη πρόβλεψη είχε εισαχθεί από την κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ το 2018-2019, με σκοπό να δοθεί ευκαιρία ένταξης σε ανθρώπους που ζούσαν και εργάζονταν επί χρόνια στη σκιά, χωρίς νόμιμα έγγραφα . Τώρα, αυτή η δίοδος ένταξης κλείνει, κάτι που κατά την κυβέρνηση θα αφαιρέσει ένα κίνητρο παράνομης παραμονής, αλλά κατά τους επικριτές τιμωρεί ανθρώπους που έχουν ήδη ριζώσει στην ελληνική κοινωνία.
Στο ίδιο πνεύμα αποτροπής, διευρύνεται η χρήση της έννοιας «ασφαλής τρίτη χώρα» στο άσυλο. Στο νομοσχέδιο προβλέπεται ότι αιτούντες άσυλο των οποίων η αίτηση απορρίφθηκε (ακόμα και σε β’ βαθμό) θα μπορούν εφεξής να επιστρέφονται και σε άλλες χώρες πέραν της πατρίδας τους . Ως «ασφαλείς» μπορούν να θεωρηθούν χώρες διέλευσης από τις οποίες πέρασαν οι αιτούντες καθ’ οδόν προς την Ελλάδα, ή τρίτες χώρες όπου είχαν ήδη προστασία (π.χ. Τουρκία, αν και η πρακτική εφαρμογή αυτής της διάταξης θα εξαρτηθεί από διακρατικές συμφωνίες) . Η πρόβλεψη ευθυγραμμίζεται με τις ευρωπαϊκές κατευθυντήριες γραμμές – σύμφωνα με το Υπουργείο Μετανάστευσης, υιοθετεί τις οδηγίες του νέου Ευρωπαϊκού Συμφώνου για το Άσυλο και τη Μετανάστευση που δρομολογείται για το 2026 . Είναι αξιοσημείωτο ότι ήδη από το 2021, η Ελλάδα είχε ορίσει μέσω ΚΥΑ την Τουρκία ως ασφαλή τρίτη χώρα για πέντε εθνικότητες αιτούντων ασύλου, μια πρακτική που τότε είχε επικριθεί από ανθρωπιστικές οργανώσεις. Με το νέο νομοσχέδιο, η έννοια θεσμοθετείται σε ευρύτερη βάση, ενισχύοντας την νομική δυνατότητα απαράδεκτου ασύλου και άμεσων επιστροφών σε τρίτες χώρες.
Διασύνδεση με το Ευρωπαϊκό Σύμφωνο (2026)
Η κυβέρνηση συνδέει ευθέως τις αλλαγές με τη νέα ευρωπαϊκή πολιτική στο μεταναστευτικό. «Η Ευρώπη άλλαξε στρατηγική. Πλέον η προτεραιότητα είναι η αποτελεσματική φύλαξη των συνόρων και η επιστροφή των παράτυπων μεταναστών», δήλωσε ο κ. Βορίδης σε πρόσφατη συνέντευξή του, σχολιάζοντας τη γενικότερη μεταστροφή σε αποτρεπτικές πολιτικές . Πράγματι, το υπό διαμόρφωση Σύμφωνο για το Άσυλο και Μετανάστευση της ΕΕ προβλέπει πιο σκληρό πλαίσιο ελέγχων στα σύνορα, ταχύτερες διαδικασίες ασύλου/επιστροφών και μηχανισμούς κατανομής ευθυνών μεταξύ κρατών-μελών. Το ελληνικό νομοσχέδιο αντλεί από αυτές τις κατευθύνσεις: όπως αναφέρθηκε, η αυστηροποίηση του πλαισίου εισόδου γίνεται «σύμφωνα με τις οδηγίες του νέου ευρωπαϊκού κανονισμού» που θα ισχύσει το 2026 . Επικαιροποιούνται νομικοί ορισμοί σε εναρμόνιση με τις προτάσεις της Κομισιόν – ενδεικτικά, επεκτείνεται η λίστα των πιθανών χωρών επιστροφής (συνήθους διαμονής, ασφαλούς διέλευσης, πρώτης ασύλου) για όσους δεν παίρνουν άσυλο .
Η κυβέρνηση Μητσοτάκη επιδιώκει να παρουσιάσει την Ελλάδα ως πρωτοπόρο στην ευρωπαϊκή προσπάθεια αποτροπής της παράτυπης μετανάστευσης. Ο ίδιος ο πρωθυπουργός σημείωσε στο Υπουργικό ότι η χώρα μας διαδραμάτισε καθοριστικό ρόλο στον επαναπροσδιορισμό της ευρωπαϊκής στάσης απέναντι στη μετανάστευση . Το αφήγημα είναι ότι μετά από χρόνια έμφασης στην ένταξη και το λεγόμενο «μοίρασμα βαρών», η ΕΕ κινείται προς μια σκληρότερη αλλά πιο ρεαλιστική προσέγγιση, όπου η μη συμμόρφωση μεταναστών με τις αποφάσεις ασύλου θα έχει απτές συνέπειες (φυλάκιση, απέλαση) και τα εξωτερικά σύνορα θα φυλάσσονται αυστηρά. Στο πλαίσιο αυτό, η Αθήνα θέλει να θωρακίσει το νομικό της οπλοστάσιο πριν τεθεί σε εφαρμογή το Σύμφωνο, ώστε να είναι σε θέση να αξιοποιήσει πλήρως τα νέα εργαλεία (π.χ. συνοριακές διαδικασίες, επιστροφές μέσω ευρωπαϊκών συμφωνιών).
Ωστόσο, διεθνείς οργανισμοί και ΜΚΟ εκφράζουν έντονο προβληματισμό για την ευρωπαϊκή στροφή. Η Διεθνής Αμνηστία προειδοποίησε ότι οι μεταρρυθμίσεις του Συμφώνου «θα γυρίσουν πίσω το ευρωπαϊκό δίκαιο ασύλου επί δεκαετίες, θα οδηγήσουν σε μεγαλύτερη οδύνη και θα θέσουν περισσότερους ανθρώπους σε κίνδυνο παραβιάσεων ανθρωπίνων δικαιωμάτων» . Ήδη 21 ανθρωπιστικές οργανώσεις είχαν απευθύνει έκκληση το 2023 ενάντια στις προτάσεις αυτές, τονίζοντας ότι η έμφαση στις επιστροφές και την αποτροπή υπονομεύει το δικαίωμα στο άσυλο. Το ελληνικό νομοσχέδιο, όντας από τους πρώτους που ενσωματώνουν αυτή τη νέα φιλοσοφία, αναμένεται να αποτελέσει τεστ για το πώς θα εφαρμοστεί το Σύμφωνο στην πράξη και ποιες θα είναι οι επιπτώσεις.
Πηγές: Επίσημες δηλώσεις υπουργείου, ρεπορτάζ Καθημερινής, ΑΠΕ-ΜΠΕ, Amnesty International, οργανώσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων.
