Πολλοί καλλιτέχνες ανά τους αιώνες έχουν εμπνευστεί από τον Άγιο Φραγκίσκο της Ασίζης, μεταξύ των οποίων και ο Μιχαήλ Άγγελος Μερίζι ντα Καραβάτζιο. Ένα από τα πρώιμα αριστουργήματα του καλλιτέχνη είναι το έργο “Ο Άγιος Φραγκίσκος της Ασίζης σε έκσταση”, που βρίσκεται στη συλλογή του Μουσείου Τέχνης Wadsworth Atheneum (Γουώντσγουορθ Ατενέουμ) στο Κονέκτικατ. Πρόκειται για τον πρώτο γνωστό θρησκευτικό καμβά του καλλιτέχνη και έναν από τους σημαντικότερους μπαρόκ πίνακες σε αμερικανική μουσειακή συλλογή, στον οποίο αναδεικνύονται το εξαιρετικό ύφος και η τεχνική του Καραβάτζιο: η θεατρική χρήση του φωτός, οι νατουραλιστικές απεικονίσεις ανθρώπων και αντικειμένων και οι ψυχολογικές διαστάσεις του θέματος.
Ο πίνακας αυτός παρουσιάζεται επί του παρόντος σε ειδική έκθεση στην Εθνική Πινακοθήκη του Λονδίνου. Το μουσείο έχει συγκεντρώσει ένα ευρύ φάσμα έργων τέχνης για να εξερευνήσει τη ζωή και την κληρονομιά του Αγίου Φραγκίσκου του 13ου αιώνα, που εξυψώνει τη μακρόχρονη σημασία του ως προστάτη των ζώων και της φύσης, καθώς και τη στράτευσή του στην Πενία.
Μια μπαρόκ αναθεώρηση
Μετά την προτεσταντική μεταρρύθμιση, η Καθολική Εκκλησία έδωσε μεγαλύτερη έμφαση στην αφοσίωση και τη μίμηση των αγίων, με πιο δημοφιλή τον Ιταλό Άγιο Φραγκίσκο, ο οποίος απαρνήθηκε τον εγκόσμιο πλούτο του υπέρ μιας ζωής αφιερωμένης στη φτώχεια και την υπηρεσία. Ο μεσαιωνικός και αναγεννησιακός τύπος απεικόνισης του αγίου εξελίχθηκε κατά την περίοδο του μπαρόκ για να συμπεριλάβει μια νέα σύνθεση: τον άγιο μετά τον στιγματισμό του, υποστηριζόμενο από έναν άγγελο. Το έργο του Καραβάτζιο «Ο Άγιος Φραγκίσκος της Ασίζης σε έκσταση» μπορεί να είναι το πρώτο έργο που χρησιμοποιεί αυτόν τον τύπο απεικόνισης του Αγίου Φραγκίσκου.
Ο Άντριου Γκράχαμ-Ντίξον στη βιογραφία του «Καραβάτζιο: Μια ζωή ιερή και εγκόσμια» (Caravaggio: A Life Sacred and Profane, 2010, υποψήφιο για το βραβείο Baillie Gifford) γράφει: «Αυτός ο πίνακας άνοιξε νέους δρόμους από κάθε άποψη: στυλ, εικονογραφία, δραματουργία». Ο Καραβάτζιο ήταν ο πρώτος που απεικόνισε τον άγιο ξαπλωμένο τη στιγμή του στίγματος, τραυματισμένο στη δεξιά πλευρά του, αλλά χωρίς άλλα σημάδια από τα στίγματα στα χέρια και τα πόδια του, και αγκαλιασμένο από έναν γονατιστό άγγελο.
Στο έργο «Ο Άγιος Φραγκίσκος της Ασίζης σε έκσταση», ο Καραβάτζιο τοποθετεί τις μορφές του αγίου και του αγγέλου στο πρώτο πλάνο, γεγονός που επιτρέπει στον θεατή να βιώσει από κοντά την παρουσία τους και την έκσταση του Φραγκίσκου. Η σύνθεση είναι εμπνευσμένη από τα καθιερωμένα καλλιτεχνικά μοτίβα του Χριστού που κρατείται από έναν άγγελο και της Πιετά, όπου η Παναγία βαστά το σώμα του.
Οι δύο μορφές είναι λουσμένες σε ένα θεϊκό φως, που τονίζει αυτή την ποιητική, μυστικιστική στιγμή. Ο Καραβάτζιο αναφέρεται στην καθιερωμένη οπτική απεικόνιση της Γέννησης με το νυχτερινό σκηνικό του πίνακα του. Παρά το αχνό τοπίο του πίνακα, μπορεί κανείς να διακρίνει, μόλις και μετά βίας, μια ομάδα βοσκών καθισμένων και συγκεντρωμένων γύρω από μια φωτιά. Αυτός ο τενεβρισμός, η χρήση της ακραίας αντίθεσης του φωτός και του σκότους, εντείνει το δραματικό αποτέλεσμα και συνδέεται έντονα με το έργο του Καραβάτζιο.
Ταυτιζόμενος με τον Άγιο Φραγκίσκο, ο Καραβάτζιο χρησιμοποιεί το δικό του αξύριστο πρόσωπο ως μοντέλο στο έργο «Ο Άγιος Φραγκίσκος της Ασίζης σε έκσταση». Αυτή η ρεαλιστική απεικόνιση τονίζει ότι ο Φραγκίσκος ήταν ένα πραγματικό πρόσωπο από το σχετικό πρόσφατο παρελθόν. Ο Κηθ Κρίστιανσεν, ομότιμος επιμελητής του Μητροπολιτικού Μουσείου Τέχνης, γράφει πώς η συνήθεια του Καραβάτζιο να χρησιμοποιεί ζωντανά, στημένα μοντέλα για τους πίνακές του, καλλιέργησε μια νέα διαδικασία αναγνώρισης και συνάφειας μεταξύ του θεατή και του έργου του καλλιτέχνη.
Ο Άγιος Φραγκίσκος συνεχίζει να είναι μια από τις πιο ισχυρές μορφές του Χριστιανισμού. Ο σημερινός Πάπας πήρε το παπικό του όνομα από τον άγιο. Ομοίως, ο Καραβάτζιο παραμένει ένας από τους σημαντικότερους και επιδραστικότερους καλλιτέχνες στην ιστορία. Ο καλλιτέχνης ένιωθε μια ισχυρή σύνδεση με την αντιμεταρρυθμιστική καθολική πνευματικότητα, η οποία εκφράζεται στους θρησκευτικούς πίνακές του, στου οποίους περιλαμβάνονται αρκετές απεικονίσεις του Αγίου Φραγκίσκου.
Το πρώιμο αριστούργημά του «Ο Άγιος Φραγκίσκος της Ασίζης σε έκσταση» ήταν θεμελιώδες για την εξέλιξή του ως ζωγράφου με μοναδικό και πρωτοποριακό στυλ. Όπως έγραψε ο Γκράχαμ-Ντίξον, «ο Άγιος Φραγκίσκος της Ασίζης είναι κάτι περισσότερο από την απεικόνιση ενός επεισοδίου στη ζωή ενός αγίου. Ο πίνακας προσφέρει ένα παρήγορο όνειρο μεταμόρφωσης, μια κατάσταση ενότητας με τον Χριστό στην οποία μπορεί να προσβλέπει ο καθένας».
Επιμέλεια: Αλία Ζάε
