Μετάφραση: Αλία Ζάε
Συνεχίζοντας τη μελέτη της εικονογράφησης του Γκυστάβ Ντορέ για το επικό ποίημα του 17ου αιώνα που έγραψε ο Τζον Μίλτον, συναντάμε πάλι τον Σατανά, αφού έχει μιλήσει πια με τον στρατό του και έχει καταφέρει να αναζωπυρώσει την ορμή τους για εξέγερση ενάντια στον Θεό. Άρχισε μιλώντας σε έναν μόνο άγγελο, σύντομα όμως το ακροατήριό του πολλαπλασιάστηκε και οι επαναστατημένοι άγγελοι ήταν έτοιμοι για την αντεπίθεση.
Παρόλο που ο Σατανάς ήταν αυτός που τους είχε ξεσηκώσει και είχε προκαλέσει την πτώση τους από τον Παράδεισο, οι άγγελοι δεν διστάζουν να ανασυνταχτούν μαζί του. Ο Μίλτον περιγράφει τη σκηνή ως εξής:
Τόσο αναρίθμητοι ήσαν οι άγγελοι που πέταγαν
Με τα φτερά τους απλωτά στης Κόλασης το χείλος
Μέσα και πάνω απ’ τις φωτιές που τους περικυκλώναν.
Μέχρι που με το σήμα που ’δωκε ο μέγας τους Σουλτάνος
Το δόρυ του κραδαίνοντας ψηλά για να τους κατευθύνει
Κάτω πετούνε σύσσωμοι στο σταθερό θειάφι
Τα πλήθη τους γεμίζοντας την απλωτή πεδιάδα […]
Αυτοστιγμεί απ’ τα τάγματα κι από τις μεραρχίες
Όλοι οι αρχηγοί πετάγονται,
Στον μέγα στρατηγό τους σπεύδουν […]
Κι ας σβήστηκαν τα ονόματά των πια
Απ’ τους Ουράνιους καταλόγους, που έμειναν
Χωρίς καμιά αναφορά σ’ εξεγερμένους
Απ’ τα Βιβλία της Ζωής
Διωγμένους, γκρεμισμένους…
(Τζον Μίλτον, «Ο απολεσθείς Παράδεισος», Βιβλίο Πρώτο)
Ακολουθώντας τον αρχηγό
Η εικόνα του Ντορέ μας επιτρέπει να εμβαθύνουμε στους στίχους του Μίλτον. Βλέπουμε μια λεγεώνα αγγέλων να διασχίζουν την Κόλαση πετώντας, σαν ένα κοπάδι κοράκια, πάνω από καπνούς που ανυψώνονται και οριοθετούν τη σύνθεση και από τις δύο πλευρές. Μόνον ο Σατανάς, που ηγείται του σμήνους, και λίγοι άγγελοι που βρίσκονται κοντά του είναι διακριτοί ως μεμονωμένες μορφές. Οι υπόλοιποι άγγελοι ενοποιούνται σε ένα ομοιογενές, φιδίσιο σχήμα.
Αν κάνουμε μια μικρή παύση εδώ και κοιτάξουμε τη σκηνή αναφορικά με άλλα κείμενα, ο νους μας είναι εύκολο να πάει στο «1984» του Τζωρτζ Όργουελ, όπου και εκεί απαιτείται από τους ανθρώπους να συμμορφώνονται με τη γενικότερη ομοιομορφία και κάθε ατομική ιδιαιτερότητα απαλείφεται. Αναρωτιόμαστε το εξής: πού οδηγούν τον Σατανά και τους πεπτωκότες αγγέλους αυτή η ομοιομορφία και η έλλειψη ατομικότητας;
Οι απαρχές της τυραννίας
Συνεχίζει ο Μίλτον:
Μίλησε: κι απάντηση στον Λόγο του μυριάδες δώσανε
τα λαμπερά σπαθιά που τράβηξαν με δύναμη απ’ τα θηκάρια
τα Χερουβείμ που είχανε ζωσμένα στους γοφούς τους
Κι η λάμψη τους εφώτισε την Κόλαση ως πέρα:
Πολύ οργισμένοι ήσανε κατά του Ανωτάτου και την οργή τους
Δείξανε χτυπώντας τις ασπίδες, πόλεμο κρούοντας
Κι απείθεια ξαπολύοντας κατά του Παραδείσου…
(Τζον Μίλτον, «Ο απολεσθείς Παράδεισος», Βιβλίο Πρώτο)
Αναμφίβολα, η ομοιομορφία και η έλλειψη ατομικότητας είναι ένα βήμα προς την επιβολή της τυραννίας. Στο ποίημα του Μίλτον, ο Σατανάς συνεχίζει την ομιλία του προς τους αγγέλους του και τους ενώνει με μία σκέψη: μίσος, περιφρόνηση και αψηφισιά για τον Θεό και τον Παράδεισο.
Για αυτήν τη σκηνή, ο Ντορέ φιλοτεχνεί μια έντονα δυναμική εικόνα. Στην κορυφή ενός λόφου, διαγράφονται οι σιλουέτες επτά αγγέλων, απ’ όπου σαλπίζουν τις τρομπέτες τους. Οι υπόλοιποι άγγελοι, ακούγοντας το κάλεσμα, συρρέουν από παντού. Μερικοί έρχονται καλπάζοντας πάνω σε άλογα, ενώ όσοι διαφαίνονται στο βάθος της εικόνας φωτίζουν τα σκοτάδια της Κόλασης με τα φλογισμένα όπλα τους.
Ακολουθώντας τον Μίλτον, που αποκαλεί τον Σατανά «Στρατηγό», ο Ντορέ υιοθετεί και αυτός μια γενικά μιλιταριστική προσέγγιση: ο Σατανάς οδηγεί, ξεσηκώνει, διατάζει και οι επαναστατημένοι άγγελοι επικροτούν ουρλιάζοντας και ετοιμάζονται να επιστρέψουν στη μάχη.
Διαβάζοντας αυτό το σημείο του ποιήματος, θυμάμαι τις δίκες της Νυρεμβέργης, όπου δικάστηκαν τα μέλη του Ναζιστικού κόμματος για τα εγκλήματα που διέπραξαν υπό την ηγεσία του Αδόλφου Χίτλερ και του Γ΄ Ράιχ. Πολλοί Ναζί επικαλέστηκαν ως δικαιολογία το ότι απλώς ακολουθούσαν διαταγές, κάτι που το δικαστήριο δεν αποδέχθηκε ως επαρκή αιτιολόγηση που θα μπορούσε να αφαιρέσει από αυτούς την ευθύνη για τις πράξεις τους. Αναρωτιέμαι: αν δικάζονταν οι πεπτωκότες άγγελοι, ποια δικαιολογία θα επικαλούνταν;
Ο τύραννος ανεβαίνει στον θρόνο
Οι άγγελοι του Σατανά χτίζουν στην Κόλαση ένα βασίλειο που μοιάζει το αντίστροφο του Παραδείσου, διαστρεβλώνοντας την αρχαία ρήση «Όπως πάνω, έτσι και κάτω». Το βασίλειό τους, το «Πανδαιμόνιο», όπου ενθρονίζεται ο Σατανάς ως ανώτατος άρχων, απηχεί τις προθέσεις του αρχηγού τους.
Ο Μίλτον το περιγράφει ως εξής:
Οι κήρυκες οι φτερωτοί, μετά από διαταγή,
Σαλπίζουν και με απαίσια τελετή καλούν
Ένα συμβούλιο σοβαρό να συγκληθεί
Στο Πανδαιμόνιο, του Σατανά και των ομοίων του
Την υψηλή πρωτεύουσα.
Με τα σαλπίσματά τους κάλεσαν από τις μεραρχίες
Κι από τα τάγματα τους άξιους, τους πιο καλούς […]
Σ’ ένα θρονί ψηλά βασιλικό, που ’κανε να ωχριούν μπροστά του
Όλα τα πλούτη του Ορμούζ και των Ινδιών εξίσου…
(Τζον Μίλτον, «Ο απολεσθείς Παράδεισος», Βιβλίο Πρώτο και Βιβλίο Δεύτερο)
Εδώ, ο Ντορέ μας δείχνει τον Σατανά να ενθρονίζεται σε ένα μεγαλειώδες παλάτι στο Πανδαιμόνιο. Ο προβολέας είναι στραμμένος επάνω του, καθώς στέκεται μπροστά από τον θρόνο, με το χέρι του υψωμένο σε ένδειξη της δύναμής του μέσα στο βασίλειό του. Πολλοί επαναστάτες άγγελοι έρχονται να τον λατρέψουν και να τον προσκυνήσουν και περιμένουν τη συμβουλή του.
Το μη σεσημασμένο κακό γίνεται αντικείμενο θαυμασμού
Ας αναλογιστούμε πώς εφαρμόζονται τα παραπάνω στα δι’ ημών. Στο α΄ μέρος της σειράς, συνειδητοποιήσαμε ότι, όπως εξόρισε ο Θεός τον Σατανά από τον ουρανό, έτσι κι εμείς πρέπει να διώξουμε δια παντός από την καρδιά και τον νου μας ό,τι μας κρατάει μακριά από τον Θεό. Στο β΄ μέρος, είδαμε ότι αν αφήσουμε το κακό ανεξέλεγκτο, πολλαπλασιάζεται γρήγορα. Τι μπορούμε να συνάγουμε από τη σύναξη των δυνάμεων του Σατανά στην Κόλαση και ποιος είναι ο συμβολισμός της στέψης του Εωσφόρου ως βασιλιά της Κόλασης;
Η σκέψη μου είναι ότι πρόκειται για μία προειδοποίηση, που μας δείχνει τι μπορεί να συμβεί αν δεν προστατέψουμε τους εαυτούς μας από το κακό: αυτό θα μεγαλώσει και θα δυναμώσει τόσο πολύ μέσα μας, ώστε σιγά σιγά θα αρχίσουμε να δικαιολογούμε την ύπαρξή του, φτάνοντας στο σημείο να το θαυμάζουμε και να το επαινούμε. Όταν στο νου μας έχει μπει το κακό, είμαστε ανίκανοι να σκεφτούμε λογικά και ψύχραιμα. Δεν μπορούμε καν να καταλάβουμε πόσο πόνο μας προκαλεί μια τέτοια κατάσταση. Έχοντας χάσει κατά ένα μέρος την αίσθηση του εαυτού μας, είναι δυνατόν ακόμα και να μπερδευτούμε ως προς το ποιοι πραγματικά είμαστε ή να αρνούμεθα την ευθύνη των πράξεών μας.
Όταν βρισκόμαστε σε αυτή την κατάσταση, είμαστε θύματα μιας εσωτερικής τυραννίας και η μόνη δικαιολογία για τις κακές μας πράξεις είναι ότι ακολουθούσαμε διαταγές. Ωστόσο, είμαστε κάτι περισσότερο από αυτό, σωστά;
Ο Γκυστάβ Ντορέ [Gustav Doré, 1832-1883] ήταν ένας ιδιαίτερα παραγωγικός καλλιτέχνης του 19ου αιώνα. Εικονογράφησε με τα χαρακτικά του μερικά από τα σπουδαιότερα έργα της κλασικής Δυτικής λογοτεχνίας, περιλαμβανομένων της Βίβλου, του «Απολεσθέντα Παραδείσου» και της «Θείας Κωμωδίας». Στη σειρά «Οι ιδέες και οι εικόνες του Γκυστάβ Ντορέ», θα εμβαθύνουμε στις ιδέες που ενέπνευσαν τον Ντορέ και στις εικόνες που γεννήθηκαν.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
* Η απόδοση των στίχων του Μίλτον στη λεζάντα της εικόνας είναι από τη μετάφραση του Αθανασίου Δ. Οικονόμου, εκδ. Οδός Πανός, τρίτη έκδοση, Αθήνα 2015.
Οι υπόλοιποι στίχοι έχουν αποδοθεί από τα αγγλικά από τη μεταφράστρια του άρθρου.
