Μετάφραση: Αλία Ζάε
Αφότου ο Εωσφόρος – ο Σατανάς, όπως ονομάστηκε μετά από την επανάσταση και την πτώση του- εκδιώχθηκε από τον Παράδεισο, αυτός και ο στρατός του βρέθηκαν να βασανίζονται στην Κόλαση. Ωστόσο, πριν περάσει καιρός, προσπαθεί να ανασυντάξει τις δυνάμεις του για να συνεχίσει τον πόλεμο ενάντια στον Θεό και τους αγγέλους Του, παρά την αρχική του ήττα.
Λέει ο Μίλτον στην αρχή:
«Ας πάμε προς τα ’κεί,
Μακριά από τα κύματα που καίν’ και μας χτυπάνε,
Εκεί ας ξαποστάσουμε, αν είναι δυνατόν
ποτέ ανάπαψη εδώ να υπάρξει
και ας ανασυντάξουμε την πληγωμένη δύναμή μας
κι ας δούμε πώς μπορεί να πλήξουμε πιο καίρια τον εχθρό μας,
πώς να αναπληρώσουμε όλα όσα χάσαμε και
πώς να ξεπεράσουμε ετούτα τα δεινά μας,
αν κάποια ελπίδα έχουμε που να μας δώσει θάρρος
κι αν όχι αυτό, τότε μ’ αποφασιστικότητα
η απελπισία ας μας οπλίσει».
Έτσι ο Σατανάς εμίλησε στον κοντινό του φίλο,
με το κεφάλι του ψηλά από το κύμα πάνω
και φλόγες μες στα μάτια του…
(Τζον Μίλτον, «Ο Απολεσθείς Παράδεισος», Βιβλίο Πρώτο)
Βρίσκοντας τον πρώτο σύμμαχο
Το παραπάνω απόσπασμα απεικονίζεται στη δεύτερη εικόνα του Γκυστάβ Ντορέ για το ποίημα του Μίλτον «Ο απολεσθείς Παράδεισος». Σε ένα σκοτεινό περιβάλλον γεμάτο καπνούς βλέπουμε δυο μορφές – δυο από τους επαναστατημένους αγγέλους. Ο άγγελος που βρίσκεται σε πρώτο πλάνο είναι πεσμένος σε κάτι που μοιάζει με θάλασσα φωτιάς, που φωτίζει την πανοπλία του.
Κοιτάζει πάνω από τον ώμο του τον Σατανά, μια όρθια μορφή στην όχθη της λίμνης περιτριγυρισμένη από καπνούς. Αν και στέκεται στη σκιά, τα υψωμένα του χέρια και το στραμμένο του κεφάλι καθιστούν σαφές ότι απευθύνεται στον πεσμένο άγγελο και μάλιστα από θέση ισχύος. Από το δόρυ που κρατά καταλαβαίνουμε ότι είναι έτοιμος να συνεχίσει τον πόλεμο ενάντια στον Θεό.
Τόσο η περιγραφή του Μίλτον όσο και η εικόνα του Ντορέ καθιστούν σαφές ότι ο Σατανάς δεν έχει πει την τελευταία του λέξη. Σκοπεύει να ξεκουραστεί στην Κόλαση, να αναλάβει τις δυνάμεις του, να ανασυντάξει τον στρατό του, να υπερνικήσει τους συνεχείς πόνους του και να συνεχίσει να προκαλεί τον Θεό – τον εχθρό του. Ο δεύτερος εκπεσών άγγελος ακούει το μήνυμα του αρχηγού του προσεκτικά.
Ο ένας γίνεται πολλοί
Και συνεχίζει ο Μίλτον:
Από τη φλογισμένη θάλασσα μπροστά στεκόταν και καλούσε
τις λεγεώνες του, στρατιές αγγέλων, που μαγεμένοι…
τη μεταμόρφωσή τους κοίταζαν με θαυμασμό και φρίκη.
Με τόσο δυνατή φωνή καλεί, που ολόκληρη της Κόλασης
η βαθουλή κοιλάδα αντιλαλεί. «Πρίγκηπες, ηγεμόνες,
πολεμιστές, άνθος πάλαι ποτέ του Ουρανού, που κάποτε τον είχατε
δικό σας, μα τώρα πια είν’ χαμένος, μπορεί τέτοια κατάπληξη
Αιώνια Πνεύματα ποτέ ν’ αδράξει; Ή μήπως επιλέξατε
Σε τούτο ‘δω το μέρος να ξαποστάσει η ανδρεία σας
μετά από τη μάχη και ν’ αποκοιμηθείτε ’δώ με άνεση
σα να βρισκόσασταν σ’ ουράνιες κοιλάδες;
Ή μήπως έτσι άθλιοι ορκίζεστε λατρεία
και στον Κατακτητή υποτάσσεστε; Τα χερουβείμ
και σεραφείμ, μες στην πλημμύρα βλέποντάς σας,
έτσι πεσμένους και με τα όπλα και τα λάβαρα ως πέρα σκορπισμένα,
θα δουν το πλεονέκτημα κι αμέσως θα κατεβούν
απ’ τον Παράδεισο είτε να μας τσακίσουν
είτε μ’ αστροπελέκια κάτω σ’ αυτό το βάραθρο
γερά να μας καρφώσουν. Εμπρός, λοιπόν,
ξυπνήστε, σηκωθείτε, ειδ’ άλλως
για πάντα ας μείνετε πεσμένοι.»
Τον άκουσαν και με ντροπή πετάχτηκαν απάνω…
(Τζον Μίλτον, «Ο Απολεσθείς Παράδεισος», Βιβλίο Πρώτο)
Εδώ, ο Ντορέ απεικονίζει τον Σατανά να απευθύνεται σε ολόκληρο το στράτευμά του κι όχι πια μόνο σε ένα πνεύμα. Ο στρατός του έχει βγει τώρα από την πυρακτωμένη λίμνη και πατά σε στέρεο έδαφος. Είναι ένας ηττημένος στρατός – οι θέσεις των επιμέρους μορφών που βρίσκονται διάσπαρτες στη σύνθεση και οι συστραμένες στάσεις τους το επιβεβαιώνουν.
Στη σύνθεση, η ιεραρχία αποτυπώνεται ξεκάθαρα. Όπως και στην προηγούμενη εικόνα, ο Σατανάς είναι μια μορφή όρθια και ψηλή που στέκεται υπερήφανος ψηλότερα από όλα τα άλλα πνεύματα. Η στάση του είναι περίπου η ίδια. Έχει το ένα του χέρι του υψωμένο, ενώ με το άλλο κρατά το δόρυ του καθώς απευθύνεται στον στρατό του. Αυτό που έχει αλλάξει είναι ο αριθμός των πνευμάτων στα οποία απευθύνεται.
Για να τους ξεσηκώσει, προσπαθεί να τους κάνει να ντραπούν για την κατάντια τους και αμφισβητεί τη δύναμη της θέλησής τους. Ουσιαστικά, αυτό που τους ρωτά είναι: είστε μαζί μου ή με τον Θεό;
Οι εκπεσόντες άγγελοι νιώθουν ντροπή, ανασυντάσσονται και ετοιμάζονται να συνεχίσουν τον πόλεμο ενάντια στον Θεό.
Όταν το κακό δεν ξεριζώνεται
Ας αναλογιστούμε τις ιδέες του Μίλτον και του Ντορέ σε συνάρτηση με τον δικό μας κόσμο και τις μάχες του. Για να παραμείνει ο Παράδεισος ένα αγνό μέρος, πρέπει ο Σατανάς, το αρχετυπικό κακό, να διωχθεί. Αντίστοιχα κι εμείς οφείλουμε να διώχνουμε από μέσα μας κάθε κακό που σπιλώνει τη θεϊκή μας φύση.
Είναι φυσικό να ακολουθήσει το ερώτημα: τι θα συμβεί αν δεν καταφέρουμε να αποβάλλουμε πλήρως το κακό από μέσα μας; Τι θα συμβεί αν παραμείνουν κάποια μικροστοιχεία; Το κείμενο του Μίλτον και η εικονογράφηση του Ντορέ υπονοούν ότι το κακό δεν αργεί να πολλαπλασιαστεί. Αρκεί μια κακή επιθυμία, έστω και αποδυναμωμένη, να βρει καταφύγιο μέσα μας και αργά ή γρήγορα θα γεννήσει και άλλες. Πριν καλά καλά το καταλάβουμε θα βρεθούμε να παλεύουμε πάλι για πράγματα που θεωρούσαμε ήδη κερδισμένα.
Πώς όμως μπορούμε να είμαστε ποτέ σίγουροι ότι έχουμε ψάξει ενδελεχώς μέσα μας; Πώς μπορούμε να προφυλαχτούμε από τις κακές σκέψεις και πράξεις;
Ο Γκυστάβ Ντορέ [Gustav Doré, 1832-1883] ήταν ένας ιδιαίτερα παραγωγικός καλλιτέχνης του 19ου αιώνα. Εικονογράφησε με τα χαρακτικά του μερικά από τα σπουδαιότερα έργα της κλασικής Δυτικής λογοτεχνίας, περιλαμβανομένων της Βίβλου, του «Απολεσθέντα Παραδείσου» και της «Θείας Κωμωδίας». Στη σειρά «Οι ιδέες και οι εικόνες του Γκυστάβ Ντορέ», θα εμβαθύνουμε στις ιδέες που ενέπνευσαν τον Ντορέ και στις εικόνες που γεννήθηκαν.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
- Η απόδοση των στίχων του Μίλτον είναι από τη μετάφραση του Αθανασίου Δ. Οικονόμου, εκδ. Οδός Πανός, τρίτη έκδοση, Αθήνα 2015. Βιβλίο Πρώτο, σ. 18.
