Η αχαριστία μπορεί να είναι επικίνδυνη για την υγεία μας. Μπορεί ακόμη και να μας σκοτώσει. Αυτή είναι μια αλήθεια που εκφράζεται στο εξαιρετικό διήγημα του Χέρμαν Μέλβιλ «Μπάρτλμπυ, ο γραφέας».
Όπως και πολλά άλλα έργα του Μέλβιλ, ο «Μπάρτλμπυ» είναι μια ιστορία στην οποία οι αποκαλύψεις εξαρτώνται τόσο από την απουσία όσο και από την παρουσία πραγμάτων. Από την αρχή μέχρι το τέλος, ο «Μπάρτλμπυ» δείχνει τον τρόπο με τον οποίο μια κουλτούρα και μια κοινωνία μπορούν να καταστρέψουν την ικανότητα του ατόμου να αισθάνεται ευγνωμοσύνη και τον τρόπο με τον οποίο ένα άτομο μπορεί να συντρίψει αυτή την ικανότητα στον εαυτό του.
Η ιστορία ξετυλίγεται από την οπτική γωνία ενός ηλικιωμένου δικηγόρου που ζει στα μέσα του 18ου αιώνα στη Νέα Υόρκη. Μέχρι να προσλάβει τον Μπάρτλμπυ, έχει αναζητήσει και ζήσει μια άνετη ζωή. Καθώς ο φόρτος εργασίας στο γραφείο του αυξάνεται, αποφασίζει να προσλάβει άλλον έναν γραφέα. (Ο γραφέας είναι κάποιος που αντιγράφει με το χέρι για τα προς το ζην.) Αυτή η δουλειά ήταν συνηθισμένη την εποχή πριν από τις φωτοτυπικές μηχανές. Τις πρώτες μέρες στην καινούρια του δουλειά ο Μπάρτλμπυ είναι ένας θαυμάσιος υπάλληλος, αντιγράφοντας κείμενα με θαυμαστό ρυθμό. Σταδιακά όμως γίνεται ενοχλητικός, εμμονή και σύμβολο για τον δικηγόρο.
Η εξέλιξή του αυτή συμπυκνώνεται και εκφράζεται με τα χαρακτηριστικά λόγια: «Προτιμώ να μην [το κάνω]».
Με αυτές τις λέξεις, ο Μπάρτλμπυ αρνείται αρχικά να εκτελέσει επαγγελματικά και γραμματειακά καθήκοντα που συνδέονται γενικά με τη δουλειά του. Στη συνέχεια, αρχίζει να ζει μέσα στο γραφείο. Σύντομα αρνείται να κάνει οποιαδήποτε εργασία. Ο δικηγόρος σκύβει το κεφάλι, προσπαθώντας με κάθε τρόπο να αποσπάσει κάποια συναίνεση, κάποια δουλειά από τον Μπάρτλμπυ. Τον απολύει, αλλά είναι πολύ καλόκαρδος για να τον διώξει όταν ο Μπάρτλμπυ δεν κάνει καμία κίνηση να φύγει. Τελικά, μεταφέρει το γραφείο του σε άλλο γραφείο, αλλά είναι πολύ αργά για να ξεφύγει από τον Μπάρτλμπυ. Ο δικηγόρος συνεχίζει να προσπαθεί να βοηθήσει τον πρώην υπάλληλό του, ακόμη και όταν ο Μπάρτλμπυ εκδιώκεται από τον νέο ενοικιαστή, καταλήγει στη φυλακή ως αλήτης και, τελικά, πεθαίνει επειδή αρνείται να φάει.
Ο χαρακτήρας του αφηγητή, ωστόσο, είναι θετικός, καθώς εγκαταλείπει την αυτοϊκανοποίηση και την άνεσή του για να να βοηθήσει τον Μπάρτλμπυ. Με κόστος τον χρόνο και την ενέργειά του, προσπαθεί να βοηθήσει τον Μπάρτλμπυ να αποδεχτεί τα καθήκοντά του. Του προσφέρει επίσης συντροφιά. Μη έχοντας άλλη επιλογή από το να τον απολύσει τελικά, ο αφηγητής τού προσφέρει μια γενναιόδωρη αποζημίωση και στη συνέχεια τον φιλοξενεί στο ίδιο του το σπίτι. Ακόμη και κατά τη διάρκεια της φυλάκισης του Μπάρτλμπυ, ο δικηγόρος πληρώνει για να τον ταΐζει με το καλύτερο δυνατό φαγητό. Όλες αυτές οι προσπάθειες είναι άκαρπες. Τελικά, ο Μπάρτλμπυ «προτιμά να μην» ζήσει.
Το νόημα της ιστορίας
Η ιστορία του Μπάρτλμπυ απηχεί μια γνωστή ιστορία της Βίβλου, την οποία ο Μέλβιλ είχε διαβάσει επανειλημμένα και προσεκτικά. Πρόκειται για την παραβολή της Μυστικής Κρίσης, στο κεφάλαιο 25 του Ευαγγελίου του Ματθαίου. Σε αυτή την παραβολή, ο Χριστός παραχωρεί στους ανθρώπους την είσοδο στον παράδεισο με βάση τη βασική φιλανθρωπία: δίνει τροφή στους πεινασμένους, ποτό στους διψασμένους, φιλοξενία στους ξένους, ρούχα στους γυμνούς, παρηγοριά στους αρρώστους και τους φυλακισμένους. Ο Χριστός δηλώνει ότι θα θεωρήσει αυτή τη στοιχειώδη φιλανθρωπία ως φιλανθρωπία προς τον εαυτό του: «εφ’ όσον το κάνατε σε έναν από αυτούς τους ελάχιστους αδελφούς μου, το κάνατε σε μένα» (Ματθαίος 25:40).
Ο αφηγητής επιχειρεί κυριολεκτικά κάθε μία από αυτές τις πράξεις. Σκεπτόμενος μόνο τον Μπάρτλμπυ, προσπαθεί να εκτελέσει τις βασικές δίκαιες πράξεις. Ωστόσο, ανεξάρτητα από τις καλές του προθέσεις, αποτυγχάνει να τις πραγματοποιήσει, επειδή ο Μπάρτλεμπι απορρίπτει κάθε προσπάθεια. Αν το κριτήριο για την είσοδο στον ουρανό είναι η καλοσύνη, ο Μπάρτλμπυ, όσο εξαρτάται από τον ίδιο, απογοητεύει τον συνάνθρωπό του στην προσπάθειά του να φτάσει στον ουρανό. Επιπλέον, εφόσον η ευγνωμοσύνη είναι η κατάλληλη απάντηση στην προσφερόμενη καλοσύνη, το «προτιμώ να μην [το κάνω]» του Μπάρτλμπυ δεν είναι μόνο απόρριψη της καλοσύνης, αλλά και άμεση άρνηση της ευγνωμοσύνης.
Ο Μπάρτλμπυ απορρίπτει τη συντροφικότητα, τον οίκτο και τη συμπάθεια. «Προτιμά να μην» αναγνωρίζει ότι η ζωή είναι καλή, ενώ κοιτάζει μέσα από ένα παράθυρο που ανοίγει σε έναν νεκρό τοίχο. Αρνείται να αναγνωρίσει ότι η ελευθερία είναι καλή, επιλέγοντας να οδηγηθεί στη φυλακή. Τέλος, δεν θα αναγνωρίσει καν ότι η ζωή είναι καλή, αδιαφορώντας για την τροφή που είναι διαθέσιμη για να τον συντηρήσει.
Οι πράξεις του είναι ακριβώς το αντίθετο της ευγνωμοσύνης. Ο Ρόμπερτ Έμμονς, καθηγητής κλινικής ψυχολογίας, γνωστός ως ειδικός στην επιστημονική μελέτη της ευγνωμοσύνης, την ορίζει ως εξής: «Η αναγνώριση ότι η ζωή δεν μου χρωστάει τίποτα και ότι όλα τα καλά που έχω είναι δώρο». Για τον Μπάρτλμπυ, η ζωή δεν μπορεί να δώσει αρκετά και τίποτα δεν είναι αρκετά καλό ώστε να γίνει δεκτό ως δώρο.
Ορισμένοι μελετητές προτείνουν ότι ο Μπάρτλεμπι πάσχει από κατάθλιψη και το κείμενο υποστηρίζει αυτή την ιδέα: η μονοσήμαντη ικανότητά του σε ένα καθορισμένο σύνολο δεξιοτήτων, η έλλειψη απόλαυσης της ζωής και η τελική απόσυρσή του από τη ζωή. Ωστόσο, η κατάθλιψη, όπως μαρτυρούν πολλοί άνθρωποι που έχουν παλέψει μαζί της και μάλιστα την έχουν ξεπεράσει, δεν αφαιρεί κάθε ευθύνη. Ένα άτομο με κατάθλιψη δεν χρειάζεται να απορρίπτει κάθε φορά τα ανοίγματα βοήθειας και φιλίας. Ακόμη και οι μελετητές που αντιλαμβάνονται τον Μπάρτλμπυ ως καταθλιπτικό, αναγνωρίζουν ταυτόχρονα την παράξενη, ισχυρή θέλησή του. Σε ένα σημαίνον άρθρο τους, οι καθηγητές Αγγλικών Ντάνιελ Στέμπελ και Μπρους Στίλιανς επεσήμαναν τη θέληση του Μπάρτλμπυ, μια θέληση που είναι προσηλωμένη στην «άρνηση των αξιών . . . [ακόμη και] της αξίας της ίδιας της ύπαρξης». Και τι είναι η άρνηση κάθε αξίας, παρά το να λέμε ότι «τίποτα δεν είναι αρκετά καλό»;
Ενώ ο Μπάρτλμπυ είναι τελικά υπεύθυνος για τη μοίρα του, ο αφηγητής υπαινίσσεται τους παράγοντες που τον οδήγησαν να απορρίψει την καλοσύνη. Στην αρχή της ιστορίας, ο αφηγητής, με τη δική του περιγραφή, αποκαλύπτει πόσο ικανοποιητική είναι η ζωή του ή, τουλάχιστον, πόσο ικανοποιητική ήταν η ζωή του, μέχρι που γνώρισε τον Μπάρτλμπυ. Επέλεξε να ακολουθήσει τη δικηγορική καριέρα για να αποκτήσει περισσότερα χρήματα με μικρότερο ρίσκο. Έκανε μια «άνετη δουλειά ανάμεσα σε ομόλογα και υποθήκες και τίτλους ιδιοκτησίας πλούσιων ανθρώπων». Η έλλειψη ανθρώπινων δεσμών, όπως η σύζυγος, τα παιδιά, οι συγγενείς ή οι στενοί φίλοι, υποδηλώνει ότι ασπάζεται μια πολύ στενόμυαλη αυτάρκεια. Αυτή η υπόνοια σχεδόν αποδεικνύεται όταν αναφέρει ότι είναι «ένας άνθρωπος που, από τη νεότητά του και ύστερα, έχει γεμίσει με τη βαθιά πεποίθηση ότι ο ευκολότερος τρόπος ζωής είναι και ο καλύτερος». Σε αντίθεση με τον Μπάρτλμπυ, δεν απορρίπτει τη ζωή, αλλά όπως ο Μπάρτλμπυ, κρατά μακριά από τον εαυτό του κάθε δυνατότητα να είναι ευγνώμων.
Ο Μέλβιλ αφήνει να εννοηθεί ότι δεν είναι μόνο ο αφηγητής που επιδιώκει μια ζωή επικεντρωμένη στον εαυτό του και στερημένης ευγνωμοσύνης. Μια ένδειξη βρίσκεται στον υπότιτλο της ιστορίας: «Μια ιστορία της Γουώλ Στρητ». Οι επιχειρήσεις, παρ’ όλη την αναγκαιότητα και τη σημασία τους, εύκολα αποκτούν υπερβολική σημασία στη ζωή ενός ανθρώπου, εις βάρος των ανώτερων αξιών.
Η κοσμοθεωρία του αφηγητή είναι εν μέρει αποτέλεσμα του περιβάλλοντός του. Το μόνο σημείο υπερηφάνειας που έχει σε σχέση με τους άλλους ανθρώπους είναι ότι τον θεωρούν ‘ασφαλή’. Ως σύμβολο ενός αποστειρωμένου είδους ασφάλειας και μιας απομόνωσης από τις ουσιαστικές σχέσεις, ο ίδιος και οι υπάλληλοί του εργάζονται σε ένα γραφείο όπου τα παράθυρα βλέπουν μόνο τοίχους. Η σταδιακή απόρριψη κάθε ανθρώπινης επαφής από τον Μπάρτλμπυ λαμβάνει χώρα ενώ εργάζεται σε έναν θάλαμο με θέα έναν τέτοιο ‘νεκρό’ τοίχο.
Αυτά τα παράθυρα και οι τοίχοι θέτουν ένα ουσιαστικό ζήτημα. Τα παράθυρα μας επιτρέπουν να βλέπουμε τη θέα πέρα από το επίπεδο του γυαλιού, όπως ακριβώς τα υλικά αγαθά μάς επιτρέπουν να βλέπουμε πέρα από αυτά τους ανθρώπους που μας τα παρέχουν. Ο Μπάρτλμπυ απελπίζεται επειδή αυτό το βαθύτερο νόημα είναι αποκλεισμένο στο εργασιακό του περιβάλλον. Αλλά οι εφησυχασμένοι άνθρωποι δεν είναι καλύτεροι. Απολαμβάνουν τα δώρα της ζωής χωρίς να κοιτάζουν πέρα από αυτά εκείνους στους οποίους θα έπρεπε να είναι ευγνώμονες.
Όλα αυτά δεν σημαίνουν ότι οι επιχειρήσεις είναι κάτι κακό ή ότι ένα σύστημα αφαιρεί την τελική ευθύνη του ατόμου. Ωστόσο, όταν το περιβάλλον κάποιου δίνει υπερβολική έμφαση στην υλική ασφάλεια και την άνεση, αυτά μπορούν να αποσπάσουν την προσοχή του ατόμου από την αναγνώριση των αναγκών των άλλων και από τη δική του ανάγκη για πράγματα σημαντικότερα από την ασφάλεια και την άνεση.
Μια από τις σπουδαίες ιδιότητες της γραφής του Μέλβιλ είναι ότι οι χαρακτήρες του δεν είναι ποτέ απλές καρικατούρες: Οι αναγνώστες μαθαίνουν τόσο από τους διεστραμμένους χαρακτήρες όσο και από τους ευγενείς, και οι ευγενείς αποκαλύπτουν πάντα ελαττώματα που είναι εξίσου διδακτικά με τις αρετές τους. Ο Μπάρτλμπυ, ένας κακός στο βαθμό που αρνείται να είναι ευγνώμων, είναι επίσης μια πρόκληση για όσους είναι πολύ αυτάρεσκοι για να είναι ευγνώμονες.
Στην προσπάθειά του να σώσει τον Μπάρτλμπυ, ο αφηγητής όχι μόνο γίνεται καλύτερος άνθρωπος, αλλά και σοφότερος, επειδή τελικά συνειδητοποιεί ότι το ελάττωμα του Μπάρτλμπυ είναι ένα ελαττώματα του οποίου όλοι οι άνθρωποι είναι θύματα: η αχαριστία. Οι τέσσερεις τελευταίες του λέξεις, οι λέξεις που τελειώνουν την ιστορία, είναι «Αχ, Μπάρτλμπυ! Αχ, ανθρωπότητα!». Όπως ο Μπάρτλμπυ, όλοι οι άνθρωποι έχουν ανάγκες που δεν μπορούν να καλύψουν μόνοι τους. Όπως ο Μπάρτλμπυ, όλοι οι άνθρωποι μπαίνουν στον πειρασμό να είναι αχάριστοι, απορρίπτοντας έτσι την καλοσύνη.
Οι περισσότεροι άνθρωποι δεν φτάνουν στο σημειο να αρνηθούν τη ζωή όπως ο Μπάρτλμπυ, αλλά πολλοί αποδέχονται την παραδοχή του: Τα καλά πράγματα δεν είναι αρκετά καλά για να προκαλέσουν ευγνωμοσύνη. Το ακραίο παράδειγμα του Μπάρτλμπυ μάς προτρέπει να αναγνωρίζουμε πλήρως τα καλά πράγματα ως καλά και στη συνέχεια να νιώθουμε ευγνώμονες για αυτά.
* * * * *
BARTLEBY, THE SCRIVENER / A HISTORY OF WALL STREET
Μπάρτλμπυ, ο γραφέας / Μία ιστορία της Ουώλλ Στέητ
Συγγραφέας: Χέρμαν Μέλβιλ
Μετάφραση: Αθηνά Δημητριάδου
Επιμέλεια: Σταύρος Πετσόπουλος
Εκδόσεις Άγρα, 2011
Σελίδες: 176
Διαστάσεις: 21 x 13 εκ.
Του Paul Prezzia
Επιμέλεια: Αλία Ζάε
