Από τον Ludovic Genin
Ποιον θυμόμαστε ως τον μεγαλύτερο αρχαίο ήρωα; Τον Ηρακλή. Ο θρύλος λέει ότι οι θεοί τον τίμησαν για τα επιτεύγματά του χαρίζοντάς του τη θέωση και την άνοδο στους ουρανούς. Οι Γάλλοι βασιλείς του 17ου και 18ου αιώνα ανέθεσαν στους καλλιτέχνες να φιλοτεχνήσουν περίτεχνα έργα, συμπεριλαμβανομένης μιας ζωγραφισμένης οροφής για να γιορτάσουν τα επιτεύγματα του διάσημου ήρωα και να αποτίσουν φόρο τιμής στις αρετές που ενυπήρχαν στον χαρακτήρα του.
Ο Φρανσουά Λεμουάν χρειάστηκε τέσσερα χρόνια για να ολοκληρώσει την «Αποθέωση του Ηρακλή» στην οροφή της αίθουσας το Σαλόνι του Ηρακλή στο Παλάτι των Βερσαλλιών. Όταν ο καλλιτέχνης ξεκίνησε την τοιχογραφία, είχε ήδη εκπαιδευτεί στις καλύτερες τεχνικές της ιταλικής ζωγραφικής στο Παρίσι, στη Βασιλική Ακαδημία Ζωγραφικής και Γλυπτικής του Λουδοβίκου ΙΔ’. Σκοπός της ακαδημίας ήταν να συγκεντρώσει, να διατηρήσει και να τελειοποιήσει τις κλασικές τέχνες.
Αρχικά, ο Λεμουάν ήθελε να ζωγραφίσει τη δόξα της γαλλικής μοναρχίας και των βασιλιάδων, τον ένα μετά τον άλλο. «Μέσα από τα επιτεύγματα των μεγαλύτερων Γάλλων βασιλέων, όπως ο Κλόβις, ο Καρλομάγνος, ο Άγιος Λουδοβίκος ή ο Ερρίκος ο Μέγας, ο ζωγράφος ήθελε να αναγνωρίσει την αθανασία τους», έγραψε ο Ντόνατ Νονότ, πρώην μαθητής του Φρανσουά Λεμουάν, στην πραγματεία του για τη ζωγραφική που παρέδωσε στην Ακαδημία της Λυών.
Όμως ο Λουδοβίκος ΙΕ΄ επέλεξε την Αποθέωση -ένα θέμα που δοξάζει τις αρετές- για να διακοσμήσει την οροφή του πρώην βασιλικού παρεκκλησίου στο παλάτι, και το έργο ολοκληρώθηκε τελικά το 1736. Ο Λουδοβίκος ΙΕ΄ ανέβηκε επίσημα στον θρόνο λίγα χρόνια αργότερα, το 1743. Ο λαός τον αποκαλούσε «ο αγαπημένος».
Αλλά μέχρι το τέλος της βασιλείας του, ο Λουδοβίκος προτίμησε την απαλότητα των σαλονιών των πολλών ερωμένων του από τη δροσερή αλλά σημαντική μοναξιά του παλατιού. Αυτό ήταν και το ξεκίνημα μιας περιόδου παρακμής της ορθολογικής σκέψης που θα οδηγούσε τελικά στην άνευ προηγουμένου καταστροφή του γαλλικού πολιτισμού στα τέλη του 18ου αιώνα από τη Γαλλική Επανάσταση και τη Βασιλεία της Τρομοκρατίας.
Τρεις αιώνες αργότερα, το κολοσσιαίο έργο «Η αποθέωση του Ηρακλή» συνεχίζει να ασχολείται με το πεπρωμένο της ανθρωπότητας και τα εργαλεία που μας δόθηκαν για να ξεπεράσουμε τα ανθρώπινα ελαττώματά μας.
‘Η αποθέωση του Ηρακλή’
Το έργο τέχνης, μήκους 59 μέτρων και πλάτους 39 μέτρων, είναι η μεγαλύτερη ζωγραφισμένη οροφή στην Ευρώπη με 142 μορφές, 62 από τις οποίες φαίνονται με την πρώτη ματιά. Κοντά στη μορφή του Ηρακλή υπάρχουν εννέα ομάδες μορφών: Ο Απόλλωνας στα σκαλιά του ναού της Μνήμης, ο Βάκχος και ο θεός Πάνας, ο Άρης που παρατηρεί την πτώση των τεράτων, οι Αναγνωρισμένοι αναγγέλλουν την αποθέωση του Ηρακλή από τη γη, ο θεός των ανέμων Αίολος, ο Πλούτωνας και ο θεός της θάλασσας, η Μούσα των Καλών Τεχνών και άλλες μούσες και άγγελοι.
Σε ένα ποίημα που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Mercury of France τον Οκτώβριο του 1736, ο Antoine Joseph Dezallier d’Argenville συνόψισε το νόημα της “Αποθέωσης”: «Η Αγάπη για την Αρετή εξυψώνει τον άνθρωπο πάνω από τον εαυτό του και τον κάνει ανώτερο στους πιο δύσκολους και επικίνδυνους άθλους- τα εμπόδια εξαφανίζονται στη θέα των συμφερόντων του βασιλιά και της πατρίδας του. Καθοδηγούμενος από την τιμή και την πίστη, φτάνει με τις πράξεις του στην αθανασία».
Μόνο η αγάπη της αρετής μπορεί να νικήσει τα τέρατα και τις αδυναμίες μας
Στην “Αποθέωση”, ο ήρωας παρουσιάζεται να ιππεύει προς τον ουρανό με άρμα, καθοδηγούμενος από έναν άγγελο που ονομάζεται Αγάπη της Αρετής. Αυτός ο άγγελος, συνοδευόμενος από πούτι που σέρνουν το άρμα του ημίθεου, παρουσιάζει τον Ηρακλή στον πατέρα του Δία. Ο Δίας φαίνεται να προσφέρει στον Ηρακλή την Ήβη τη θεά της νεότητας. Αυτή οδηγείται σε αυτόν από τον θεό Υμέναιο.
Καθώς ανεβαίνει στον ουρανό, ο Ηρακλής συναντά τέρατα και πειρασμούς που προσπαθούν να τον σταματήσουν αλλά ανατρέπονται εύκολα. Επειδή ο ήρωας επιλέγει να καθοδηγείται από την Αγάπη της Αρετής, τα τέρατα και οι πειρασμοί δεν μπορούν να αντέξουν την ένδοξη πρόοδό του και κάνουν μορφασμούς καθώς ρίχνονται κάτω.
Τέσσερις αλληγορικές φιγούρες που αντιπροσωπεύουν τις σημαντικότερες αρετές απεικονίζονται στις γωνίες της ζωγραφισμένης οροφής. Αυτές συμβολίζουν τις αξίες του ήρωα: Δύναμη, Δικαιοσύνη, Εγκράτεια και Σύνεση. Απεικονίζουν τον χαρακτήρα του νέου Ηρακλή καθώς ανυψώνεται στους ουρανούς.
Την εποχή του πίνακα, οι λέξεις αυτές είχαν διαφορετικό νόημα από ό,τι σήμερα. Ανήκαν σε έναν πολιτισμό που συνδεόταν με το θείο και περιείχαν μηνύματα για το πεπρωμένο του ανθρώπου. Η δύναμη, για παράδειγμα, δε σήμαινε τη σωματική δύναμη αλλά την ψυχική δύναμη του θάρρους και της καρτερίας.
Η δικαιοσύνη σήμαινε τη σταθερότητα και την αποφασιστικότητα να αποδίδεται σε όλους ό,τι τους αναλογεί. Η εγκράτεια σήμαινε τον έλεγχο της θέλησης του ατόμου επί των ενστίκτων και τη διατήρηση των επιθυμιών εντός των ορίων της κοινής λογικής. Η σύνεση ενσωματωνόταν στη σοφία και τη λογική που επέτρεπε σε κάποιον να διακρίνει το αληθινά καλό από το αληθινά κακό.
Οι αρετές που απεικονίζονται σε αυτόν τον πίνακα οροφής έρχονται σε άμεση αντίθεση με τις κακίες που πολιορκούν τον άνθρωπο. Η πρώτη από αυτές τις κακίες είναι ο φθόνος (ζήλια). Ακολουθούν οι υπόλοιπες, οι οποίες παρουσιάζονται στον πίνακα με αποτρόπαιες και βασανισμένες μορφές. Ανάμεσά τους είναι ο Θυμός, το Μίσος και η Διχόνοια, στις οποίες ο Ηρακλής τελικά θριαμβεύει μέσω της Αγάπης της Αρετής.
Ο Φθόνος (Ζήλια) βρίσκεται πιο κοντά στον ήρωα. Τον 18ο αιώνα, αυτό το τέρας θεωρούνταν «το πιο επικίνδυνο και το πιο αδυσώπητο από όλα τα ελαττώματα και το μόνο του οποίου η οργή εκτείνεται πέρα από τον θάνατο», όπως περιγράφεται στο περιοδικό Mercury of France του 1736. Δεν είναι η δύναμη του Ηρακλή αλλά η Αγάπη της Αρετής που συνοδεύεται από τις τέσσερις αρετές, που του επιτρέπει να αντιμετωπίσει και να νικήσει αυτές τις αδυσώπητες κακίες που προσπαθούν να τον καταστρέψουν.
Το οικουμενικό μήνυμα της γαλλικής τέχνης του 18ου αιώνα
Τον Μεγάλο Αιώνα ενώθηκαν οι κλασικές τέχνες όπου το ιερό συγχωνεύτηκε με τη λογική. Οι γαλλικές ακαδημίες τέχνης το μετέδωσαν αυτό στην κοινωνία ως γαλλικές κλασικές τέχνες, οι οποίες με τη σειρά τους συγχώνευαν το βαθύ νόημα ενός έργου τέχνης με την εγγενή ομορφιά του.
Τρεις αιώνες αργότερα, όταν ο κόσμος μας δεν ήταν ποτέ άλλοτε τόσο ξεριζωμένος και αποκομμένος από τον ένδοξο πολιτισμό του παρελθόντος μας, τα τέρατα και τα ελαττώματα διπλασιάζουν τις προσπάθειές τους για να κάνουν την ανθρωπότητα να ξεχάσει το θείο πεπρωμένο της. Αλλά έργα όπως η “Αποθέωση”, με τις αρχαίες και οικουμενικές αρετές, μας επιτρέπουν να δούμε έναν ορθό άνθρωπο να ξεπερνά όλες τις δυσκολίες, να επιδιώκει το καλό σε όλες τις προσπάθειες, να αντιστέκεται στους καταστροφικούς πειρασμούς και τελικά να ανυψώνεται στον ουρανό.
