Η Ευρώπη ιστορικά δεν χρησιμοποιεί ευρέως κλιματιστικά, σε αντίθεση με τις ΗΠΑ. Σχεδόν το 90% των αμερικανικών νοικοκυριών διαθέτουν κλιματισμό, ενώ στην Ευρώπη το ποσοστό είναι γύρω στο 20% – σε ορισμένες χώρες πολύ χαμηλότερα: π.χ. μόνο 5% των σπιτιών στο Ηνωμένο Βασίλειο (κυρίως φορητά A/C) και 3% στη Γερμανία. Αυτή η διαφορά αποτυπώνεται δραματικά στους θανάτους από ζέστη: σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, περίπου 175.000 άνθρωποι πεθαίνουν κάθε χρόνο από ακραία ζέστη στην ευρωπαϊκή ήπειρο (μέσος όρος 2000-2019) – αριθμός που αντιστοιχεί στο 36% των θανάτων παγκοσμίως από θερμότητα, και δυσανάλογα μεγάλος για τον πληθυσμό της Ευρώπης. Συγκριτικά, στις ΗΠΑ καταγράφονται περί τους 1.300 θερμικούς θανάτους ετησίως (μόλις ~4 ανά εκατομμύριο κατοίκους), ενώ στην Ευρώπη αναλογούν ~235 θάνατοι ανά εκατομμύριο.
Το καλοκαίρι του 2022 οι καύσωνες προκάλεσαν περίπου 61.700 θανάτους στην Ευρώπη. Οι ειδικοί συμφωνούν πως ο σημαντικότερος λόγος για αυτήν τη διαφορά είναι η έλλειψη κλιματισμού – κάτι που κάνει τους καύσωνες πολύ φονικότερους στην Ευρώπη.
Περιβαλλοντικές πολιτικές και περιορισμοί στη χρήση κλιματιστικών
Η Ευρωπαϊκή Ένωση και πολλές ευρωπαϊκές κυβερνήσεις έχουν θέσει υψηλούς περιβαλλοντικούς στόχους, που εμμέσως περιορίζουν την εξάπλωση των κλιματιστικών. Στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Πράσινης Συμφωνίας (Green Deal) και του πακέτου «Fit for 55», προωθούνται δράσεις μείωσης εκπομπών CO₂ – π.χ. νέα κτίρια σχεδιάζονται για μηδενικές εκπομπές και επιβάλλονται αυστηροί κανόνες ενεργειακής απόδοσης σε συστήματα θέρμανσης-ψύξης.
Δεδομένου ότι η λειτουργία A/C καταναλώνει πολλή ηλεκτρική ενέργεια (ακριβότερη στην Ευρώπη από ό,τι στις ΗΠΑ) και συμβάλλει ~1% των παγκόσμιων εκπομπών, η ΕΕ συνιστά εναλλακτικές λύσεις. Οδηγίες της Κομισιόν ενθαρρύνουν τη χρήση απλών ανεμιστήρων ή την επιλογή πολύ αποδοτικών κλιματιστικών κατάλληλου μεγέθους, αντί της αλόγιστης εγκατάστασης παντού. Παράλληλα, η Ευρώπη δεσμεύεται να γίνει κλιματικά ουδέτερη ως το 2050, και μια έκρηξη στη χρήση κλιματιστικών θεωρείται απειλή για αυτούς τους στόχους, καθώς μελέτες έχουν δείξει ότι η εκτεταμένη χρήση A/C σε πυκνοκατοικημένες πόλεις μπορεί να ανεβάσει την εξωτερική θερμοκρασία κατά 2-4°C λόγω της θερμότητας που εκλύουν οι μονάδες.
Αυτές οι ανησυχίες οδηγούν σε πολιτικές περιορισμού: το καλοκαίρι του 2022, η Ισπανία θέσπισε κανόνα που υποχρεώνει τη ρύθμιση των κλιματιστικών σε δημόσιους χώρους σε θερμοκρασίες άνω των 27°C ως μέτρο εξοικονόμησης ενέργειας εν μέσω καύσωνα. Ομοίως, την ίδια περίοδο Ιταλία, Ελλάδα και άλλες χώρες ανακοίνωσαν και αυτές ανώτατα όρια ψύξης σε δημόσια κτίρια, για να περιορίσουν την κατανάλωση ρεύματος.
Τοπικοί νόμοι και απαγορευτικοί κανονισμοί
Πέρα από τις ευρωπαϊκές κατευθύνσεις, ορισμένες χώρες και πόλεις έχουν θεσπίσει αυστηρούς τοπικούς νόμους ή κανονισμούς που πρακτικά απαγορεύουν την ανεξέλεγκτη εγκατάσταση κλιματιστικών μονάδων – κυρίως για λόγους αισθητικής προστασίας ιστορικών κτιρίων και οικισμών:
Κροατία (2024): Για την προστασία του οικιστικού περιβάλλοντος από την οπτική ρύπανση και από την αλλοίωση του παραδοσιακού χρώματος από τις εξωτερικές μονάδες, θέσπισε νόμο που απαγορεύει την τοποθέτηση κλιματιστικών στις όψεις των κτιρίων. Από την 1η Ιανουαρίου 2025, όποιος εγκαθιστά εξωτερική μονάδα ορατή από τον δρόμο αντιμετωπίζει πρόστιμο €5.000-10.000, ενώ και οι ιδιοκτήτες διαμερισμάτων που δεν συμμορφώνονται θα τιμωρούνται με €1.000-5.000. Οι ήδη υπάρχουσες εγκαταστάσεις εξαιρούνται, αλλά ο νόμος κλείνει ένα ‘παραθυράκι’ παλαιότερων κανονισμών που δεν εφαρμόζονταν αυστηρά.
Ιταλία (παράδειγμα Πορτοφίνο): Πολλά μεσογειακά ιστορικά χωριά και πόλεις είχαν ολική απαγόρευση κλιματιστικών στους παραδοσιακούς οικισμούς. Στο κοσμοπολίτικο Πορτοφίνο, που αποτελεί προστατευόμενο ιστορικό οικισμό, μέχρι πριν λίγα χρόνια απαγορευόταν πλήρως η εγκατάσταση A/C στις χαρακτηριστικές πολύχρωμες προσόψεις των κτιρίων. Με την άνοδο των θερμοκρασιών, οι κανόνες χαλάρωσαν ελαφρώς: πλέον επιτρέπονται μόνο κατόπιν αδείας και υπό τον όρο να είναι διακριτικά τοποθετημένα, μη ορατά και να μη ρυπαίνουν την εικόνα του χωριού. Ακόμα και έτσι, το 2024 εξαπολύθηκε ‘κυνήγι’ παράνομων κλιματιστικών, με την τοπική αστυνομία να ερευνά για κρυφές μονάδες σε ταράτσες και βεράντες, έπειτα από καταγγελίες. Οι παραβάτες κινδυνεύουν με πρόστιμα έως €43.000, αν και ο δήμαρχος διευκρίνισε ότι στόχος είναι η συμμόρφωση, όχι η τιμωρία. Η λογική, σύμφωνα με τον δήμαρχο, είναι «να διατηρηθεί η ομορφιά του Πορτοφίνο – οι μονάδες πρέπει να μπαίνουν σε σημεία που δεν είναι ορατά. Σιγά-σιγά βάζουμε τάξη.»
Ηνωμένο Βασίλειο: Αν και δεν υπάρχει ρητός νόμος που απαγορεύει το A/C, η γραφειοκρατία και οι κανόνες διατήρησης της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς κάνουν δύσκολη την εγκατάσταση. Όπως αναφέρουν επαγγελματίες του χώρου, οι βρετανικές Αρχές συχνά απορρίπτουν αιτήσεις για τοποθέτηση κλιματιστικών «βάσει της εμφάνισης της εξωτερικής μονάδας συμπύκνωσης, ειδικά σε διατηρητέες περιοχές ή ιστορικά κτίρια». Με άλλα λόγια, σε πολλές παλιές γειτονιές του Λονδίνου ή άλλων πόλεων, για να βάλει κανείς εξωτερικό μηχάνημα μπορεί να χρειάζεται πολεοδομική άδεια – η οποία συχνά δεν δίνεται για λόγους αισθητικής.
Άλλοι τοπικοί περιορισμοί: Παρόμοιες αισθητικές/αρχιτεκτονικές απαγορεύσεις ισχύουν άτυπα ή και επίσημα σε πολλά μέρη της Ευρώπης. Σε ιστορικά κέντρα πόλεων (π.χ. Παρίσι, Άμστερνταμ, Πράγα κ.ά.) και σε πολυκατοικίες, οι σύλλογοι ιδιοκτητών (HOA) ή οι τοπικές αρχές συχνά απαγορεύουν την τοποθέτηση εξωτερικών μονάδων στις όψεις των κτιρίων. Έτσι, οι ένοικοι περιορίζονται σε φορητές λύσεις (με χαμηλότερη απόδοση) ή στερούνται κλιματισμού. Χαρακτηριστικό είναι το πρόσφατο παράδειγμα χρήστη κοινωνικών δικτύων από την Πορτογαλία, που αναγκάστηκε να στήσει ένα μικρό αντίσκηνο μέσα στο ίδιο του το σπίτι, βάζοντας φορητό A/C να φυσά μέσα στη σκηνή, επειδή οι διαχειριστές της πολυκατοικίας δεν του επέτρεψαν να εγκαταστήσει κανονικό κλιματιστικό στον τοίχο! Το περιστατικό αυτό έγινε viral, χαρακτηριστικό των ακραίων λύσεων στις οποίες φτάνουν οι Ευρωπαίοι για λίγη δροσιά.
Κουλτούρα, αντιλήψεις και πρόσφατες εξελίξεις
Η συγκρατημένη στάση έναντι του κλιματισμού στην Ευρώπη δεν είναι μόνο θέμα νόμων αλλά και κουλτούρας. Πολλοί Ευρωπαίοι θεωρούσαν ανέκαθεν το A/C πολυτέλεια ή περιττό – ειδικά σε χώρες με ήπιο ή και δροσερό κλίμα. Μέχρι πρόσφατα, λίγοι ένιωθαν ότι «χρειάζονται» κλιματιστικό, ενώ οι υψηλές τιμές ρεύματος και το χαμηλότερο εισόδημα (συγκριτικά με τις ΗΠΑ) αποτελούσαν αντικίνητρα για αγορά και χρήση κλιματισμού.
Ένας επιπλέον λόγος αποφυγής του κλιματιστικού είναι οι περιβαλλοντικές ανησυχίες: σε δημοσκόπηση του 2021 στη Γαλλία, τα 2/3 δήλωσαν ότι δεν σκοπεύουν να αγοράσουν κλιματιστικό λόγω κόστους ενέργειας και οικολογικών επιπτώσεων. Δεν λείπουν και οι απόψεις υγείας – πρόσφατα προκάλεσε σάλο δήλωση της επικεφαλής της μετεωρολογικής υπηρεσίας στη χώρα των Βάσκων (Ισπανία) ότι «οι υγιείς άνθρωποι δεν πρέπει να χρησιμοποιούν κλιματιστικό», ισχυριζόμενη ότι τα A/C επιδεινώνουν το αστικό φαινόμενο της «θερμονησίδας» και ότι αρκούν άλλοι τρόποι δροσίσματος (π.χ. υγρές πετσέτες). Τέτοιες τοποθετήσεις επικρίθηκαν ως επικίνδυνα μακριά από την πραγματικότητα των ολοένα εντονότερων κυμάτων καύσωνα.
Ωστόσο, το κλίμα αλλάζει και μαζί του αλλάζει και η στάση απέναντι στο κλιματιστικό. Το καλοκαίρι του 2023 και του 2025, με πρωτοφανείς καύσωνες, ξέσπασε στη Γαλλία η «μάχη του κλιματιστικού» στο πολιτικό σκηνικό. Η Μαρίν Λεπέν (αντιπολίτευση) υποστήριξε δημόσια ότι «ο κλιματισμός σώζει ζωές» και πρότεινε ένα «μεγάλο σχέδιο κλιματισμού» για τη χώρα, με υποχρεωτική τοποθέτηση A/C σε βασικούς δημόσιους χώρους. Η κυβέρνηση αντέδρασε έντονα, χαρακτηρίζοντας την πρόταση αφελή και επιμένοντας ότι ο κλιματισμός «δεν πρέπει να εγκατασταθεί παντού», γιατί απλώς μεταφέρει τη ζέστη έξω και δεν λύνει την κλιματική κρίση. Σημείωσε δε ότι η Γαλλία ήδη υποχρεώνει επί 20 χρόνια όλα τα γηροκομεία να διαθέτουν κλιματισμό για την προστασία των ηλικιωμένων, που είναι πιο ευάλωτοι στις υψηλές θερμοκρασίες, αλλά για τον γενικό πληθυσμό πρέπει να δοθεί έμφαση στις πράσινες πόλεις και στην καλύτερη θερμομόνωση των κτιρίων αντί για τη μαζική αγορά A/C.
Την ίδια στιγμή, η διείσδυση των κλιματιστικών ανεβαίνει σταθερά σε όλη την ήπειρο, υποδηλώνοντας μια στροφή. Στη Γαλλία πάλι, το ποσοστό κατοικιών με A/C αυξήθηκε από 14% το 2016 σε 25% το 2020. Σε χώρες του Νότου όπως η Ιταλία και η Ισπανία, τα ποσοστά είναι ήδη υψηλότερα και ανεβαίνουν καθώς τα καλοκαίρια έχουν γίνει αφόρητα. Η Ευρώπη βρίσκεται πλέον σε δίλημμα: θα αγκαλιάσει τον ενεργοβόρο κλιματισμό (με ό,τι αυτό συνεπάγεται για το περιβάλλον) ή θα μπορέσει να βρει άλλες λύσεις δροσιάς; Όπως χαρακτηριστικά σχολιάζουν ειδικοί, «τα σπίτια μας πρέπει να γίνουν ανθεκτικά όχι μόνο στο κρύο του χειμώνα, αλλά και στη ζέστη, που ολοένα αγριεύει».
Σε κάθε περίπτωση, οι τραγικές απώλειες από τους καύσωνες έχουν φέρει το θέμα στο προσκήνιο. Τα μέχρι πρότινος αυστηρά ταμπού της Ευρώπης γύρω από τον κλιματισμό αρχίζουν να αμφισβητούνται, με την κλιματική αλλαγή να επιβάλει ίσως ένα νέο μίγμα προσεγγίσεων για την προστασία της ανθρώπινης ζωής.
Συμπέρασμα: οι αναρτήσεις στα κοινωνικά δίκτυα που καταγγέλλουν μια ευρωπαϊκή «απαγόρευση του κλιματιστικού» περιέχουν μια δόση αλήθειας, αλλά με σημαντικές αποχρώσεις. Δεν υπάρχει πανευρωπαϊκή καθολική απαγόρευση – όμως, πράγματι, ποικίλα νομοθετικά, τοπικά και πολιτισμικά εμπόδια έχουν κρατήσει χαμηλά τη χρήση A/C στην Ευρώπη, συμβάλλοντας σε μεγαλύτερο αριθμό θανάτων λόγω υπερβολικής ζέστης. Οι πιο αυστηροί κανονισμοί (όπως σε ιστορικά κέντρα ή το παράδειγμα της Κροατίας) και η περιβαλλοντική αντίσταση στο κλιματιστικό ξεχωρίζουν σε ορισμένες χώρες. Με τις θερμοκρασίες όμως να ανεβαίνουν στα ύψη κάθε χρόνο, γίνεται σαφές ότι η εξίσωση πρέπει να επανεξεταστεί, βρίσκοντας ισορροπία ανάμεσα στην εξοικονόμηση ενέργειας/κλίμα και την επιτακτική ανάγκη προστασίας της ζωής σε έναν ολοένα και θερμότερο κόσμο.
