Σε πρόσφατο άρθρο του στη βρετανική Daily Telegraph, ο Τζόρνταν Μπ. Πήτερσον περιέγραψε τον πρωθυπουργό του Καναδά Τζάστιν Τρυντώ ως «ναρκισσιστή». Δεδομένης της ιδιότητας του κου Πήτερσον ως κλινικού ψυχολόγου, θα μπορούσαμε να υποθέσουμε ότι δεν χρησιμοποίησε τυχαία τον όρο. Δεν χρειάζεται να διερευνήσουμε τώρα τους λόγους για τον χαρακτηρισμό που απέδωσε στον Καναδό πρωθυπουργό, αλλά έχω παρατηρήσει ότι πρόκειται για μια κατηγορία, η οποία χρησιμοποιείται όλο και περισσότερο. Γιατί όμως;
Φυσικά, κάθε ψυχολογική κατάσταση έχει επίπεδα. Κάποιος μπορεί να έχει μια ήπια, χρόνια, οξεία ή ακόμη και σοβαρή κατάσταση. Ποια είναι τα συμπτώματα – όπως ορίζονται από τη σύγχρονη ψυχιατρική – του ναρκισσισμού; Μεταξύ άλλων, η μεγαλομανία (υπερβολή των επιτευγμάτων τους), η ανάγκη για θαυμασμό, η έλλειψη ενσυναίσθησης, η αίσθηση του δικαιώματος, η χειριστική συμπεριφορά, η εύθραυστη αυτοεκτίμηση και η δυσκολία στη διατήρηση σχέσεων.
Η προέλευση του όρου
Η έννοια του ναρκισσισμού προέρχεται από έναν ελληνικό μύθο, και όπως συμβαίνει σχεδόν με όλους τους ελληνικούς μύθους, υπάρχουν πάντα παραλλαγές. Αλλά η βασική ιστορία λέει λίγο-πολύ τα εξής: Ο Νάρκισσος ήταν ο όμορφος γιος του θεού του ποταμού Κηφισού και της νύμφης Λυριόπης. Ήταν εκπληκτικά όμορφος, έτσι ώστε μέχρι τα 16 του χρόνια είχε γίνει το αντικείμενο του έρωτα πολλών θεοτήτων και νυμφών. Όμως εκείνος δεν είχε ανταποκριθεί ποτέ.
Όταν ο Νάρκισσος ήταν ακόμη μωρό, η μητέρα του είχε πάει να δει τον τυφλό μάντη Τειρεσία, για να τον ρωτήσει αν ο γιος της θα είχε καλά γεράματα. Εκείνη την εποχή, ο Τειρεσίας δεν ήταν γνωστός ως ο μέγας μάντης και προφήτης που έμελλε να γίνει, αλλά η απάντησή του σε αυτό το ερώτημα συνετέλεσε στην εξάπλωση της φήμης του. Της είπε: «Ναι, εφόσον δεν γνωρίσει ποτέ τον εαυτό του». Αυτή η απάντηση μπέρδεψε εντελώς τη μητέρα και τους παρευρισκόμενους. Τι θα μπορούσε να σημαίνει το «εφόσον…»; Πώς «γνωρίζει κανείς τον εαυτό του»;
Μια από τις θαυμάστριες που απέρριψε ο Νάρκισσος ήταν η νύμφη Ηχώ. Η ιστορία της Ηχούς λέει ότι κάποτε απασχολούσε με κουβέντες τη βασίλισσα των θεών Ήρα, για να μην καταλαβαίνει ότι ο σύζυγος της, ο Δίας, ο βασιλιάς των θεών, διατηρούσε ερωτικές σχέσεις με διάφορες νύμφες. Ως τιμωρία, η Ήρα έκανε ένα ξόρκι στην Ηχώ ώστε να μην μπορεί να ξαναμιλήσει η ίδια, παρά μόνο να επαναλαμβάνει αυτό που κάποιος έλεγε – σαν αντίλαλος. Όταν η Ηχώ ερωτεύτηκε τον Νάρκισσο και εκείνος την απέρριψε, αυτή μαράζωσε μέχρι που το σώμα της χάθηκε και έμεινε μόνο η φωνή της: η ηχώ.
Σε αυτό το σημείο, η Νέμεσις, η θεία δίκη (ή η Άρτεμις, η αγνή κυνηγός, ή η Αφροδίτη, η θεά του έρωτα, ανάλογα με την εκδοχή) εισέρχεται στην ιστορία. Επειδή είχε περιφρονήσει τόσες φορές την αγάπη που του είχε προσφερθεί και μάλιστα με σκληρότητα και αλαζονεία, ο Νάρκισσος έπρεπε να τιμωρηθεί και να νιώσει πώς είναι να σε απορρίπτει αυτός που αγαπάς.
Μια μέρα, όταν εξαντλημένος από το κυνήγι κάθισε δίπλα σε μια λιμνούλα για να πιει λίγο νερό, τον χτύπησε με το βέλος του ο Έρωτας και τον έκανε να μαγευτεί από την αντανάκλασή του μέσα στο νερό.
Για την ακρίβεια, ερωτεύτηκε τόσο απελπισμένα την εικόνα του, που δεν μπορούσε να σταματήσει να τη θαυμάζει και να την επιθυμεί. Κάθε φορά όμως που έσκυβε να την πιάσει και να τη φιλήσει, η εικόνα χανόταν. Τελικά, αδυνατώντας να αποκτήσει το αντικείμενο του πόθου του, αλλά και ανίκανος να το αφήσει, πέθανε δίπλα στη λιμνούλα από τον καημό του.
Πεθαίνοντας, αναστέναζε και έλεγε «Αλίμονο» και «μάταια», λέξεις που η Ηχώ, που ήταν πάντα κοντά του, κρυμμένη, έκανε να αντηχούν σε όλα τα γύρω δάση. Λέγεται ότι ακόμη και πηγαίνοντας στον Άδη, τον Κάτω Κόσμο, η ψυχή του κοίταζε συνεχώς την αντανάκλασή της στη Στύγα, τον ιερό ποταμό που έπρεπε να διασχίσουν οι νεκροί όταν αναχωρούν από τη γη των ζωντανών. Η εμμονή με τον εαυτό του τον είχε ακολουθήσει και μετά θάνατον. Τελικά, επέστρεψε στον κόσμο των ζωντανών μεταμορφωμένος στο γνωστό ομώνυμο λουλούδι.
Ένα μήνυμα για εμάς
Ίσως η πιο σημαντική πτυχή της ιστορίας είναι το γεγονός ότι (με την απολλώνια έννοια), ο Νάρκισσος δεν γνωρίζει καθόλου τον εαυτό του: Αυτό που γνωρίζει είναι μόνο αυτό που μπορεί να δει με τα μάτια του: η εικόνα του.
Όλοι μας έχουμε μια εικόνα του εαυτού μας – μια προβολή αυτού που θέλουμε να νομίζει ο κόσμος ότι είμαστε. Αλλά δεν είναι αυτό που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε αληθινό εαυτό μας ή, με παλαιότερους όρους, δεν είναι η ψυχή μας. Όσο ωριμάζουμε και γινόμαστε ολοκληρωμένα και ψυχολογικά υγιή ανθρώπινα όντα, η απόσταση μεταξύ της εικόνας μας και αυτού που είμαστε βαθιά μέσα στην ψυχή μας μειώνεται. Το να ζούμε μέσα στην αλήθεια σημαίνει ότι το πώς μας αντιλαμβάνονται οι άλλοι είναι στην πραγματικότητα το πώς είμαστε. Ελάχιστοι άνθρωποι, όμως, καταφέρνουν να φτάσουν απόλυτα σε αυτό το επίπεδο.
Η εντολή στο Μαντείο του Απόλλωνα στους Δελφούς – «γνῶθι σεαυτόν», να γνωρίσεις τον εαυτό σου – δεν σήμαινε απλώς να κατανοήσεις τον εαυτό σου ψυχολογικά, αλλά είχε και μια συγκεκριμένη πνευματική έννοια: σήμαινε να γνωρίζεις τα όριά σου. Με άλλα λόγια, να γνωρίζεις την έκταση των ικανοτήτων σου, να γνωρίζεις τη θέση σου στο κοινωνικό σύστημα, να αναγνωρίζεις ότι είσαι θνητός. Και το να γνωρίζεις ότι είσαι θνητός σημαίνει, ως ζωτικό επακόλουθο, ότι αναγνωρίζεις ότι οι θεοί είναι ανώτερα όντα και ΔΕΝ είναι θνητοί. Κατ’ επέκταση, τους οφείλουμε λατρεία και υπακοή. Πράγματι, το πιο ειδεχθές έγκλημα στην αρχαία ελληνική σκέψη ήταν το έγκλημα της ύβρεως, δηλαδή ο χλευασμός των θεών και η περιφρόνηση των θεϊκών νόμων και της θεϊκής βούλησης.
Για τον Σωκράτη, η αυτογνωσία είναι λέξη κλειδί του ανθρωπισμού, καθώς αναθέτει στον άνθρωπο το καθήκον να γνωρίζει το δικό του μέτρο χωρίς να προσπαθεί να ανταγωνιστεί τους θεούς.
Η έλλειψη ισορροπίας
Όπως και να έχει, όμως, υπάρχει ένα άλυτο πρόβλημα. Είτε θεωρούμε τον Νάρκισσο ως κάποιον που δεν γνώριζε τον εαυτό του με την έννοια ότι δεν καταλάβαινε τα όριά του και έτσι παρενέβαινε στη θεία τάξη και διέπραττε ύβρη αποδίδοντας στον εαυτό του τη λατρεία που πρέπει στους θεούς είτε τον θεωρούμε ως κάποιον που έβλεπε μόνο επιφανειακά τα πράγματα, ανίκανο να καταλάβει την ψυχή του, ώστε να κυριαρχείται ολοκληρωτικά από την επιφάνεια, το υλικό και το προφανές (δηλαδή από το μη πνευματικό), είτε έτσι είτε αλλιώς βλέπουμε κάποιον που είναι καταδικασμένος στη θλίψη και την απόλυτη απελπισία. Δεν μπορεί ποτέ να έχει αυτό που τόσο απεγνωσμένα ποθεί, αφού αυτό που ποθεί είναι πέρα από τα όρια της ανθρώπινης δυνατότητας.
Ένα δευτερεύον σημείο σχετίζεται με το δεύτερο αξίωμα του Μαντείου των Δελφών: «Μηδέν ἄγαν», δηλαδή, να αποφεύγουμε τα άκρα, τις ακρότητες. O Νάρκισσος ήταν ολωσδιόλου απορροφημένος με τον Εαυτό του, αποκλείοντας όλους τους Άλλους. Ένα ενδιαφέρον στοιχείο του μύθου είναι ότι μας παρουσιάζει την άλλη όψη του ίδιου ακριβώς πάθους στην Ηχώ, η οποία είναι εντελώς απορροφημένη από τον Άλλον (τον Νάρκισσο) εις βάρος της δικής της ύπαρξης. Έτσι, μετατρέπεται σε αντίλαλο, στη σκιά μιας έτερης προσωπικότητας, εν τέλει της ίδιας της πραγματικότητας.
Έτσι, κατά κάποιον τρόπο, οι δύο αυτές μυθολογικές μορφές αναπαριστούν την ίδια έλλειψη ισορροπίας στην αντίθετη εκδήλωσή της, θυμίζοντας μέχρι ένα σημείο τις αντίρροπες και συμπληρωματικές δυνάμεις του γιν και του γιανγκ. Συνδυασμένοι, ίσως, θα μπορούσαν να αποτελέσουν ένα υγιές, ακέραιο άτομο, αλλά αυτό δεν έγινε και δεν θα μπορούσε να γίνει ποτέ.
Μια ναρκισσιστική εποχή
Στη δεύτερη παράγραφο του παρόντος, αναφέρθηκαν επτά συμπτώματα του κλινικού ναρκισσισμού. Το πρώτο ήταν η μεγαλομανία, που κάνει τον άνθρωπο να υπερβάλλει για τα επιτεύγματά του και να προβάλλει τα πράγματα που κάνει, αντί αυτού που είναι. Δηλαδή, η έμφαση μεταφέρεται από τις ιδιότητες και τις αρετές του ατόμου στις πράξεις του, κάτι που χαρακτηρίζει την εποχή μας, που φαίνεται να έχει απαρνηθεί τις αρχές ως στοιχείο μιας ανθρώπινης προσωπικότητας, η οποία καθορίζεται όλο και περισσότερο από την εικόνα της. Με άλλα λόγια, όπως και στην περίπτωση του Νάρκισσου, η εξωτερική μορφή έχει επιβληθεί στις κοινωνικές σχέσεις και ως κριτήριο αξίας, παραγκωνίζοντας την εσωτερική ποιότητα.
Αναφέρθηκε επίσης η αυξανόμενη χρήση του όρου ναρκισσιστής, που συνοδεύει και τις αυξανόμενες εκδηλώσεις του. Γιατί τι άλλο είναι τα σχέδια και οι δραστηριότητες υπερβάλλουσας αρετής και ζήλου που επιδεικνύουν ορισμένα νέα κινήματα, εκτός από βαθιές μορφές ναρκισσισμού;
Η επιθυμία να αλλάξουμε τον κόσμο, να τον κάνουμε καλύτερο, να επιβάλλουμε τις πεποιθήσεις μας (πόσο σίγουροι είμαστε για το δίκαιο!), δεν είναι και αυτά ορισμένες μορφές ναρκισσισμού και ύβρεως, που αρνούνται τα ανθρώπινα όρια και την ορισμένη τάξη πραγμάτων και προσπαθούν να τα υπερβούν; Η εξίσωση των πολλαπλών ανθρώπινων μοναδικοτήτων, η απόρριψη της διαφοροποίησης των φύλων, λες και η φύση δεν έχει λόγο στο θέμα, η πεποίθηση ότι εμείς οι άνθρωποι ρυθμίζουμε τη θερμοκρασία της Γης και ούτω καθ’ εξής, δεν αποτελούν ενδείξεις μιας ναρκισσιστικής κοινωνικής στάσης;
Ο ναρκισσισμός είναι μια βαθιά και εξουθενωτική κατάσταση. Παρά το ότι γεννιόμαστε όμορφοι μέσα στην αθωότητά μας, η υπερηφάνεια και η αλαζονεία που αναπτύσσουμε προκαλούν την πτώση μας αργά ή γρήγορα. Με τον καιρό, όπως και στην περίπτωση του Νάρκισσου, η Νέμεσις θα έρθει αναπόφευκτα.
Του James Sale
Επιμέλεια: Αλία Ζάε
