Κατά γενική ομολογία, ο Πλάτων είναι ένας από τους μεγαλύτερους φιλοσόφους που έζησαν ποτέ.
Για τον Α. Ν. Ουάιτχεντ, μαθηματικό και φιλόσοφο του 20ου αιώνα, όλη η Δυτική φιλοσοφία είναι απλά «σημειώσεις πάνω στον Πλάτωνα».
Προς το τέλος της «Πολιτείας» του, ο Πλάτων αφηγείται τον μύθο του Ηρός, γιου του Αρμενίου. Μύθος όχι με την έννοια της μυθοπλασίας, της φανταστικής ιστορίας, αλλά με την έννοια της αφήγησης. Μιας αφήγησης γύρω από τη δομή της πραγματικότητας, όπως την αντιλαμβάνεται ένας φιλόσοφος.
Αναλογιζόμενοι ότι πρόκειται για έργο ενός από τους σπουδαιότερους αρχαίους στοχαστές, δεν μπορούμε παρά να το σεβαστούμε βαθύτατα και να το αντιμετωπίσουμε με την ανάλογη σοβαρότητα.
Τι μας λέει αυτός ο εσχατολογικός μύθος;
Ο μύθος του Ηρός
Ο Ηρ ήταν ένας άντρας που σκοτώθηκε στη μάχη. Περνώντας μαζί με τους άλλους νεκρούς το σύνορο της ζωής, βρέθηκαν σε ένα θαυμάσιο μέρος. Εκεί, υπήρχαν δικαστές που έκριναν τον κάθε νεκρό και αποφάσιζαν πού θα πήγαινε στη συνέχεια. Δύο πόρτες οδηγούσαν στον ουρανό (μία είσοδος και μία έξοδος) και δύο πόρτες στη γη (πάλι, μία είσοδος και μία έξοδος). Οι καλές ψυχές έβγαιναν από την πόρτα που οδηγούσε προς τον ουρανό, ενώ οι κακές επέστρεφαν στη γη.
Εκείνον, όμως, δεν τον έστειλαν ούτε στο ένα ούτε στο άλλο μέρος, αλλά του είπαν να παραμείνει εκεί για να παρακολουθήσει τη διαδικασία της κρίσης και, επιστρέφοντας στη ζωή, να γνωστοποιήσει στους ανθρώπους όσα είδε κι έμαθε.
Τι είδε, λοιπόν, ο Ηρ; Όσοι πήγαιναν στον ουρανό, γύριζαν πίσω καθαροί και χαρούμενοι, μιλώντας για μέρη ασύλληπτης ομορφιάς. Όσοι, όμως, γύριζαν από τη γη, ήταν βρώμικοι και εξαθλιωμένοι. Για την ακρίβεια, οι δεύτεροι έπρεπε, για να εξιλεωθούν, να πληρώσουν δεκαπλάσια κάθε αμαρτία τους. Αλλά και οι ανταμοιβές για τις καλές πράξεις, δεκαπλάσιες ήταν και αυτές.
Υπήρχαν και ορισμένοι πολύ κακοί – όπως ο τύραννος, πατροκτόνος και αδελφοκτόνος Αρδιαίος- που δεν μπορούσαν να γυρίσουν καθόλου. Οι ψυχές τους θα βασανίζονταν αδιάκοπα.
Για όσους, όμως, μπορούσαν να επιστρέψουν, εκείνο ήταν μόνο το πρώτο στάδιο του ταξιδιού. Μετά από επτά ημέρες, συγκεντρώθηκαν όλοι μαζί σε ένα λιβάδι, μαζί με την Αναγκαιότητα, τις κόρες της τις Μοίρες και τις Σειρήνες.
Σε αυτό το σημείο, κάθε ψυχή τραβούσε έναν λαχνό, που όριζε τη μοίρα της. Στην ουσία, κάθε ψυχή έκανε μια επιλογή, που έδειχνε ότι είχε διδαχθεί από τις εμπειρίες της, τόσο τις γήινες όσο και τις επουράνιες.
Η μια επιλογή ήταν να ενσαρκωθεί και πάλι ως άνθρωπος ή ζώο. Πριν συμβεί αυτό, έπρεπε να πιει από το νερό της Λήθης, για να ξεκινήσει την καινούρια της ζωή χωρίς αναμνήσεις από την παλιά.
Ο Ηρ, εντούτοις, δεν πίνει από το νερό της Λήθης και τη δέκατη ημέρα επιστρέφει στον κόσμο, ξυπνώντας πάνω στην νεκρική του πυρά λίγο πριν την ανάψουν. Μετά, διηγείται όσα είδε.
Γιατί να θεωρήσουμε όμως αυτό τον μύθο σημαντικό ή επίκαιρο; Ή ότι είναι κάτι παραπάνω από τη φαντασία ενός, εξαιρετικού κατά τα άλλα, φιλοσόφου;
Η αθανασία της ψυχής
Η ιστορία είναι σημαντική για τέσσερεις λόγους. Ο πρώτος και κυριότερος είναι ότι, συνάδοντας με τη σοφία των αιώνων, πραγματεύεται και συνηγορεί υπέρ της αθανασίας της ψυχής.
Αυτό είναι κάτι που όλοι οι πολιτισμοί του παρελθόντος γνώριζαν και τιμούσαν, από τους Σουμέριους, τους Βαβυλώνιους, τους Αιγύπτιους, τους Έλληνες, τους Ρωμαίους, τους Κέλτες και τους Σκανδιναβούς της αρχαιότητας μέχρι τις κατοπινές θρησκείες όπως ο Χριστιανισμός, το Ισλάμ, ο Ιουδαϊσμός, ο Ινδουισμός και ο Βουδισμός. Μάλιστα, οι αντιλήψεις των δύο τελευταίων για τη μετενσάρκωση βρίσκονται αρκετά κοντά σε όσα αφηγείται ο πλατωνικός μύθος.
Μιλώντας για τη μετενσάρκωση, θα μπορούσαμε σαφώς να τη δούμε και ως μια μορφή κόλασης, καθώς, όπως παρατηρεί ο Ηρ, δεν διαλέγουν όλες οι ψυχές με σοφία τη νέα τους ζωή.
Ας μη βιαστούμε να απορρίψουμε τον μύθο και τα διδάγματά του ως απηρχαιωμένα ή άσχετα με τις σημερινές ζωές μας. Παρόλο που ζούμε σε υλιστικές κοινωνίες, απομακρυσμένοι από το θείον, είναι μεγάλη αλαζονεία εκ μέρους μας να κοροϊδεύουμε τις αρχαίες και σύγχρονες θρησκευτικές και μεταφυσικές πεποιθήσεις ως σκοταδιστικές και πρωτόγονες. Η αλαζονεία, άλλωστε, ή ύβρις, είναι ένα από τα μεγαλύτερα αμαρτήματα, το οποίο τιμωρείται πάντα αναλόγως.
Και αυτό μας φέρνει στο δεύτερο δίδαγμα του μύθου.
Θα κριθούμε
Η ύπαρξη μιας αιώνιας ψυχής συνεπάγεται και την κρίση της. Ο Δυτικός κόσμος έχει χάσει την πίστη του και αποστρέφεται και τα δύο.
Το τελευταίο πράγμα που θέλουμε είναι να μας θυμίζουν ότι είμαστε υπεύθυνοι για τις πράξεις και τις αποφάσεις μας. Αν και η συνείδησή μας μας προειδοποιεί για τα λάθη ή τις αδικίες που διαπράττουμε, πολλές φορές επιλέγουμε να κάνουμε ότι δεν ακούμε. Η ενοχή, η ντροπή, η μετάνοια και άλλα παρόμοια αισθήματα συχνά καταλήγουν καλά κλεισμένα σε ένα συρταράκι στο βάθος του μυαλού μας.
Ένας τρόπος για να υποβαθμίσουμε την κρίση είναι να διαφθείρουμε τη γλώσσα:
«Όταν η μοντέρνα κουλτούρα προσπαθεί να υποκαταστήσει την έννοια της αμαρτίας με ιδέες όπως «λάθος» και «αναισθησία» ή καταργεί λέξεις όπως «αρετή», «χαρακτήρας», «κακό» και «ανηθικότητα», αυτό δεν κάνει τη ζωή λιγότερο ηθική. Απλά δείχνει ότι θολώνουμε την αναπόφευκτη ηθικότητά της με ρηχή γλώσσα… Επιπλέον, η έννοια της αμαρτίας είναι ολωσδιόλου απαραίτητη, γιατί είναι και αληθινή.» (Ντέηβιντ Μπρουκς, «Ο δρόμος προς τον χαρακτήρα»)
Το βασικό λεξιλόγιο της ηθικής
Το τρίτο σημείο που πρέπει να προσέξουμε στον μύθο του Ηρ είναι το ζήτημα της προσωπικής ευθύνης. Αν έχουμε χάσει τις βασικές λέξεις της ηθικής, όπως το «καλό» και το «κακό», τότε είναι πολύ δυσκολότερο να τα αναγνωρίσουμε και κατ’ επέκταση να αναλάβουμε τις ευθύνες μας. Τη δεκαετία του 1950, η χριστιανή ουμανίστρια Ντόροθυ Λ. Σέγιερς είχε πει: «Η πεποίθησή μας σε λειτουργίες όπως η θέληση και η κρίση έχει υπονομευθεί. Με την κατάρρευσή της, έχουμε πάψει σε πολύ μεγάλο βαθμό να θέλουμε να είμαστε υπεύθυνοι άνθρωποι».
Επιλέγοντας τη μοίρα μας
Το τέταρτο και τελευταίο σημείο είναι συνέπεια του τρίτου: η σημασία των επιλογών μας. Γιατί αυτές, εν τέλει, θα καθορίσουν τη μοίρα μας.
Έχει ενδιαφέρον στον μύθο το ότι στο τράβηγμα των λαχνών παρίστανται οι Μοίρες. Όπως λέμε και σήμερα, οι επιλογές έχουν συνέπειες, όσο κι αν δεν θέλουμε να το παραδεχτούμε. Η συγγραφέας και φιλόσοφος Άυν Ραντ είχε γράψει έναν εξαιρετικό αφορισμό, που συμπυκνώνει τέλεια το ζήτημα:
«Μπορούμε να αγνοήσουμε την πραγματικότητα, αλλά δεν μπορούμε να αγνοήσουμε τις συνέπειες του ότι αγνοήσαμε την πραγματικότητα.»
Η ζωή έχει νόημα επειδή η ζωή είναι ηθική. Υπάρχει το σωστό και υπάρχει το λάθος και η «Άτρακτος της Αναγκαιότητας» -ή αλλιώς, το Σύμπαν- διατηρεί αυτή τη δομή. Και αυτό μας γυρίζει στο δεύτερο σημείο, αυτό της Κρίσης.
Το να πιστεύουμε στην κρίση και την αθανασία της ψυχής είναι ένα ισχυρό αντίδοτο στον σύγχρονο τρόπο σκέψης, ασχέτως των θρησκευτικών μας πεποιθήσεων. Πολλές φορές, η ανταπόδοση έρχεται στην τρέχουσα ζωή μας. Όπως λένε και οι Βουδιστές: «Δεν τιμωρείσαι για τον θυμό σου. Τιμωρείσαι από τον θυμό σου.»
Είμαστε όντα υπεύθυνα για τις πράξεις μας και οι συνέπειες των επιλογών μας είναι αναπόφευκτες είτε σε αυτήν είτε στη μεταθανάτια ή την επόμενη ζωή. Η πίστη σε αυτές τις αρχές ανυψώνει την ανθρώπινη σκέψη, γιατί, όπως το έθεσε η Πρου Σω, «όταν μόνο τα ένστικτα καθοδηγούν τις πράξεις μας δεν είμαστε τίποτα περισσότερο από δίποδα ζώα». Η ηθική είναι το αντίδοτο σε αυτό.
Μετάφραση και επιμέλεια: Αλία Ζάε
