Ενίοτε η ιστορία μας προσφέρει μια προσωπικότητα που διακατέχεται από τον τύπο της ιδιοφυΐας, που επηρεάζει τον πολιτισμό μας για τους επόμενους αιώνες. Ο Σωκράτης, ο οποίος έζησε στην Αθήνα πριν από περίπου 2.500 χρόνια, ήταν ένα τέτοιο άτομο. Αυτά που γνωρίζουμε για τον Σωκράτη προέρχονται κυρίως από τον Πλάτωνα, έναν από τους μαθητές του.
Ο Σωκράτης ήταν μια αμφιλεγόμενη προσωπικότητα. Πολλοί που μιλούσαν προσωπικά με τον Σωκράτη δεν μπορούσαν να αντισταθούν στο να τον αγαπούν και να τον σέβονται, αλλά θα γινόταν μισητός πολιτικά και τελικά καταδικάστηκε σε θάνατο. Ποιος ήταν ο Σωκράτης και πώς μπορεί η ζωή του να μας προσφέρει σοφία σήμερα;
Σωκράτης, ο σοφότερος
Η Αθήνα έγινε η ισχυρότερη πόλη-κράτος στην Ελλάδα μετά την νίκη επί των Περσών. Με επικεφαλής τον Περικλή, η Αθήνα άρχισε να διαπρέπει στρατιωτικά, πολιτικά και πολιτιστικά. Μέσα σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα, η Αθήνα θα δημιουργούσε έναν πολιτισμό που θα μνημονευόταν για χιλιετίες.
Ένα από τα σημαντικότερα χαρακτηριστικά της Αθήνας κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου ήταν η ελεύθερη διακίνηση ιδεών, η οποία ενθαρρύνθηκε από τον Περικλή, και η πόλη ακολούθησε και ενσάρκωσε το ιδανικό της ελευθερίας του λόγου. Ο Σωκράτης, αφού υπηρέτησε στον αθηναϊκό στρατό, θα επωφεληθεί από αυτή την ελευθερία του λόγου, καθώς θα συνομιλήσει με μερικούς από τους μεγαλύτερους στοχαστές της εποχής του και θα κάνει ερωτήσεις σε πολλούς Αθηναίους πολίτες στην αναζήτηση της σοφίας.
Για τον Σωκράτη, το μόνο πράγμα που είχε σημασία ήταν η ηθική αρετή. Πίστευε πως «την ανεξερεύνητη ζωή δεν αξίζει να την ζει κανείς» και ότι τα ερωτήματα που αφορούν την ηθική αρετή είναι η αρχή της ανθρώπινης σοφίας. Ο Σωκράτης θεωρούσε ότι δεν γνώριζε τίποτα, και αυτή η υπόθεση οδήγησε το Μαντείο των Δελφών να επιβεβαιώσει ότι ο Σωκράτης ήταν ο σοφότερος άνθρωπος στην Αθήνα. Η δήλωση αυτή του Μαντείου ώθησε τον Σωκράτη να ξεκινήσει μια φιλοσοφική ζωή.
Ο Σωκράτης απέδιδε την όποια σοφία του στο «δαιμόνιό» του -κάτι που ο Κικέρων θα μεταφράσει στο «θεϊκό κάτι»- το οποίο συνόδευε τον Σωκράτη από τότε που ήταν παιδί. Ο Σωκράτης περιγράφει το δαιμόνιό του στην «Απολογία» του Πλάτωνα ως «ένα είδος φωνής που έρχεται σε μένα, και όταν έρχεται πάντα με κρατάει πίσω από αυτό που σκέφτομαι να κάνω, αλλά ποτέ δεν με ωθεί προς τα εμπρός». Το δαιμόνιο χρησίμευε ως ηθικός οδηγός για τον Σωκράτη και τον εμπόδιζε πάντα να ενεργεί με τρόπους που θα μπορούσαν να προκαλέσουν το κακό.
Ο Σωκράτης περπατούσε στους δρόμους της Αθήνας και ενέπλεκε τους πολίτες της σε ηθικούς διαλόγους με ερωτήματα όπως «Τι είναι η Ελευθερία;» «Τι είναι η Δικαιοσύνη;» «Τι είναι το θάρρος;» Πολλοί από αυτούς τους διαλόγους τελείωναν με τους συνομιλητές απέναντι στον Σωκράτη να αναγκάζονται να αλλάξουν τις προκατασκευασμένες απαντήσεις τους εξαιτίας της γραμμής των ερωτήσεων του Σωκράτη, η οποία συχνά αποκάλυπτε την έλλειψη σοφίας τους.
Ο Σωκράτης διαφθείρει τη νεολαία
Πολλοί που είχαν τον ελεύθερο χρόνο να συζητήσουν με τον Σωκράτη ήταν νέοι, πλούσιοι άνδρες. Ο Αλκιβιάδης, ανιψιός του Περικλή, ήταν ένας πολλά υποσχόμενος νέος- ήταν εμφανίσιμος, πλούσιος, πολιτικά φιλόδοξος και είχε εκλεγεί ως ένας από τους στρατηγούς της Αθήνας. Ο Σωκράτης έμαθε για τις πολιτικές φιλοδοξίες του και επιδίωξε να συνομιλήσει μαζί του- ο Σωκράτης ήθελε να δείξει στον Αλκιβιάδη ότι δεν ήταν έτοιμος να εκπληρώσει τις φιλοδοξίες του μέχρι να σκεφτεί βαθιά και να προβληματιστεί για την ουσία της δικαιοσύνης.
Το 1776, ο Γάλλος καλλιτέχνης Φρανσουά-Αντρέ Βενσάν ζωγράφισε τον Αλκιβιάδη που διδάσκεται από τον Σωκράτη. Στη δεξιά πλευρά της σύνθεσης, ο Βενσάν απεικονίζει έναν μεσήλικα Σωκράτη συνοδευόμενο από το δαιμόνιό του, που περιμένει να εμποδίσει τον Σωκράτη να πει ή να κάνει κάτι επιζήμιο. Ο Σωκράτης μιλάει στον Αλκιβιάδη, ο οποίος είναι τοποθετημένος στην αριστερή πλευρά του πίνακα. Ντυμένος με κομψή στολή στρατηγού, ο Αλκιβιάδης φαίνεται να ακούει τον Σωκράτη – κοιτάζει απευθείας τον Σωκράτη – αλλά το σώμα του αποστρέφεται.
Η ασπίδα του Αλκιβιάδη κρέμεται στον τοίχο στο βάθος και το αριστερό του χέρι φαίνεται να κρύβει το σπαθί του από τον Σωκράτη. Μήπως ο Αλκιβιάδης κινείται για να κρύψει το σπαθί του για να υποδηλώσει την υπόσχεσή του να λάβει υπόψην του τη δικαιοσύνη κατά την επίτευξη των φιλοδοξιών του; Ή μήπως η προσπάθειά του να κρύψει το σπαθί του είναι ενδεικτική των πολιτικών του φιλοδοξιών που απουσιάζουν από τη δικαιοσύνη;
Ο Αλκιβιάδης όντως επεδίωξε τις πολιτικές του φιλοδοξίες χωρίς τη βαθιά εξέταση της δικαιοσύνης που του ζήτησε ο Σωκράτης. Σχεδίαζε να κατακτήσει τη Σικελία, αλλά τα θρησκευτικά αγάλματα ακρωτηριάστηκαν πριν αποπλεύσει, γεγονός που θεωρήθηκε από τις μάζες ως κακός οιωνός. Οι πολιτικοί αντίπαλοι του Αλκιβιάδη τον συνέδεσαν με αυτές τις πράξεις βλασφημίας και απαίτησαν να δικαστεί. Για να αποφύγει αυτή τη μοίρα, αποφάσισε να μην επιστρέψει στην Αθήνα και αντ’ αυτού τάχθηκε στο πλευρό της Σπάρτης, γεγονός που προκάλεσε τεράστια ζημία στην Αθήνα.
Ο Αλκιβιάδης δεν άργησε να καταδικαστεί από τους Σπαρτιάτες επειδή είχε σχέση με τη Σπαρτιάτισσα βασίλισσα. Τελικά κατέφυγε στην Περσία βοηθώντας τους ως εχθρός της Ελλάδας. Πριν δολοφονηθεί στην Περσία, ο Αλκιβιάδης είχε πολεμήσει σε τρεις πλευρές του ίδιου πολέμου. Ο Αλκιβιάδης φαινόταν να ενδιαφέρεται λιγότερο για τη δικαιοσύνη και περισσότερο για το τι ήταν πολιτικά σκόπιμο.
Να είναι άραγε αυτός ο λόγος για τον οποίο ο πίνακας απεικονίζει το σώμα του να απομακρύνεται από τον Σωκράτη; Μήπως αυτή η γλώσσα του σώματος υποδηλώνει έλλειψη πλήρους προσοχής από τον Αλκιβιάδη; Ο Σωκράτης θα κατηγορηθεί αργότερα για ασέβεια προς τους θεούς της Αθήνας και για διαφθορά της νεολαίας. Ένας από αυτούς τους διεφθαρμένους νέους, αν και δεν αναφέρεται ποτέ ονομαστικά, εικάζεται ότι ήταν ο Αλκιβιάδης. Ο Σωκράτης θα δικαστεί και θα καταδικαστεί σε θάνατο για αυτά τα αδικήματα.
Η δίκη του Σωκράτη
Οι Αθηναίοι ήταν υπερήφανοι για το ιδανικό της ελευθερίας του λόγου. Οι ικανότητες ελεύθερης έκφρασης και ανταλλαγής ιδεών ήταν υψίστης σημασίας για τον αθηναϊκό πολιτισμό και την επιτυχία του. Όταν όμως ο μικρός σπαρτιατικός στρατός νίκησε την Αθήνα, πολλοί Αθηναίοι άρχισαν να θαυμάζουν την κυρίαρχη και μαχητική δομή εξουσίας της Σπάρτης.
Ο Σωκράτης κλήθηκε σε δίκη λίγο μετά αφότου οι Σπαρτιάτες νίκησαν την Αθήνα στον Πελοποννησιακό Πόλεμο. Κατηγορήθηκε ότι δεν αναγνώριζε τους θεούς της Αθήνας, ότι εισήγαγε νέες θεότητες και φυσικά, ότι διέφθειρε τη νεολαία. Οι κατήγοροί του έφεραν στην συζήτηση το δαιμόνιό του, το οποίο δεν ήταν ένας από τους αναγνωρισμένους θεούς της Αθήνας, και επεσήμαναν ότι πολλοί από τους ανθρώπους που επιτέθηκαν στην αθηναϊκή δημοκρατία ήταν, τουλάχιστον κάποια στιγμή, νέοι που συνδέονταν με τον Σωκράτη.
Ο Σωκράτης υπερασπίστηκε τον εαυτό του, δηλώνοντας ότι οι κατηγορίες αυτές ήταν αναληθείς. Γιατί λοιπόν, τόσοι πολλοί Αθηναίοι τις πίστευαν ως αληθινές; Γιατί τόσοι πολλοί Αθηναίοι τον μισούσαν; Ο Σωκράτης υποστήριξε ότι ο λόγος που οι Αθηναίοι έφτασαν να τον περιφρονούν παρά τις προσπάθειές του να τους υπηρετήσει ήταν τα μέσα ενημέρωσης. Το έργο «Νεφέλαι» του Αριστοφάνη, για παράδειγμα, παρουσίαζε τον Σωκράτη ως έναν ασεβή κρετίνο που διέφθειρε τη νεολαία και δεν έπρεπε ο κόσμος να τον παίρνει στα σοβαρά.
Ο Σωκράτης είχε δηλώσει ότι επεδίωκε τη σοφία μέσω της έρευνας με εκείνους που συζητούσε – κυρίως νέους, πλούσιους άνδρες που θα ασκούσαν μια παρόμοια γραμμή έρευνας μαζί του, για την αναζήτηση της σοφίας. Υποστήριξε ότι αυτό δεν διέφθειρε αλλά ωφελούσε τη δημοκρατία της Αθήνας.
Ως δημοκρατία, η κυβερνώσα πλειοψηφία επιβάλλει στους πολίτες τα ελαττώματά της καθώς και τις αρετές της. Χρειάζονται μόνο λίγοι αφοσιωμένοι για να επιδιώξουν την ηθική αρετή και να τη μεταδώσουν στην επόμενη γενιά. Αυτό βέβαια, απαιτεί την αμφισβήτηση των ίδιων των συνηθειών που η πλειοψηφία θεωρεί ως απόλυτη αλήθεια.
Ο Σωκράτης υποστήριξε επίσης ότι δεν ήταν ασεβής- είχε αφιερώσει τη ζωή του με υπακοή στον θεό στους Δελφούς και στο δαιμόνιό του, το οποίο τον καθοδηγούσε ηθικά καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του, καθώς προσπαθούσε να υπηρετήσει το αθηναϊκό κοινό. Ήθελε οι άλλοι, όπως και ο ίδιος, να φτάσουν σε μια ολοένα και βαθύτερη κατανόηση της αρετής, ώστε η Αθήνα να μπορέσει να αξιοποιήσει πλήρως τις δυνατότητές της και να ευδοκιμήσει.
Η δίκη του Σωκράτη αφορούσε την περίπτωση κατά την οποία ένας Αθηναίος διώχθηκε για την υποτιθέμενη βλάβη που προκαλούσε έμμεσα η ανταλλαγή ιδεών – μέσω της ελευθερίας του λόγου. Ο λαός της Αθήνας, που κάποτε εκτιμούσε το ιδανικό της ελευθερίας του λόγου, απαίτησε από αυτόν να αποκηρύξει τις πεποιθήσεις του ή να πεθάνει με δηλητήριο. Ο Σωκράτης επέλεξε το δηλητήριο.
Ο θάνατος του Σωκράτη
Ο θάνατος του Σωκράτη απεικονίστηκε το 1787 από τον νεοκλασικό καλλιτέχνη Ζακ-Λουί Νταβίντ (1748-1825). Απεικονίζει τη στιγμή κατά την οποία ο Σωκράτης, περιτριγυρισμένος από τους ακόλουθούς του και την οικογένειά του, παίρνει ένα δισκοπότηρο που οικειοθελώς δέχτηκε για να πιει, αφού το δαιμόνιό του δεν προσπάθησε να τον εμποδίσει να το κάνει. Ο Σωκράτης όχι μόνο δέχεται το δισκοπότηρο, αλλά δείχνει προς τον ουρανό και μιλάει για την αθανασία της ψυχής πριν πιει. Παρουσιάζεται με λευκό χιτώνα και με τη μυϊκή διάπλαση ενός ιδανικού νέου, που υποδηλώνουν τον ισχυρό και αγνό χαρακτήρα του. Από όλες τις εικονιζόμενες μορφές, φωτίζεται περισσότερο από το φως που εκπέμπεται από την κορυφή της σύνθεσης.
Ο Σωκράτης συζητούσε για τις ιδανικές μορφές που υπήρχαν πίσω από τις επιφανειακές μορφές που βλέπουμε στην καθημερινή ζωή. Υποστήριξε ότι υπάρχει μια μεγαλύτερη αλήθεια που φωτίζει όλα τα άλλα πράγματα και ότι αυτή η αλήθεια είναι προσιτή μόνο σε εκείνους -τους «φιλοσόφους βασιλιάδες»- που ζουν τη ζωή τους σύμφωνα με τις ανώτερες αλήθειες.
Στην περίφημη «Αλληγορία του Σπηλαίου» από την «Πολιτεία» του Πλάτωνα, ο Σωκράτης υπαινίσσεται ότι η πραγματικότητα για εμάς είναι σαν να είμαστε αλυσοδεμένοι σε ένα σπήλαιο και να μας αναγκάζουν να παρακολουθούμε έναν τοίχο στον οποίο ρίχνει σκιές μια φλόγα πίσω μας. Όλοι μας μπερδεύουμε τις σκιές με την αλήθεια της πραγματικότητας, χωρίς να συνειδητοποιούμε ότι η πραγματική αλήθεια ξεκινάει με την φλόγα πίσω μας και πως υπάρχει ένας άλλος, πιο αληθινός κόσμος από αυτόν που βιώνουμε.
Ο «βασιλιάς φιλόσοφος» γίνεται αυτός που απελευθερώνεται από τη σπηλιά και βλέπει τη φλόγα ως πηγή των σκιών και την πραγματικότητα του κόσμου πέρα από τα όρια της φυλακής. Το ερώτημα παραμένει: Πόσοι από τους προηγούμενους κρατούμενους της φυλακής θα μπορούσαν να αποδεχτούν την αλήθεια της σπηλιάς, ενώ εξακολουθούν να είναι δεμένοι μέσα σε αυτήν;
Στον πίνακα, ο Νταβίντ έχει απεικονίσει τον Σωκράτη ως τον βασιλιά-φιλόσοφο που ξέφυγε από τα δεσμά που τον κρατούσαν περιορισμένο στις σκιές του τοίχου του σπηλαίου. Μπορούμε να δούμε τα δεσμά στο έδαφος. Ο Σωκράτης είδε την αλήθεια, προσπάθησε να την μεταδώσει και τιμωρήθηκε με δηλητήριο.
Στην επάνω αριστερή γωνία της σύνθεσης υπάρχει μια λάμπα λαδιού που έχει σχεδόν εξαντλήσει την ισχύ της- μια σβησμένη λάμπα λαδιού χρησιμοποιείται συχνά στην τέχνη ως σύμβολο του εφήμερου της ζωής και του επικείμενου θανάτου. Ο Νταβίντ απεικονίζει τη λάμπα λαδιού ως το μόνο αντικείμενο που ρίχνει σκιά στον τοίχο – γεγονός που ευθυγραμμίζεται με την τελευταία ομιλία του Σωκράτη, στην οποία δηλώνει ότι η ψυχή είναι αθάνατη και ο θάνατος είναι μια ψευδαίσθηση.
Υπάρχει επίσης μια λύρα στο κρεβάτι δίπλα στον Σωκράτη, η οποία συχνά θεωρούνταν από τον ίδιο υπόδειγμα της λογικής και του ορθού λόγου, αλλά είχε ένα επαναλαμβανόμενο όνειρο που τον ενθάρρυνε να κάνει μουσική. Νόμιζε ότι το όνειρο αναφερόταν στη μουσική της φιλοσοφίας και μόνο μετά τη δίκη θεώρησε ότι το όνειρο αναφερόταν σε πραγματική μουσική και προσπάθησε να μάθει μια μελωδία καθώς περίμενε να πεθάνει.
Υπάρχει η εικασία ότι η στροφή του Σωκράτη στη μουσική στο τέλος της ζωής του υποδηλώνει ότι η λογική και ο λόγος δεν είναι απόλυτοι και μπορούν να μας οδηγήσουν μόνο μέχρι ένα σημείο στην κατανόηση του τι σημαίνει να είσαι άνθρωπος. Η πλήρης ανθρώπινη εμπειρία απαιτεί τόσο την επιστήμη όσο και την τέχνη, καθώς και την ελευθερία του λόγου στην αναζήτηση της αληθινής ουσίας και των δύο.
Ακολουθήστε μας στο Telegram @epochtimesgreece
Ακολουθήστε μας στο Facebook @epochtimesgreece
