Στο προηγούμενο άρθρο είδαμε τις θεωρίες του Τζορτζ Χέρμπερτ Μηντ [George Herbert Mead, 1863-1931] σχετικά με τον νου, τον εαυτό, τα δύο στάδια διαμόρφωσης του εαυτού, τους όρους «εγώ» και «εμένα», και τον γενικευμένο άλλο. Σκοπός των προηγούμενων άρθρων, όπως και αυτού, είναι η παρουσίαση των ιδεών του ώστε να δούμε τη συμβολή του στη σχολή της συμβολικής αλληλεπίδρασης.
Κοινωνία
Η κοινωνία για τον Μηντ, όπως ήδη είδαμε, προϋπάρχει του νου και του εαυτού. Η αυτοσυνείδηση και η κοινωνική συνείδηση, παρόλο που είναι ξεχωριστά φαινόμενα, είναι αλληλένδετα και αναπτύσσονται το ένα σε σχέση με το άλλο. Αυτό θυμίζει το γνωστό ερώτημα αν η κότα έκανε το αυγό ή το αυγό την κότα. Η κοινωνία είναι αυτή που καθοδηγεί τις δράσεις των ανθρώπων και διαμορφώνει τον νου και τον εαυτό, αλλά οι άνθρωποι είναι αυτοί που συνιστούν μία κοινωνία.
Η κοινωνία αντιπροσωπεύει το οργανωμένο σύνολο των αποκρίσεων που ανακτώνται από το άτομο με τη μορφή του «εμένα» (βλ. προηγούμενο άρθρο), ενώ παράλληλα η κοινωνία εξαρτάται από την αυτοανακλαστική συνείδηση των μελών της.
Στο έργο του ο Μηντ δίνει ιδιαίτερο λόγο στην έννοια της ανάδυσης. Χρησιμοποιεί τον όρο αυτό για να περιγράψει την ανάδυση της ατομικής συνείδησης μέσα από την κοινωνία, αλλά και την ανάδυση της κοινωνίας μέσα από την αλληλεπίδραση των ατομικών συνειδήσεων.
Επίσης, ο Μηντ ασχολήθηκε αρκετά με τους κοινωνικούς θεσμούς. Μέσα στους θεσμούς εντάσσει και τον «γενικευμένο άλλο». Για εκείνον, οι θεσμοί αποτελούν «μεσολαβητικά σημεία» μεταξύ του εαυτού και της κοινωνίας. Η διαμόρφωση των θεσμών επιτυγχάνεται μέσα από την πανομοιότυπη απόκριση της κοινότητας στο άτομο υπό συγκεκριμένες συνθήκες. Τα άτομα παραμένουν διαρκώς φορείς αυτού του οργανωμένου συνόλου στάσεων, οι οποίες ρυθμίζουν και ελέγχουν τις πράξεις τους μέσω του «εμένα» (βλ. προηγούμενο άρθρο). Επιπλέον, το άτομο εσωτερικεύει τις κοινές συνήθειες της κοινότητας (θεσμούς) μέσα από την εκπαίδευση. Προϋπόθεση της δημιουργίας του εαυτού, καθώς επίσης και του να είναι το άτομο γνήσιο μέλος της κοινότητας, κατά τον Μηντ, είναι η υιοθέτηση αυτών των κοινών συνηθειών.
Οι θεσμοί για τον Μηντ θα πρέπει να λειτουργούν μόνο όσο απαιτείται περιοριστικά, χωρίς να καταπνίγουν την ατομικότητα και τη δημιουργικότητα του ατόμου. Αυτό όμως δεν επιτυγχάνεται πάντα.
Η συμβολή του Μηντ στη σχολή της συμβολικής αλληλεπίδρασης
Οι θεωρίες του Μηντ έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στη σχολή της συμβολικής αλληλεπίδρασης. Παρακάτω θα δούμε κάποιες βασικές ιδέες της σχολής αυτής, διακρίνοντας τη συμβολή του Μηντ σε αυτές.
Σκέψη και αλληλεπίδραση
Κατ’ αρχάς, η σχολή της συμβολικής αλληλεπίδρασης υποστηρίζει ότι τα ανθρώπινα όντα είναι τα μόνα που διαθέτουν την ικανότητα της σκέψης. Η σκέψη επιτρέπει στους ανθρώπους να μη λειτουργούν μόνο με βάση το ένστικτο, αλλά να στοχάζονται. Η ιδέα που διατυπώνουν ως προς την ύπαρξη του νου είναι ότι πηγάζει μέσα από την κοινωνικοποίηση. Συγκεκριμένα, κρίνουν την ύπαρξη του εγκεφάλου απαραίτητη για αυτήν του νου, ωστόσο δεν θεωρούν ότι η ύπαρξη του εγκεφάλου συνεπάγεται και αυτήν του νου. Ως νου, αντλώντας από τη θεωρία του Μηντ, όρισαν τη διαρκή διαδικασία ερεθίσματος-απόκρισης. Ο νους σχετίζεται άμεσα με την κοινωνικοποίηση, το νόημα, τα σύμβολα, τον εαυτό, την αλληλεπίδραση και την κοινωνία.
Η ικανότητα της σκέψης, σύμφωνα με τη σχολή της συμβολικής αλληλεπίδρασης και τον Μηντ, δημιουργείται μέσα από την κοινωνική αλληλεπίδραση. Η προσέγγιση αυτή οδήγησε τους θεωρητικούς να εστιάσουν σε μία συγκεκριμένη μορφή της, αυτή της κοινωνικοποίησης.
Οι οπαδοί της συμβολικής αλληλεπίδρασης ασπάζονται μία διαφορετική προσέγγιση από τους περισσότερους κοινωνιολόγους. Υποστηρίζουν ότι η κοινωνικοποίηση είναι μία δυναμική διαδικασία που επιτρέπει στους ανθρώπους την ανάπτυξη της ικανότητας της σκέψης. Ο δρων σε αυτήν τη διαδικασία έχει τη δυνατότητα διαμόρφωσης και προσαρμογής της πληροφορίας στις δικές του ανάγκες. Η σκέψη διαμορφώνει τη διαδικασία της αλληλεπίδρασης. Όλα τα είδη αλληλεπίδρασης και όχι μόνο η αλληλεπίδραση μέσα από την κοινωνικοποίηση εξελίσσουν την ικανότητα της ανθρώπινης σκέψης, καθώς στις περισσότερες μορφές της οι δρώντες πρέπει να λαμβάνουν υπ’ όψιν τους άλλους και να προσαρμόζουν τις ενέργειές τους ανάλογα.
Η σκέψη δεν εμπλέκεται σε όλες τις μορφές αλληλεπίδρασης. Σύμφωνα με τη θεωρία του Χέρμπερτ Μπλούμερ [Herbert Blumer] η οποία ακολουθεί αυτήν του Μηντ, υπάρχουν δύο βασικές μορφές κοινωνικής αλληλεπίδρασης. Η πρώτη είναι η μη συμβολική αλληλεπίδραση, η οποία σχετίζεται με τον νευματικό διάλογο που αναφέρει ο Μηντ. Η δεύτερη είναι η συμβολική αλληλεπίδραση, η οποία έχει ως προϋπόθεση τις νοητικές διαδικασίες.
Σημαντικό ρόλο στη σχολή της συμβολικής αλληλεπίδρασης διαδραματίζει ο ρόλος του αντικειμένου και το πως ο κάθε δρων ορίζει αυτό το αντικείμενο.
Η εκμάθηση των νοημάτων και των συμβόλων
Οι οπαδοί της σχολής της συμβολικής αλληλεπίδρασης, επηρεασμένοι από τον Μηντ, έδωσαν ιδιαίτερη σημασία στην κοινωνική αλληλεπίδραση από την οποία προκύπτει το νόημα. Κύριο ενδιαφέρον τους ήταν το πώς οι άνθρωποι μαθαίνουν αυτά τα νοήματα και σύμβολα μέσα από την αλληλεπίδραση (κυρίως την κοινωνικοποίηση).
Τα σύμβολα είναι διαφορετικά από τα σήματα. Στα σήματα οι άνθρωποι αντιδράνε αυτόματα χωρίς σκέψη (μη σημαντικά νεύματα, όπως στο παράδειγμα με τον σκυλοκαβγά). Αντιθέτως, στα σύμβολα ενεργοποιείται η σκέψη.
Τα σύμβολα είναι κοινωνικά αντικείμενα τα οποία χρησιμοποιούνται για την αναπαράσταση και εκπροσώπηση ενός πράγματος. Μέσω της χρήσης των συμβόλων τα άτομα γνωστοποιούν μία πληροφορία στους ίδιους. Όπως, για παράδειγμα, η εικόνα ενός ακριβού αμαξιού που παραπέμπει σε έναν συγκεκριμένο τρόπο ζωής.
Οι λέξεις ανήκουν στα πιο σημαντικά σύμβολα διότι επιτρέπουν την εμφάνιση όλων των άλλων συμβόλων. Χάρη στα σύμβολα ο άνθρωπος έχει τη δυνατότητα να δημιουργεί και να αναδημιουργεί τον κόσμο στον οποίο βρίσκεται. Επίσης, τα σύμβολα εκτελούν μία σειρά από συγκεκριμένες λειτουργίες για το άτομο. Κατ’ αρχάς, του επιτρέπουν να χειρίζεται τον υλικό και κοινωνικό κόσμο μέσα από τη δυνατότητα να ονομάζει, να κατηγοριοποιεί και να θυμάται αντικείμενα που βρίσκονται σε αυτόν. Με τη χρήση της γλώσσας τα παραπάνω λειτουργούν αποτελεσματικότερα.
Δεύτερον, τα σύμβολα βελτιώνουν τη δυνατότητα των ανθρώπων να αντιλαμβάνονται το περιβάλλον τους και βελτιώνουν την ικανότητα της σκέψης. Η σκέψη, υπό αυτό το πρίσμα, μπορεί να θεωρηθεί ως μία συμβολική αλληλεπίδραση με τον εαυτό. Ακόμα, διευρύνουν την ικανότητα των ανθρώπων για επίλυση προβλημάτων, και τους επιτρέπουν να υπερβαίνουν, τον χώρο, τον χρόνο ακόμα και τον ίδιο τους τον εαυτό μέσα από τη φαντασία. Απόρροια τούτου είναι η ικανότητα να μπαίνουν στη θέση του άλλου, δηλαδή η «ανάληψη του ρόλου του άλλου». Τέλος, τα σύμβολα επιτρέπουν στους ανθρώπους να είναι ενεργοί δράστες και όχι παθητικοί δέκτες μέσα στη κοινωνία.
Η δράση και η αλληλεπίδραση
Το κύριο ενδιαφέρον των μελετητών της συμβολικής αλληλεπίδρασης αφορά τα αποτελέσματα των νοημάτων και συμβόλων στην ανθρώπινη δράση και αλληλεπίδραση. Εδώ, είναι ιδιαίτερα χρήσιμο να κατανοήσουμε τη διάκριση του Μηντ για την συμπεριφορά. Τη διέκρινε στην άδηλη συμπεριφορά, η οποία είναι η διαδικασία της σκέψης, που περιλαμβάνει τα νοήματα και τα σύμβολα, και στην έκδηλη συμπεριφορά, που την όρισε ως την πραγματική συμπεριφορά που επιδεικνύει το άτομο. Παρόλο που οι θεωρητικοί της συμβολικής αλληλεπίδρασης δίνουν περισσότερη έμφαση στην έκδηλη συμπεριφορά, συνήθως οι δύο αυτές συμπεριφορές συνυπάρχουν στις περισσότερες μορφές της ανθρώπινης δράσης.
Τα νοήματα και τα σύμβολα προσδίδουν στην ανθρώπινη κοινωνική δράση (αφορά το άτομο) και στην κοινωνική αλληλεπίδραση (αφορά δύο και περισσότερα άτομα) κάποια εμφανή χαρακτηριστικά.
Εδώ θα πρέπει να εξηγήσουμε τον όρο κοινωνική δράση. Η κοινωνική δράση είναι αυτή κατά την οποία τα άτομα πριν ενεργήσουν σκέφτονται τον άλλον. Δηλαδή, πριν από οποιαδήποτε πράξη, τα άτομα μπαίνουν στη διαδικασία να αναλογιστούν την επίδραση που θα έχει η συγκεκριμένη πράξη στα άλλα άτομα που εμπλέκονται σε αυτήν.
Άλλη μία ιδέα της σχολής της συμβολικής αλληλεπίδρασης που φαίνεται να έχει τη βάση της στις θεωρίες του Μηντ είναι ότι κατά την κοινωνική αλληλεπίδραση οι άνθρωποι μεταδίδουν νοήματα προς τους άλλους, τα οποία οι δέκτες τους καλούνται να ερμηνεύσουν. Οι δρώντες συμμετέχουν σε μία διαδικασία αμοιβαίας επιρροής μέσα από τα μηνύματα που στέλνουν και δέχονται. Χάρη στην ικανότητά τους να χειρίζονται αυτά τα νοήματα και σύμβολα οι άνθρωποι είναι ικανοί να λαμβάνουν αποφάσεις.
Επιπροσθέτως, για τους υποστηρικτές της σχολής της συμβολικής αλληλεπίδρασης, τα άτομα είναι ικανά να απορρίπτουν ή να αποδέχονται αυτά τα νοήματα και σύμβολα με βάση τη δική τους ερμηνεία, γεγονός που τους προσδίδει κάποια αυτονομία. Το παραπάνω αναπτύχθηκε περαιτέρω από άλλους θεωρητικούς της σχολής.
Η συμβολή του Τζορτζ Χέρμπερτ Μηντ στη σχολή της συμβολικής αλληλεπίδρασης είναι περισσότερο από εμφανής. Οι ιδέες της σχολής λειτουργούν ως θεωρητικά εργαλεία για την κατανόηση αρκετών άλλων ζητημάτων και φαινομένων, όπως αυτό της βίας, και δη της ψυχολογικής. Εκτός του Μηντ, υπήρξαν αρκετοί ακόμα θεωρητικοί αυτής της σχολής με συνεισφορά εξίσου σπουδαία.
* * * * *
Βιβλιογραφία
- George Ritzer & Jeffrey Stepnisky, Σύγχρονη κοινωνιολογική θεωρία, επιμέλεια: Μαγδαληνή Κολοκυθά, μετάφραση: Μυρτώ Βρεττού, Γιώργος Χρηστίδης, εκδόσεις Κριτική, Επιστημονική βιβλιοθήκη, 2η έκδοση, Αθήνα 2020
* * * * *
Όλα τα άρθρα της σειράς:
- Τζορτζ Χέρμπερτ Μηντ: Το πέρασμα στην πράξη, σε τέσσερα στάδια
- Τζορτζ Χέρμπερτ Μηντ: Η χρήση των φυσικών και φωνητικών νευμάτων για την επικοινωνία
- Τζορτζ Χέρμπερτ Μηντ: Nους, εαυτός και ο γενικευμένος άλλος
- Ο Τζορτζ Χέρμπερτ Μηντ και η σχολή της συμβολικής αλληλεπίδρασης
