Η λειτουργία των νευρώνων του εγκεφάλου μοιάζει με μια πολυσύχναστη πόλη, όπου κάθε «κτίριο» εξαρτάται από σταθερή ροή ενέργειας. Μικρές διακοπές δεν δημιουργούν ιδιαίτερο πρόβλημα, όμως παρατεταμένες «διακοπές ρεύματος» μπορεί να οδηγήσουν σε συστημική κατάρρευση. Με αυτή την παρομοίωση η Λιλιάν Μουχίκα-Παρόντι, επικεφαλής μελέτης για τη γήρανση του εγκεφάλου που δημοσιεύθηκε τον Μάρτιο, εξηγεί τη σημασία της πρόληψης πριν η βλάβη γίνει μη αναστρέψιμη. «Είναι πιο εύκολο να θεραπεύσεις ένα πρόβλημα όταν είναι ακόμα μικρό», σημειώνει.
Η γήρανση του εγκεφάλου
Σύμφωνα με τη Μουχίκα-Παρόντι, η γνωστική εξασθένιση δεν είναι ένα απότομο γεγονός αλλά ακολουθεί προβλέψιμα στάδια. Ο εγκέφαλος παραμένει σταθερός έως τα μέσα της δεκαετίας των 40, οπότε ξεκινούν εκφυλιστικές αλλαγές που επιταχύνονται σημαντικά μετά τα 60. Κεντρικός παράγοντας αυτής της φθοράς είναι η μείωση του μεταβολισμού της γλυκόζης, δηλαδή η αδυναμία του εγκεφάλου να χρησιμοποιήσει υδατάνθρακες για ενέργεια.
Αν και αυτές οι μεταβολικές μεταβολές ξεκινούν δεκαετίες πριν εμφανιστούν συμπτώματα, συχνά περνούν απαρατήρητες έως ότου η παρέμβαση γίνει λιγότερο αποτελεσματική. Ωστόσο, σύγχρονες τεχνικές απεικόνισης, όπως η λειτουργική μαγνητική τομογραφία (fMRI) και το ηλεκτροεγκεφαλογράφημα, επιτρέπουν την ανίχνευση αυτών των αλλαγών σε πρώιμο στάδιο.
Η κατανόηση των μηχανισμών της νόσου αποτελεί βασική προϋπόθεση για αποτελεσματική παρέμβαση, επισημαίνει η Μουχίκα-Παρόντι. Για παράδειγμα, οι υπάρχουσες θεραπείες για τη νόσο Αλτσχάιμερ στοχεύουν στην απομάκρυνση των πρωτεϊνών βήτα-αμυλοειδούς και tau, χωρίς όμως ιδιαίτερη επιτυχία. Η αποτυχία αυτή οφείλεται στο γεγονός ότι η συσσώρευση αυτών των πρωτεϊνών είναι αποτέλεσμα και όχι αιτία της νευρωνικής βλάβης, που έχει ήδη γίνει μη αναστρέψιμη μέχρι τη διάγνωση.
Η αντίσταση στην ινσουλίνη ως κρίσιμος παράγοντας
Το πρώτο ουσιαστικό σημάδι αστάθειας στα νευρωνικά δίκτυα του εγκεφάλου συμπίπτει με την αύξηση της αντίστασης στην ινσουλίνη, η οποία μπορεί να μετρηθεί μέσω δεικτών όπως το HbA1c. Οι νευρώνες χρησιμοποιούν γλυκόζη και κετόνες ως κύριες πηγές ενέργειας, όμως όταν καθίστανται ανθεκτικοί στην ινσουλίνη, αδυνατούν να αξιοποιήσουν τη γλυκόζη, οδηγώντας σε μεταβολικό στρες και εξασθένηση της επικοινωνίας μεταξύ των κυττάρων.
Αυτός είναι και ο λόγος που η νόσος Αλτσχάιμερ αποκαλείται συχνά «διαβήτης τύπου 3». Ακόμα και σε ασθενείς με ήπια γνωστική εξασθένηση, έχει παρατηρηθεί ότι οι νευρώνες μπορούν να χρησιμοποιούν κετόνες ως εναλλακτική πηγή ενέργειας.
Παράθυρα παρέμβασης
Η Μουχίκα-Παρόντι τονίζει πως η ηλικιακή γνωστική πτώση δεν είναι αναπόφευκτη αλλά μπορεί να προληφθεί με έγκαιρες παρεμβάσεις που στοχεύουν στη μεταβολική υγεία του εγκεφάλου, ιδιαίτερα στην ευαισθησία στην ινσουλίνη.
Η πτώση της εγκεφαλικής λειτουργίας ακολουθεί «καμπύλη S» και όχι γραμμική πορεία, πράγμα που σημαίνει ότι υπάρχουν συγκεκριμένα χρονικά παράθυρα κατά τα οποία οι παρεμβάσεις είναι πιο αποτελεσματικές. Το διάστημα μεταξύ 40 και 60 ετών θεωρείται κρίσιμο: οι εγκεφαλικές συνδέσεις είναι ευάλωτες αλλά ακόμα προσαρμόσιμες, προσφέροντας ευκαιρία για ουσιαστική παρέμβαση.
Ο ρόλος της κετογονικής διατροφή
Μεταβολικές παρεμβάσεις όπως η κετογονική δίαιτα ή τα συμπληρώματα κετονών έχουν δείξει ότι παρακάμπτουν αποτελεσματικά την αντίσταση στην ινσουλίνη. Σε σχετικές μελέτες, η κατανάλωση ποτού με κετόνες σταθεροποίησε τη νευρωνική δραστηριότητα μέσα σε μόλις 30 λεπτά. Αντίθετα, η γλυκόζη μείωσε αυτή τη σταθερότητα.
Οι κετόνες μπορούν να παραχθούν είτε μέσω διατροφής με χαμηλούς υδατάνθρακες και υψηλά λιπαρά, είτε με νηστεία ή συμπληρώματα. Παράλληλα, πρώιμες αλλαγές στον τρόπο ζωής, όπως η μείωση επεξεργασμένων υδατανθράκων και η αύξηση σωματικής δραστηριότητας, μπορούν να προλάβουν ή να καθυστερήσουν την εμφάνιση της αντίστασης στην ινσουλίνη στον εγκέφαλο.
Ο διατροφολόγος Άνχελ Πλανέλς σημειώνει ότι δεν απαιτείται αυστηρή κετογονική δίαιτα για όλους. Απλές αλλαγές, όπως ο περιορισμός των επεξεργασμένων υδατανθράκων και η ενίσχυση της ευαισθησίας στην ινσουλίνη, αρκούν για να ωφεληθεί η εγκεφαλική λειτουργία. Επισημαίνει όμως ότι η κετογονική δίαιτα και τα συμπληρώματα κετονών ενδέχεται να έχουν παρενέργειες, όπως γαστρεντερικά προβλήματα ή διαταραχές ηλεκτρολυτών.
Ενίσχυση της νοητικής ανθεκτικότητας
Πέρα από τη διατροφή, σημαντικό ρόλο στη διατήρηση της γνωστικής λειτουργίας παίζουν η πνευματική διέγερση, η εκμάθηση νέων δεξιοτήτων και οι κοινωνικές επαφές. Το χρόνιο στρες και τα αυξημένα επίπεδα κορτιζόλης μπορούν να επιταχύνουν τη γήρανση του εγκεφάλου, επομένως πρακτικές όπως ο διαλογισμός και η ενσυνειδητότητα έχουν επίσης προστατευτικό ρόλο.
«Το παράθυρο ευκαιρίας μπορεί να είναι στενό, αλλά η γνώση ότι υπάρχει μας δίνει τη δύναμη να δράσουμε», καταλήγει η Μουχίκα-Παρόντι.
