Οι «έξυπνες πόλεις» έχουν αναδειχθεί ως μοντέλο αστικής ανάπτυξης, αξιοποιώντας την τεχνολογία για τη βελτίωση της ποιότητας ζωής των κατοίκων. Ωστόσο, η εφαρμογή τους έχει προκαλέσει ανησυχίες σχετικά με την ιδιωτικότητα και την ελευθερία των πολιτών.
Οι «έξυπνες πόλεις» διαφημίζονται ευρέως ως η απάντηση στα σύνθετα προβλήματα των σύγχρονων μητροπόλεων: κυκλοφοριακή συμφόρηση, ενεργειακή σπατάλη, εγκληματικότητα, αειφορία. Πίσω από την ελκυστική πρόσοψη τεχνολογικής καινοτομίας, όμως, αναδύεται ένας βαθύτερος προβληματισμός: ποιο είναι το πραγματικό κόστος αυτής της μετάβασης; Και κυρίως, ποιο πρότυπο έξυπνης πόλης επιχειρεί να επιβληθεί παγκοσμίως;
Η Κίνα προσφέρει σήμερα το πιο εξελιγμένο – και συνάμα πιο ανησυχητικό – παράδειγμα τέτοιου μοντέλου. Πόλεις όπως η Χανγκτζού και η Σαγκάη λειτουργούν ήδη με ολοκληρωμένα δίκτυα επιτήρησης, όπου κάθε περιοχή έχει ένα κέντρο δεδομένων, γνωστό ως «εγκέφαλος της πόλης» που παρακολουθεί και αποθηκεύει απίστευτες ποσότητες πληροφοριών για όλους τους πολίτες, εκατομμύρια κάμερες εξοπλισμένες με αναγνώριση προσώπου και τεχνητή νοημοσύνη, ελέγχοντας σε πραγματικό χρόνο τη συμπεριφορά των πολιτών. Όλα καταγράφονται έως την παραμικρή λεπτομέρεια – όπως, π.χ., το αν ένας εργάτης οικοδομών φοράει το κράνος του εν ώρα εργασίας, η παράνομη απόρριψη σκουπιδιών και άλλες μικροπαραβάσεις. Οι αστυνομικές περιπολίες έχουν πρόσβαση στα συστήματα παρακολούθησης μέσω μιας εφαρμογής για κινητά, που τους επιτρέπει να ενεργούν άμεσα σε περιπτώσεις παράβασης του νόμου.
Σύμφωνα με την Deutsche Welle, «τα κρατικά μέσα ενημέρωσης της Κίνας καυχιούνται ότι η αστυνομία μπορεί να εντοπίσει κάθε άτομο στο δρόμο μέσα σε ένα μόνο δευτερόλεπτο». Οι Κινέζοι πολίτες παρακολουθούνται σε κάθε βήμα της καθημερινής τους ζωής, ακόμα και όταν εισέρχονται στις οικίες τους.
Αυτή η υποδομή αποτελεί τη ραχοκοκαλιά ενός συστήματος κοινωνικής βαθμολόγησης, όπου κάθε πολίτης αξιολογείται, επιβραβεύεται ή τιμωρείται, ανάλογα με τη «συμμόρφωσή» του. Τα αδικήματα οδηγούν έναν πολίτη στη λήψη χαμηλής κοινωνικής πίστωσης, με αποτέλεσμα να μπει στη «μαύρη λίστα». Αυτό σημαίνει στέρηση της δυνατότητάς του να χρησιμοποιεί αεροπλάνα και τρένα υψηλής ταχύτητας, απαγόρευση εξόδου από τη χώρα, άρνηση πρόσβασης σε υπηρεσίες, αδυναμία πρόσβασης των παιδιών σε καλά σχολεία ή κολέγια, αποκλεισμό από την ενοικίαση διαμερίσματος.
Ένα είδος ψηφιακού ελέγχου που δεν προκύπτει τυχαία
Στην πραγματικότητα, ο σκοπός της «έξυπνης πόλης», όπως φαίνεται από την ευρεία χρήση της στην Κίνα, μικρή σχέση έχει με την ποιότητα ζωής. Στην ουσία, πρόκειται για στρατηγική επιλογή ενός αυταρχικού κράτους, το οποίο χρησιμοποιεί την τεχνολογία όχι για να ενισχύσει τις ελευθερίες, αλλά για να τις περιορίσει.
Το πιο ανησυχητικό είναι πως τέτοιες πρακτικές πλέον δεν περιορίζονται στο εσωτερικό της Κίνας. Σύμφωνα με ένα άρθρο του World Population Review του 2024, «οι έξυπνες πόλεις άρχισαν να εμφανίζονται στην Ευρώπη με πρωτοστάτες τη Βαρκελώνη και το Άμστερνταμ», με την τελευταία να βραβεύεται από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή ως ‘Ευρωπαϊκή Πρωτεύουσα Καινοτομίας’ για το έτος 2016. «Στις Ηνωμένες πολιτείες, το Σαν Φρανσίσκο, η Ατλάντα, η Νέα Υόρκη, το Μαϊάμι το Ντένβερ, η Βοστώνη, το Κολόμπους, το Σικάγο και το Κάνσας Σίτι ήταν από τις πρώτες έξυπνες πόλεις των ΗΠΑ». Δεν γίνεται αναφορά στην Κίνα και τις περισσότερες από 500 έξυπνες πόλεις της, γιατί αυτό ίσως κάνει τους ανθρώπους να αμφισβητήσουν το σχέδιο. Καλύτερα να προσποιούμαστε ότι είναι ευρωπαϊκή ιδέα.
Οι έξυπνες πόλεις , στην πραγματικότητα, είναι μια κινεζική κομμουνιστική ιδέα, που καθιερώθηκε από το Κομουνιστικό Κόμμα της Κίνας στο 12ο Πενταετές Σχέδιό της, που εκδόθηκε το 2011.
Το Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ (WEF), μέσω της G20 Global Smart Cities Alliance, προωθεί αντίστοιχες αρχές «διακυβέρνησης μέσω τεχνολογίας» και σε άλλες χώρες. Ο ιδρυτής του WEF, Κλάους Σβαμπ, φαίνεται να είναι μεγάλος θαυμαστής του κινεζικού μοντέλου και έχει ανοιχτά χαρακτηρίσει την Κίνα «πρότυπο για το μέλλον». Εδώ και χρόνια, ο ΟΗΕ και το Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ, με επικεφαλής τον Κλάους Σβαμπ, προωθούν την παγκόσμια επιτήρηση με τη μορφή των «έξυπνων πόλεων». Στην Κίνα, ήδη από το 2018, υπήρχαν περισσότερες από 500 «έξυπνες πόλεις». Ο ρόλος του WEF στην ανάπτυξη έξυπνων πόλεων παγκοσμίως είναι βασικός. Το WEF, παρόλο που δεν εκλέγεται από κανέναν, ηγείται της πρωτοβουλίας 2022 G-20 για τις έξυπνες πόλεις. Ο μη εκλεγμένος Σβαμπ κατέχει επίσης εξέχουσα θέση στις συνεδριάσεις της G20 για λόγους που είναι εντελώς ασαφείς.
Με επικεφαλής το Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ, η G20 Global Smart Cities Alliance είναι η μεγαλύτερη παγκόσμια πρωτοβουλία που «αναπτύσσει, δοκιμάζει και εφαρμόζει παγκόσμια πρότυπα και πολιτικές για να διασφαλίσει ότι τα δεδομένα που συλλέγονται σε δημόσιους χώρους χρησιμοποιούνται με ασφάλεια και ηθική, μετριάζουν πιθανούς κινδύνους και ενισχύουν την εμπιστοσύνη του κοινού».
Ποιος όμως παρακολουθεί τους «παρατηρητές»; Η όλη ιδέα βασίζεται στο ότι «η αλεπού παρακολουθεί το κοτέτσι».
Η Δύση, και ιδιαίτερα η Ευρώπη, βρίσκεται σε κρίσιμο σταυροδρόμι
Αν η Δύση, στο βωμό της «τεχνολογικής εξέλιξης», ακολουθήσει το παράδειγμα αυτό, διακυβεύει κάτι πολύ πιο ουσιαστικό από την αποδοτικότητα της διαχείρισης πόλεων. Διακυβεύει τον ίδιο τον δημοκρατικό της χαρακτήρα.
Η απουσία θεσμικών εγγυήσεων για την προστασία των προσωπικών δεδομένων, η έλλειψη διαφάνειας στη χρήση αλγορίθμων και η ανεξέλεγκτη επέκταση της παρακολούθησης δημιουργούν ένα πλαίσιο επικίνδυνης κανονικοποίησης του ψηφιακού ελέγχου.
Το ερώτημα. λοιπόν, για τις δυτικές κοινωνίες είναι επείγον και κρίσιμο: Μπορούν να υιοθετήσουν την τεχνολογία των έξυπνων πόλεων χωρίς να υιοθετήσουν και το αυταρχικό της φορτίο;
Η απάντηση προϋποθέτει ξεκάθαρες θεσμικές και ηθικές γραμμές. Πρέπει να διασφαλιστεί η προστασία της ιδιωτικότητας, η λογοδοσία των συστημάτων AI, η δημόσια πρόσβαση στη λήψη αποφάσεων και κυρίως η αποτροπή της παρακολούθησης των πολιτών χωρίς τη συναίνεσή τους.
Η τεχνολογία δεν είναι κακή από μόνη της. Το κρίσιμο ερώτημα είναι: ποιος την ελέγχει; Με τι σκοπούς; Και με ποια όρια; Στο κινεζικό μοντέλο, ο έλεγχος ανήκει στο κράτος και ο στόχος είναι η «πειθαρχία» του πολίτη, όχι η ελευθερία και η ευημερία του.
Ο Δυτικός κόσμος έχει μπροστά του μια επιλογή: είτε να ενσωματώσει την τεχνολογία με σεβασμό στις αξίες της ελευθερίας, της ιδιωτικότητας και της δημοκρατικής λογοδοσίας είτε να διολισθήσει σε ένα νέο, τεχνοκρατικό καθεστώς, πιο ύπουλο και σιωπηλό από κάθε παραδοσιακή μορφή ελέγχου.
Το κινεζικό μοντέλο ίσως μοιάζει αποτελεσματικό. Αλλά σε έναν κόσμο όπου η αποτελεσματικότητα αντικαθιστά την ελευθερία, αυτό που χάνεται τελικά είναι ο ίδιος ο άνθρωπος.
