Στο θαυμάσιο βιβλίο της «Η μάχη για τον Θεό», η Κάρεν Άρμστρονγκ, στηριζόμενη στο έργο άλλων διακεκριμένων μελετητών, μας παρουσιάζει έναν από τους βασικούς παράγοντες αναζωπύρωσης του θρησκευτικού φονταμενταλισμού στον Ιουδαϊσμό, τον Χριστιανισμό και το Ισλάμ στον σύγχρονο κόσμο. Πράγματι, το βιβλίο της επισημαίνει ορισμένους ενδιαφέροντες και διορατικούς παραλληλισμούς μεταξύ των τριών θρησκειών. Αλλά ίσως η πραγματικά κεντρική έννοια του έργου της εμφανίζεται στην Εισαγωγή του βιβλίου: η διάκριση μεταξύ μύθου και λόγου.
Αυτή η διάκριση είναι, κατά τη γνώμη μου, ζωτικής σημασίας για να κατανοήσουμε γιατί η Δύση βρίσκεται σε παρακμή.
Τι είναι ο Μύθος και ο Λόγος;
Ο αρχαίος κόσμος, συμπεριλαμβανομένου του μεσαιωνικού, λειτουργούσε βάσει αυτών των δύο αντιλήψεων: Οι άνθρωποι καταλάβαιναν ότι ο μύθος και ο λόγος ήταν δύο διαφορετικοί τρόποι ερμηνείας του κόσμου, αλλά ότι και οι δύο ήταν αναγκαίοι και ότι ο καθένας είχε το δικό του πεδίο ή τομέα εφαρμογής.
Εφαρμόζοντας τη λανθασμένη προσέγγιση σε μια δεδομένη κατάσταση, θα έβγαζες ένα λανθασμένο αποτέλεσμα, μια λανθασμένη ερμηνεία ή ένα λανθασμένο συμπέρασμα. Φυσικά, αυτό συνέβαινε αρκετά συχνά. Όπως σημειώνει η Ντόροθυ Λ. Σέιερς στο βιβλίο της «Unpopular Opinions” (“Ασυνήθιστες απόψεις”):
«Το λάθος του Μεσαίωνα, στο σύνολό του, ήταν να χρησιμοποιεί αναλογικές, μεταφορικές, ποιητικές τεχνικές για τη διερεύνηση επιστημονικών ερωτημάτων. Όμως όλο και περισσότερο, από τον 17ο αιώνα και μετά, τείνουμε στο αντίθετο λάθος – αυτό της χρήσης των ποσοτικών μεθόδων της επιστήμης για τη διερεύνηση της ποιητικής αλήθειας.»
Αλλά τουλάχιστον, κατά τη μεσαιωνική περίοδο οι άνθρωποι γνώριζαν ότι υπήρχαν αυτές οι δύο προσεγγίσεις ή μέθοδοι ερμηνείας της πραγματικότητας. Εμείς στη Δύση τώρα φαίνεται να έχουμε μόνο μία μεθοδολογία, και, ως εκ τούτου, «κουτσαίνουμε».
Σύμφωνα με την Κάρεν Άρμστρονγκ, «ο Μύθος θεωρούνταν πρωταρχικός- αφορούσε αυτό που θεωρούνταν διαχρονικό και σταθερό στην ύπαρξή μας. Ο Μύθος ανατρέχει στις απαρχές της ζωής, στα θεμέλια του πολιτισμού και στα βαθύτερα επίπεδα του ανθρώπινου νου».
Και συνεχίζει: «Ο Μύθος δεν ασχολείται με πρακτικά ζητήματα, αλλά με το νόημα». Ο Λόγος, από την άλλη πλευρά, «ήταν η ορθολογική, πραγματιστική και επιστημονική σκέψη που επέτρεπε στους άνδρες και τις γυναίκες να λειτουργούν καλά στον κόσμο […] σε αντίθεση με τον Μύθο, ο Λόγος πρέπει να αφορά ακριβώς τα γεγονότα και να ανταποκρίνεται στις εξωτερικές πραγματικότητες για να είναι αποτελεσματικός». Η Άρμστρονγκ επισημαίνει ότι είναι «επικίνδυνο να συγχέουμε τη μυθική και την ορθολογική σκέψη».
Μια ρηχή κατανόηση της πραγματικότητας
Επικίνδυνο με ποια έννοια; Πώς είναι επικίνδυνο; Θα ήθελα να προτείνω προς το παρόν ότι υπάρχουν τρεις τρόποι με τους οποίους μπορεί να συγχέουμε επικίνδυνα αυτές τις μεθοδολογίες κατανόησης της πραγματικότητας. Ο πρώτος κίνδυνος εκφράζεται καλά σε μια κινεζική ρήση που αντικαθιστά τις λέξεις Μύθος-Λόγος με τις λέξεις μυστικισμός-επιστήμη. Το νόημα και ο παραλληλισμός, ωστόσο, είναι πολύ σαφή:
«Οι μυστικιστές κατανοούν τις ρίζες του Τάο αλλά όχι τα κλαδιά του – οι επιστήμονες κατανοούν τα κλαδιά του αλλά όχι τις ρίζες του. Η επιστήμη δεν χρειάζεται τον μυστικισμό και ο μυστικισμός δεν χρειάζεται την επιστήμη – αλλά ο άνθρωπος χρειάζεται και τα δύο.»
Υπάρχει κάτι δραματικά ελλιπές στη γνώση μας, άρα και στη ζωή μας, όταν αγνοούμε τη μια θεμελιώδη μορφή της ύπαρξής μας και υπερτονίζουμε την άλλη. Ακόμη και άθεοι, όπως ο Αμερικανός φιλόσοφος Τόμας Νέιτζελ, αντιλαμβάνονται τον κίνδυνο που ελλοχεύει εδώ:
«Μερικοί άνθρωποι εγκαταλείπουν όλες τις θρησκευτικές μορφές με αηδία, απελπισία ή απόγνωση και βαδίζουν στα στείρα βασίλεια της αθεΐας και του υλισμού, στα οποία δεν θα βρουν καμία υπερβατική έκφραση. Μου είναι δύσκολο να κατανοήσω την εμπιστοσύνη του επιστημονικού κατεστημένου ότι το όλο σενάριο θα υποκύψει σε μια καθαρά χημική εξήγηση, παρά μόνο ως εκδήλωση μιας αξιωματικής δέσμευσης στον αναγωγικό υλισμό.»
Έτσι, η σύγχυση του Μύθου με τον Λόγο είναι επικίνδυνη γιατί παρερμηνεύει την πραγματικότητα. Καταλήγουμε με την επιστήμη-Λόγο να προσποιείται ότι μπορεί να εξηγήσει το νόημα της ζωής, κάτι που είναι πέραν των δυνατοτήτων της.
Αλλά με τη φράση «αναγωγικός υλισμός», ο Νέιτζελ μας οδηγεί προς έναν δεύτερο κίνδυνο, τον οποίο παρατήρησε ο Άλαν Μπλουμ πριν από 30 περίπου χρόνια: «Οι άνθρωποι και οι κοινωνίες χρειάζονται μύθους, όχι επιστήμη, σύμφωνα με τους οποίους να ζουν.» Καθώς βλέπουμε παντού γύρω μας στη Δύση τη διάλυση της κοινωνίας, των κοινοτήτων, των αξιών, συνειδητοποιούμε όλο και περισσότερο γιατί είναι σημαντικό να έχουμε μύθους για να κατευθύνουν τη ζωή μας.
Οι Ρωμαίοι -και η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία- ήταν πολύ καλοί σ’ αυτό (μέχρι που εφησύχασαν, αυτοεξευτελίστηκαν και έχασαν τον δρόμο τους). Δημιουργούσαν συνεχώς μύθους για το τι σήμαινε να είσαι «καλός» Ρωμαίος, με πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα την «Αινειάδα», ένα από τα σπουδαιότερα έπη του κόσμου, που γράφτηκε κατά τη διάρκεια της βασιλείας του πρώτου και μεγαλύτερου αυτοκράτορα, του Αυγούστου και το οποίο ενσωματώνει με υποδειγματικό τρόπο το παραπάνω στοιχείο.
Ποιες ήταν οι ιδιότητες που έκαναν τον Αινεία τόσο σπουδαίο, τόσο Ρωμαίο; Η ευσέβεια, η αφοσίωση στην οικογένεια και η σταθερότητα: Αυτά ήταν τρία από τα ζωτικά συστατικά της ρωμαϊκής μυθολογίας για τον εαυτό τους.
Ο Αινείας τα επέδειξε όλα αυτά κατά την αρχική του απόδραση από την Τροία: καθοδηγημένος από τη θεά Αφροδίτη (χάρη στην ευσέβεια του)- έσωσε τον πατέρα του, τον Αγχίση (αφοσίωση στην οικογένεια), κουβαλώντας τον στην πλάτη του και δείχνοντας αξιοσημείωτη σταθερότητα στον σκοπό του, καθώς γύρω του γινόταν σφαγές και λεηλασίες. Το θέμα είναι ότι η συνέπεια με αυτόν τον μύθο και τις αξίες του, οι οποίες παρουσιάζονται εναργώς στην ιστορία, καθιστούσε το άτομο καλό και αξιοθαύμαστο Ρωμαίο. Οι Ρωμαίοι προσπαθούσαν να μιμηθούν τον Αινεία, να γίνουν σαν κι αυτόν. Ήταν αυτό που θα λέγαμε ένα καλό πρότυπο.
Αξίζει να σημειωθεί ότι αυτές ήταν αστικές αξίες που φαίνονται εντελώς ξένες στον σημερινό κόσμο: Ευσέβεια; Οικογένεια; Σταθερότητα; Η σταθερότητα, για παράδειγμα, φαίνεται να έχει πλέον αντικατασταθεί από την «ευπάθεια»: το να έχεις προβλήματα ψυχικής υγείας φαίνεται να είναι κάτι σχεδόν θετικό σήμερα!
Προχωρώντας αυτή τη σκέψη, βλέπουμε ότι όποιες καλές, ευγενείς αξίες (και μύθους) των πολιτών απολαμβάναμε κάποτε (ίσως θα θέλατε να σκεφτείτε ποιοι είναι οι τρεις αγαπημένοι σας;), αυτές τώρα διαβρώνονται στη Δύση, με αποτέλεσμα την κατάρρευση της κοινωνίας.
Στην εποχή μας, ο αναγωγικός υλισμός έχει οδηγήσει στην εξάντληση των μύθων που ήταν φορείς αξιών, αφού ο Λόγος έχει καταλάβει και έχει απομυθοποιήσει τη μυθική σκέψη. Αυτή η ρηχότητα (να κοιτάζουμε μόνο τα κλαδιά) έχει επιζήμια αποτελέσματα τόσο σε προσωπικό όσο και σε κοινωνικό επίπεδο.
Φαίνεται σχεδόν πολύ μεγάλη γενίκευση, αλλά κάθε αξιόλογος πολιτισμός έχει βιώσει αυτή τη διαδικασία: Στην αρχική φάση η πίστη στο μύθο (ή στους μύθους) είναι ισχυρή και η αυτοκρατορία εγκαθιδρύεται. Μετά από αυτή την αρχική επιτυχία, φαίνεται να μειώνεται η πίστη των ανθρώπων στους μύθους και να αυξάνεται η πίστη στον εαυτό τους και τις δικές τους ικανότητες όσον αφορά τη δημιουργία επιτυχίας, με αποτέλεσμα οι μύθοι να περιορίζονται σε τελετουργίες χωρίς νόημα. Τελικά, απομένουν ελάχιστοι πιστοί, οι τελετουργίες εκλείπουν και η διαμάχη ξεκινά – τέλος παιχνιδιού.
Η άνοδος του φονταμενταλισμού
Έτσι, ερχόμαστε στον τρίτο λόγο για τον οποίο αυτό το σημείο είναι επικίνδυνο, που είναι και το κεντρικό επιχείρημα του βιβλίου του Άρμστρονγκ. Ουσιαστικά, πρόκειται για την αρχή (μια διαπίστωση για τον Λόγο) ότι για κάθε δράση υπάρχει μια ίση και αντίθετη αντίδραση- ή, για να το θέσουμε αλλιώς, όταν το γιανγκ υπερβάλλει εαυτόν αναπηδά στο γιν και το αντίστροφο.
Η άνοδος του φονταμενταλισμού στις τρεις μεγάλες θρησκείες που εξετάζει ο Άρμστρονγκ (αν και ο φονταμενταλισμός δεν αφορά αποκλειστικά αυτές τις θρησκείες: όλες οι θρησκείες έχουν αυτή την τάση, συμπεριλαμβανομένου και του ίδιου του αθεϊσμού) συνδέεται με την ατροφία της μυθικής/υπερβατικής σκέψης. Επειδή όλο και μεγαλύτερος αριθμός ανθρώπων δεν μπορεί πλέον να «πιστεύει» τους μύθους, η ίδια η θρησκεία εξασθενεί- αλλά καθώς συμβαίνει αυτό, ένας πυρήνας πιστών αντιδρά εναντίον αυτού και στρέφει την προσοχή του στην απόδοση των ιερών κειμένων και των γραφών με έναν πιο κυριολεκτικό, πιο φονταμενταλιστικό τρόπο.
Μια ειρωνεία αυτού του γεγονότος είναι ότι συχνά ισχυρίζονται ότι επιστρέφουν στα βασικά. Η Προτεσταντική Μεταρρύθμιση (η οποία συμπίπτει με τις απαρχές της ανόδου της επιστήμης όπως την ξέρουμε σήμερα) αυτό προσπάθησε να κάνει: Η Καθολική Εκκλησία, όπως ισχυρίζονταν, είχε αλλοιώσει τις διδασκαλίες της Βίβλου και των πρώτων Πατέρων της Εκκλησίας.
Αλλά και οι ίδιοι οι Προτεστάντες διασπάστηκαν σε διάφορες υποομάδες, των οποίων η πρακτική, ιδίως όσον αφορά τον τρόπο ανάγνωσης της Βίβλου, επίσης -με την προσήλωση της στην κυριολεξία- δεν ακολουθούσε πάντα τους πρώτους Πατέρες της Εκκλησίας. Αυτή η κυριολεξία της ερμηνείας ήταν άγνωστη σε πολλούς από τους πρώτους εκκλησιαστικούς ηγέτες και παρείχε έναν ιδανικό στόχο για την επίθεση της επιστήμης-Λόγου, που ξεκίνησε στα μέσα του 19ου αιώνα και συνεχίζεται μέχρι σήμερα.
Θα ήθελα, λοιπόν, στο δεύτερο μέρος αυτού του άρθρου, να εξετάσω ένα διάσημο χωρίο της Παλαιάς Διαθήκης της Βίβλου, στο οποίο μια μυθική κατανόηση -και όχι μια κυριολεκτική ή επιστημονική ερμηνεία- μας επιτρέπει να αντλήσουμε πολύ περισσότερη αλήθεια -αλήθεια για τη δημιουργία του Θεού- απ’ ό,τι μπορούμε με την κυριολεξία ή τον επιστημονισμό.
Πράγματι, το να χρησιμοποιούμε τη μυθική σκέψη δεν σημαίνει ότι υπάρχει διαμάχη μεταξύ επιστήμης και θρησκείας όσον αφορά τους τομείς συνάφειας. Αυτό δεν είναι κάτι που όλοι θέλουμε;
Επιμέλεια: Αλία Ζάε
