Αν έχετε ακούσει ποτέ κάποιον να μιλά για τη «Διδασκαλία της Μέσης Οδού», τότε έχετε ήδη συναντήσει τη σοφία του Κομφούκιου.
Ο Κομφούκιος, γνωστός στα κινεζικά ως Κονγκζί, έζησε πριν από περισσότερα από 2.500 χρόνια (551-479 π.Χ.). Γεννήθηκε στο κράτος του Λου – σημερινή επαρχία Σάντονγκ – μια εποχή που η Κίνα ήταν κατακερματισμένη σε αντίπαλα βασίλεια και βυθισμένη σε πολιτική διαφθορά. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, έγινε ένας από τους πιο επιδραστικούς δασκάλους της ιστορίας.
Ο Κομφούκιος ήταν φιλόσοφος, παιδαγωγός και ηθικός καθοδηγητής που πίστευε ότι ο δρόμος προς μια καλύτερη κοινωνία ξεκινά με την καλλιέργεια της αρετής στο άτομο. Τόνιζε τρεις βασικές αξίες:
- Ρεν: Μια μόνο λέξη με μεγάλο εύρος σημασιών. Το κινεζικό ιδεόγραμμα για το «ρεν» αποτελείται από δύο μέρη:«άνθρωπος» στα αριστερά και «δύο» στα δεξιά. Κάποιοι μελετητές πιστεύουν ότι δεν υπάρχει οριστικός ορισμός και ότι είναι η κεντρική αρετή που προωθεί ο Κομφούκιος για τις διαπροσωπικές σχέσεις, περιλαμβάνοντας ιδιότητες όπως η αφοσίωση, η αμοιβαιότητα, η καλοσύνη και η ανιδιοτέλεια. Ο Άρθουρ Ντέηβιντ Ουώλεϋ (Arthur David Waley), πρωτοπόρος Βρετανός μεταφραστής και σινολόγος, το απέδωσε ως «Καλοσύνη» στη μετάφρασή του το 1938.
- Γι: Η αρετή του γι αναφέρεται στη δικαιοσύνη, δηλαδή στο να πράττει κανείς το σωστό, ακόμη και όταν είναι ο πιο δύσκολος δρόμος.
- Λι: Επίσης μια μόνο λέξη με ευρύ φάσμα υποκείμενων εννοιών. Αναφέρεται στη σωστή τελετουργία και συμπεριφορά, από κοινωνικές μορφές έως τελετουργικές ιεροτελεστίες. Ο Κομφούκιος είπε στο «Λι Τζι» (Βιβλίο των Τελετών): «Τι είναι το λι (η τελετουργική ευπρέπεια); Λι είναι ο κώδικας συμπεριφοράς και οι κανόνες που ακολουθούμε σε ό,τι κάνουμε».
Ο Κομφούκιος δίδασκε ότι το λι είναι το σύνολο των κανόνων, εθίμων και προτύπων που καθοδηγούν τη σωστή συμπεριφορά σε κάθε πτυχή της ζωής. Χωρίς το λι, η κοινωνία πέφτει σε αταξία: οι οικογένειες χάνουν την αρμονία, οι άρχοντες και οι αξιωματούχοι χάνουν την ιεραρχία, οι στρατοί τη πειθαρχία, και ακόμη και οι καθημερινές αλληλεπιδράσεις χάνουν τον σεβασμό και το μέτρο τους. Εν ολίγοις, το λι παρέχει τη δομή που κρατά τόσο την προσωπική συμπεριφορά όσο και τη δημόσια ζωή σε ισορροπία.
Οι διδασκαλίες του Κομφούκιου καταγράφηκαν αργότερα από τους μαθητές του σε ένα βιβλίο που ονομάζεται «Ανάλεκτα». Οι ιδέες του διαμόρφωσαν τον κινεζικό πολιτισμό για αιώνες και εξαπλώθηκαν σε όλη την Ανατολική Ασία, επηρεάζοντας την Ιαπωνία, την Κορέα και το Βιετνάμ.
Η κληρονομιά του Κομφούκιου δεν ήταν πάντοτε ομαλή. Το Κομμουνιστικό Κόμμα της Κίνας (ΚΚΚ), το οποίο υποστηρίζει τον αθεϊσμό και τη βία, απαγόρευσε τον Κομφουκιανισμό, χαρακτηρίζοντάς τον «φεουδαρχική δεισιδαιμονία», μαζί με άλλες παραδοσιακές φιλοσοφίες. Κατά τη διάρκεια της Πολιτιστικής Επανάστασης (1966-1976), οι Ερυθροφρουροί του ΚΚΚ κατέστρεψαν ναούς αφιερωμένους στον Κομφούκιο, ακόμη και βεβήλωσαν τον τάφο του, ανοίγοντάς τον.
Τα τελευταία χρόνια, ωστόσο, το ΚΚΚ χρησιμοποίησε το όνομά του στο εξωτερικό – ως μέρος της ονομασίας των Ινστιτούτων «Κομφούκιος» που δημιουργήθηκαν σε πανεπιστημιακές εγκαταστάσεις – για να προωθήσει τη ρητορική του ΚΚΚ και να ενισχύσει τους στόχους ήπιας ισχύος μέσω του Τμήματος Ενωμένου Μετώπου, ενός οργανισμού που είναι υπεύθυνος για την εποπτεία των δραστηριοτήτων επιρροής του Πεκίνου στην Κίνα και στο εξωτερικό.
Παρά τις δεκαετίες καταπίεσης, οικειοποίησης και αλλοιωμένης ερμηνείας, η αλήθεια των λόγων του Κομφούκιου εξακολουθεί να αγγίζει. Εδώ είναι πέντε ρήσεις του, όλες από τα «Ανάλεκτα», που παραμένουν εκπληκτικά επίκαιρες σήμερα.
«Η εκπαίδευση πρέπει να είναι για όλους, χωρίς διάκριση»
Ο Κομφούκιος πίστευε ότι όλοι άξιζαν την ευκαιρία να μάθουν. Σε μια εποχή που η εκπαίδευση ήταν προνόμιο της αριστοκρατίας, άνοιξε το σχολείο του σε οποιονδήποτε έδειχνε ζήλο, ανεξαρτήτως περιουσίας ή καταγωγής.
Στα «Ανάλεκτα», ο Κομφούκιος γράφει: «Ποτέ δεν αρνήθηκα να διδάξω όποιον ήρθε σε μένα με το μικρό δώρο των δέκα λωρίδων αποξηραμένου κρέατος».
Εκείνη την εποχή, η προσφορά ενός τέτοιου μικρού δώρου (γνωστού ως «σούσιου» -shuxiu- στα κινεζικά) ήταν ένας συνηθισμένος τρόπος να δείξει κανείς σεβασμό όταν συναντούσε έναν δάσκαλο . Με αυτή τη δήλωση, ο Κομφούκιος τόνιζε ότι ήταν πρόθυμος να διδάξει οποιονδήποτε ήθελε ειλικρινά να μάθει, όσο ταπεινή κι αν ήταν η προσφορά του. Με τον καιρό, το σούσιου έγινε συνώνυμο με το παραδοσιακό δώρο που δίνει ο μαθητής στον δάσκαλο.
«Μην κάνεις στους άλλους αυτό που δεν θέλεις να σου κάνουν»
Αυτή η ρήση μοιάζει εντυπωσιακά με τον «χρυσό κανόνα» των δυτικών θρησκειών και παραδόσεων: «Να κάνεις στους άλλους ό,τι θέλεις να σου κάνουν». Το νόημα στο απόφθεγμα του Κομφούκιου ήταν ότι η αληθινή αρετή απαιτεί να μπαίνεις στη θέση του άλλου.
Η ρήση προέρχεται από μια συνομιλία του Κομφούκιου με τον μαθητή του Τσι Γκονγκ, που τον ρώτησε: «Υπάρχει μία λέξη που θα μπορούσε να καθοδηγεί τις πράξεις ενός ανθρώπου για ολόκληρη τη ζωή του;»
Ο Τσι Γκονγκ ήθελε ο δάσκαλός του να συνοψίσει την αρχή της ζωής σε μία μόνο λέξη.
Ο Κομφούκιος απάντησε: «Ίσως είναι το σου (shu) – αυτό που δεν θέλεις να σου κάνουν, μην το κάνεις στους άλλους».
Ο Τσενγκ Σεν, άλλος σημαντικός μαθητής του Κομφούκιου, εξήγησε αργότερα ότι το σου (γενναιοδωρία και καλοσύνη προς τους άλλους) και το τζονγκ (zhong – αφοσίωση ή υπευθυνότητα) είναι η ουσία του ρεν, που ο Κομφούκιος προώθησε ως το ύψιστο ηθικό πρότυπο, αντιπροσωπεύοντας τις καλές ποιότητες των ανθρώπων.
Ο Τσενγκ Σεν έγινε γνωστός για την αφοσίωσή του στους γονείς του και για τη συμβολή του στη συγγραφή δέκα βιβλίων που επηρέασαν βαθιά τον Κομφουκιανισμό.
«Εκείνος που κυβερνά το κράτος με αρετή είναι σαν τον Πολικό Αστέρα, που μένει σταθερός στη θέση του, ενώ τα άλλα αστέρια περιστρέφονται γύρω του»
Για τον Κομφούκιο, το κλειδί της ηγεσίας είναι το ηθικό παράδειγμα.
Με απλά λόγια, διδάσκει ότι η προσωπική αρετή ενός ηγέτη μπορεί να εμπνεύσει τον λαό, να φέρει σταθερότητα στο έθνος και να κερδίσει διαρκή εμπιστοσύνη και υποστήριξη. Αυτή η ιδέα δείχνει πόσο πολύ εκτιμούσε ο Κομφούκιος την ηγεσία μέσω της αρετής, μια έννοια που διαμόρφωσε βαθιά την παραδοσιακή κινεζική πολιτική σκέψη και έγινε καθοδηγητική αρχή για σοφούς ηγέτες σε όλη την ιστορία.
«Οι ευγενείς δεν προσκολλώνται στη ζωή με τίμημα τη δικαιοσύνη· είναι πρόθυμοι να δώσουν τη ζωή τους για να τη διαφυλάξουν»
Στην κινεζική ιστορία, πολλοί λόγιοι και αξιωματούχοι προσπάθησαν να ζήσουν με αυτό το ιδανικό, επιλέγοντας μερικές φορές το μαρτύριο αντί του συμβιβασμού. Σε σύγχρονους όρους, θυμίζει εκείνους που διώκονται για τις πεποιθήσεις τους ή οποιονδήποτε ρισκάρει την προσωπική του ασφάλεια για μια ανώτερη αρχή.
Αυτή η ρήση πηγαίνει στην καρδιά της ιδέας του Κομφούκιου για τον τζουνζί (junzi) – τον «ευγενή» ή «ενάρετο άνθρωπο». Ένα τέτοιο πρόσωπο, έλεγε, εκτιμά την ακεραιότητα περισσότερο από την επιβίωση.
Το ίδιο πνεύμα εμφανίστηκε και σε άλλους πολιτισμούς. Οι πρώτοι χριστιανοί, υπό ρωμαϊκό διωγμό, προτιμούσαν τα βασανιστήρια και τις εκτελέσεις από το να αρνηθούν την πίστη τους, ενισχύοντας την παράδοσή τους με θάρρος και θυσία.
«Η αρετή της Διδασκαλίας της Μέσης Οδού είναι ύψιστη, όμως οι άνθρωποι την έχουν από καιρό παραμελήσει»
Ο Κομφούκιος εξήρε τη Διδασκαλία της Μέσης Οδού, επίσης γνωστή ως κατάσταση ισορροπίας και αρμονίας, η οποία είναι κάλεσμα για ισορροπία και αποφυγή ακροτήτων. Σύμφωνα με τη διδασκαλία του, δεν πρόκειται για αδυναμία αλλά για σοφία: προσφέρει αρμονία, σταθερότητα και δικαιοσύνη.
Στην πράξη, αυτό σήμαινε να ενθαρρύνει τους ανθρώπους να είναι σκεπτικοί, μετρημένοι και στοχαστικοί αντί για βιαστικοί ή ακραίοι. Οι σύγχρονοι ψυχολόγοι ίσως το αποκαλούσαν συναισθηματική ρύθμιση· ο Κομφούκιος το ονόμαζε αρετή.
Σε μια εποχή όπου η πολιτική πόλωση και η οργή στα κοινωνικά μέσα κυριαρχούν στην καθημερινότητα, η υπενθύμιση του να αναζητούμε την ισορροπία είναι εξίσου σημαντική σήμερα.
Γιατί τα λόγια του εξακολουθούν να έχουν σημασία
Ο Κομφούκιος κάποτε περιέγραψε τον εαυτό του με μετριοφροσύνη: «Μεταδίδω, δεν δημιουργώ. Είμαι πιστός και αγαπώ τους αρχαίους». Μεταδίδοντας την αρχαία σοφία, τη μετέτρεψε σε διαχρονικό οδηγό.
Από το δικαίωμα στην εκπαίδευση μέχρι την ενσυναίσθηση, την ηθική ηγεσία, την ακεραιότητα και την ισορροπία, τα λόγια του ταξίδεψαν διαμέσου είκοσι πέντε αιώνων και εξακολουθούν να αγγίζουν τους ανθρώπους.
Η Κίνα την εποχή του Κομφούκιου μπορεί να ήταν μια χώρα φεουδαρχών και τελετουργικών Αυλών, πολύ μακριά από τον κόσμο των κινητών τηλεφώνων και των δημοκρατιών μας. Ωστόσο, οι γνώσεις του για την ανθρώπινη φύση παραμένουν αιχμηρές όσο ποτέ. Μας υπενθυμίζουν ότι η σοφία δεν γερνά – και ότι οι πιο ισχυρές αλήθειες είναι συχνά οι πιο απλές.
Της Sophia Lam
