«Καλοκαίρι, 1989. Βράδυ. Η δουλειά είναι στην αορτή της πλατείας. Σ΄ ένα εντυπωσιακό νεοκλασικό Φαβιέρου και Μάγιερ. Πεταγόμαστε από τα γραφεία μας με φωνές και κλάματα απ΄ έξω. Ένας λιγνός ημίγυμνος άνδρας τρέχει τη Μάρνη κατά την Πατησίων κρατώντας το ματωμένο κεφάλι του. Ξοπίσω, στο κυνήγι του, ένας άλλος, κοντός, χοντροκομμένος απειλεί θεούς και δαίμονες.
Ο ρεσεψιονίστ του ξενοδοχείου των ολιγόωρων ερωτικών συνευρέσεων, απ΄ όπου δραπέτευσε το αταίριαστο ζεύγος των… δρομέων, ψοφάει για κουτσομπολιό. «Τσακώθηκαν για το… μαρούλι», πληροφορεί απαθώς τους άφωνους γειτόνους. Δέκα χρόνια στο ίδιο πόστο έχουν δει πολλά τα μάτια του, λέει – Τ. Μανιατέα, Εικόνες από την πλατεία Βάθη(ς)
Πλατεία Ανεξαρτησίας είναι το επίσημο όνομά της, αλλά σπανίως την αποκαλούν έτσι. Το παλιό της όνομα γράφτηκε με ανεξίτηλη μελάνη στην ιστορία και σαν γονιδιακά πέρασε στη συνείδηση των γενεών, που γεννήθηκαν και ανατράφηκαν εδώ κι ας ήταν κάπως αταίριαστο με τις αριστοκρατικές καταβολές της. Βλέπεις, από τα χρόνια του Όθωνα ακόμα, εδώ εγκαταστάθηκαν Βαυαροί αξιωματούχοι, πιστεύοντας βέβαια τότε πως θα βρίσκονται πλάι στο παλάτι, γιατί η περιοχή ήταν από τις προτεινόμενες για την ανέγερση της βασιλικής κατοικίας. Αλλά κι όταν προκρίθηκε τελικά ο λόφος της Μπουμπουνίστρας (πλατεία Συντάγματος) για την εγκατάσταση του παλατιού, η ευρύτερη περιοχή της Βάθιας εξελίχθηκε σε προάστιο της Αθήνας, προσφιλή τόπο κατοικίας αριστοκρατών με οργιώδη φύση από το νερό του Κυκλοβόρου, του χειμάρρου που κατηφόριζε τη σημερινή Μάρνη.
Οι πολλές εκδοχές του ονόματος
Το 1833, οι Κλεάνθης και Σάουμπερτ ενέταξαν τη Βάθια στον ρυμοτομικό σχεδιασμό της Αθήνας. Κατά το όραμα των δύο αρχιτεκτόνων, ο Κυκλοβόρος θα μετατρεπόταν σε βουλεβάρτο. Έτσι έγινε, αλλά άργησε πολύ και σίγουρα δεν ακολουθήθηκε πιστά αυτό το πρώτο ρυμοτομικό της Αθήνας. Ίσαμε τα τέλη του 19ου αι., ο Κυκλοβόρος παρέμεινε τροφοδότης της φύσης ώσπου κάποτε, στο βαθύ σημείο του εδάφους, όπου λίμναζαν τα νερά του, δημιουργήθηκε η πλατεία που ονομάστηκε Βαθύ ή Βάθης.
Ωστόσο, οι εκδοχές ονοματοθεσίας ειδικά της συγκεκριμένης πλατείας υπήρξαν τόσες, ώστε ακόμη και σήμερα αγνοείται η επίσημη. Κατά άλλη εκδοχή, το όνομα αποδίδεται στην ομώνυμη οικογένεια, που περιλαμβάνεται στον κατάλογο των 1.600 και πλέον αθηναϊκών οικογενειών της περιόδου έως και το 1821, κατάλογο τον οποίο φιλοξενεί στην Ιστορία των Αθηναίων ο ακαδημαϊκός Δημήτριος Γέροντας, συνεχίζοντας το έργο του Δ. Καμπούρογλου. «Από τον μνημονευθέντα κατάλογο κατέγραψα μόνον τα φορολογούμενα μέλη των αθηναϊκών οικογενειών, τα οποία σημειώνονται με την ένδειξι ‘εκ γενετής Αθηναίοι’» διευκρινίζει ο συγγραφέας. «Νονοί» η οικογένεια Βάθη, λοιπόν, γκάγκαροι Αθηναίοι, από τους φορολογούμενους, με οικονομική επιφάνεια και γη – πιθανότατα στην ευρύτερη περιοχή του Κυκλοβόρου – στην κατοχή τους (αν ισχύει η εκδοχή, η σωστή ονομασία της πλατείας είναι Βάθη).
Ένας άλλος χρονικογράφος της εποχής, ο ιστορικός Θεμιστοκλής Φιλαδελφεύς, αναζητώντας την προέλευση της ονομασίας των Πατησίων, καταγράφει μία μακρά ιστορία του δήμου Βατή, όπου κοντά έναν αιώνα μετά, εντάχθηκε η σημερινή πλατεία Βάθη(ς). Σύμφωνα με το περιοδικό «Αρμονία» (τ. 7, έτος 1900), κατά τον πρώτο Έλληνα αρχαιολόγο Κυριακό Πιττάκη, «…ο δήμος Βατή έκειτο όπου νυν η θέσις Βάθια, κατά το χθαμαλόν (σσ. χαμηλό) εκείνο πεδίον το προς δυσμάς των Αθηνών κείμενον και οριζόμενον προς νότον υπό της οδού Σεπολίων και του Κολωνού, προς ανατολάς υπό της οδού Πατησίων…».
Για του λόγου του το αληθές ο Πιττάκης επικαλείτο ψήφισμα χαραγμένο σε λίθινη στήλη, στο οποίο αναφέρεται η βράβευση με χρυσό στέφανο του εκ Βάτης ορμώμενου άρχοντα, Πολύευκτου. Η εικασία αυτή δεν φαίνεται απίθανη αν αναλογιστεί κανείς ότι η συγκεκριμένη στήλη βρέθηκε σε πηγάδι της Βάθιας, που προφανώς ήταν το αρχαίο όνομα της περιοχής, παραλλαγμένο κατά τι από τον χρόνο και την αμάθεια των κατοίκων τόσων αιώνων ζοφώδους δουλείας, αναφέρει χαρακτηριστικά ο Φιλαδελφεύς.
Στο γύρισμα του αιώνα και καθώς η περιοχή έχει αρχίσει ήδη να συγκεντρώνει πληθυσμό, που αδυνατεί να βρει στέγη στο κέντρο της πόλης, όπου πλέον έχουν εγκατασταθεί οι ντόπιοι και ξένοι αριστοκράτες, το ρέμα του Κυκλοβόρου αποξηραίνεται, το «χθαμαλό έδαφος» ισοπεδώνεται και το μόνο που μένει να θυμίζει το παρελθόν είναι ένα δένδρο. Μία λεύκα. Η περίφημη λεύκα της πλατείας, που κι αυτή ρίχνει τα τελευταία της φύλλα το 1926 και ξεριζώνεται.
Αλλά και τούτη η πλατεία δεν υπολείπεται σε πολυτέλεια και αρχοντιά. Εξάλλου, ξένοι φιλέλληνες, υποστηρικτές του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα, έχουν «βαφτίσει» με το όνομά τους τους δρόμους της ευρύτερης περιοχής, πριν αυτοί καλά καλά ασφαλτοστρωθούν. Ο Μαιζών, ο Μάγερ, ο Φαβιέρος, αλλά και ο Σωνιέρος και ο Χωνιάτης και ο Γερμανός γιατρός Τράιμπερ, στην αγκαλιά του οποίου έχει ξεψυχήσει ο Καραϊσκάκης, και ο Μάρνης ποταμός και τόσοι άλλοι γίνονται πια αναπόσπαστο κομμάτι της ελληνικής ιστορίας, που αποτυπώνεται στην περιοχή της Βάθιας, ενώ πάνω και γύρω από την πλατεία ξεπετιόνται το ένα μετά το άλλο καλαίσθητα διώροφα νεοκλασικά. Η αρχή, εξάλλου, έχει γίνει αρκετά νωρίτερα με τους Κλεάνθη και Σάουμπερτ να επιβλέπουν την ανέγερση της κατοικίας του Φαναριώτη ηγεμόνα της Μολδαβίας και μέλους της Φιλικής Εταιρείας, Μιχαήλ Βόδα Σούτσου. Είναι ένα αρχοντικό που στέκει επιβλητικό στο κέντρο ενός τεράστιου κήπου, σε έκταση που καλύπτει το σημερινό οικοδομικό τετράγωνο Σουρμελή-Αχαρνών-Βόδα Λιοσίων. Εδώ οργανώνεται το 1843 η επανάσταση της 3ης Σεπτεμβρίου. Έτσι, ο Βόδας «βαφτίζει» τον δρόμο όπου βρίσκεται η είσοδος της οικίας του.
Το 1920, στη διασταύρωση Καποδιστρίου και Μάρνη, σε θέση περίοπτη, χτίζεται ένα εντυπωσιακό εκλεκτικιστικό κτήριο με πλούσιο εξωτερικό διάκοσμο. Είναι το ξενοδοχείο «Λωζάννη» (το 1994 θα κηρυχθεί διατηρητέο). Λίγα χρόνια μετά, το 1926, στη διασταύρωση της οδού Μαιζώνος με τη Μάγιερ, ο Μανόλης Καλομοίρης, η Μαρίκα Κοτοπούλη και ο Διονύσης Λαβράνγκας στεγάζουν το Εθνικό Ωδείο σε ένα υπέροχο νεόκτιστο κτήριο.
Η περιοχή της Βάθιας, πέριξ της πλατείας, έχει πάρει τα πάνω της… Βρίσκεται σε απόσταση από το ελαφρώς θορυβώδες κέντρο της πόλης, όπου άλλωστε η γη έχει κορεστεί σε οικήματα και δραστηριότητα.
Μετά τις περιπέτειες του πολέμου και του εμφυλίου, ο τόπος έχει μπει σε οικοδομικό οργασμό και η Βάθια σε απόσταση αναπνοής από τα εντυπωσιακά πειραματικά κτήρια των νέων αρχιτεκτόνων, το νεομπαρόκ Μέγαρο Λιβιεράτου του Αλ. Νικολούδη (Πατησίων και Ηπείρου – χτίστηκε το 1909), το κλασικιστικό Μέγαρο Ησαΐα σε σχέδια Π. Ζίζηλα (Πατησίων και Ιουλιανού – χτίστηκε τη δεκαετία του 1920) ή την 4όροφη πολυκατοικία του Τσαγρή, που συνδυάζει στοιχεία κλασικού και αρ νουβό στον αριθμό 26 της Ιουλιανού (χτίστηκε κι αυτή στον μεσοπόλεμο), έχει μπει ήδη στο κάδρο της αξιοποίησης. Την τελευταία 50ετία πριν την εκπνοή του αιώνα, η αστικοποίηση της Αθήνας και η εκτεταμένη οικοδομική δραστηριότητα δια του συστήματος της αντιπαροχής θα προσδώσει στην περιοχή νέο χαρακτήρα.
Η ιστορία με οχήμα τη διαδρομή μιας πολυκατοικίας
Η αφετηρία είναι η οδός Ηπείρου, μέσα στα χωρικά όρια της Βάθη(ς). Πρόκειται για δρόμο, που εμφανίζεται για πρώτη φορά στον χάρτη της Αθήνας το 1860. Στο σημείο υπάρχουν βουστάσια, που σιγά σιγά απομακρύνονται. Το 1912, ο οικοπεδούχος της ιστορίας μας υψώνει στην Ηπείρου μία τριώροφη μονοκατοικία, η οποία στην πορεία μεταβιβάζεται σε δύο νέους ιδιοκτήτες, εκ των οποίων ο ένας κτηματίας και ο άλλος διευθυντής του Τηλεγραφικού Εθνικού Πρακτορείου. «Το οικόπεδο μετά της μονοκατοικίας μεταβιβάζεται και πωλείται μεταξύ των δύο ιδιοκτητών χάριν ενός αρραβώνα και συνοδεύεται από λαχειοφόρους ομολογίες της Εθνικής Τραπέζης» αναφέρεται στο πωλητήριο.
Τα χρόνια περνούν, οικόπεδο και μονοκατοικία αλλάζουν χέρια. Στο μεταξύ, η αξία τους αυξάνεται. Από το 1949 ως το 1954, μέσα σ΄ ένα εξαιρετικά ρευστό δημοσιονομικό περιβάλλον, η αξία τους έχει πάρει πάνω περίπου 74 εκατ. δρχ.! Το 1957, η τότε ιδιοκτήτρια δίνει το οικόπεδο αντιπαροχή. Η πολυκατοικία, που υψώνεται στη θέση του παλιού τριώροφου ακινήτου, περιλαμβάνει υπόγειο, ημιυπόγειο (όπου βρίσκεται η κατοικία του θυρωρού), ισόγειο, πέντε ορόφους και ρετιρέ στον 6ο. Το κτήριο μάλιστα απαλλάσσεται οριακά από την υποχρέωση του νόμου να συμπεριλάβει καταφύγιο. [ΣΣ. Ο νόμος Μεταξά του 1936, που υποχρεώνει τους κατασκευαστές κτηρίων άνω των τριών ορόφων (του ισογείου συμπεριλαμβανομένου) να συμπεριλαμβάνουν στον σχεδιασμό τους και καταφύγιο, καταργείται το 1956]. Έτσι, η πολυκατοικία της Ηπείρου αξιοποιεί σε διαμερίσματα τον χώρο στο υπόγειο. Ακόμη και σήμερα, οι κατοικίες του υπογείου είναι ενεργές.
Τα πρώτα χρόνια στο ρετιρέ και στα μεγάλα διαμερίσματα του 5ου ορόφου, που διαθέτουν και στοιχειώδη υποδομή για φιλοξενία οικιακής βοηθού κατοικούνται από μεσο-μεγαλοαστικές οικογένειες. Στα μικρότερα σπίτια των υπόλοιπων ορόφων το εισόδημα μειώνεται. Όπως κάθε πολυκατοικία της εποχής, έτσι κι αυτή αποτελεί μία μικρογραφία της κοινωνίας. Ακολουθεί την ταξική κλίμακα. Το εισόδημα αυξάνεται όσο αυξάνονται και οι όροφοι, ενώ ένοικοι και ιδιοκτήτες συνυπάρχουν τις περισσότερες φορές ειρηνικά με τις καλές και τις κακές τους… Ο θυρωρός αποτελεί συνήθως τον πυρήνα της πολυποίκιλης κυψέλης. Φροντίζει για όλους τους κατοίκους και τις κατοικίες.
Από τις δεκαετίες 1980 και 1990 η φυσιογνωμία τόσο της συγκεκριμένης πολυκατοικίας, όσο και ολόκληρης της περιοχής αλλάζει. Οι διεργασίες που παίζουν ρόλο είναι η μεταβίβαση των ακινήτων σε επόμενες γενιές, που αναζητούν άπλα στις παρυφές τις πόλεις, και η εισροή μεταναστών. Τις πρώτες δεκαετίες ζωής του κτηρίου, τα διαμερίσματα μεταβιβάζονται, ως προίκα, από τους γονείς στα παιδιά. Όταν αυτά καταλήγουν στα εγγόνια, ελάχιστα επιλέγουν να κατοικήσουν στην πολυκατοικία. Σήμερα, οι περισσότεροι ιδιοκτήτες είναι απόγονοι των πρώτων ιδιοκτητών, αλλά δεν κατοικούν εδώ. Νοικιάζουν τα διαμερίσματά τους σε μετανάστες. Μετά το 1990 με την κατάρρευση του Ανατολικού Μπλοκ, στην περιοχή πλάι στους ήδη υπάρχοντες, έχουν εγκατασταθεί και κάμποσοι Πολωνοί και υπήκοοι άλλων χωρών της ανατολικής Ευρώπης.
Στην πολυκατοικία της Ηπείρου λίγοι είναι Πολωνοί, Ουκρανοί και Μολδαβοί. Οι περισσότεροι προέρχονται από χώρες της Αφρικής, της ινδικής χερσονήσου και της κεντρικής Ασίας. Ρετιρέ και 5ος επιμένουν ελληνικά… Ο θυρωρός από καιρό έχει αντικατασταθεί από τον διαχειριστή, του οποίου μάλιστα η επιλογή -όταν δεν είναι μία απρόσωπη εταιρεία διαχειριστών- γίνεται πια με βάση τις γνώσεις του και σε ξένη γλώσσα. Τα σημειώματα, που αφορούν θέματα της πολυκατοικίας, πρέπει να είναι δίγλωσσα. Ο ίδιος ρόλος είναι επιφορτισμένος και με την ευθύνη της ειρηνικής συνύπαρξης ενοίκων και ιδιοκτητών. Φροντίζει για τα δίκια των μεταναστών έναντι των ντόπιων και τ’ ανάπαλιν. Αυτός ο άνθρωπος πρέπει να είναι λίγο δικηγόρος, λίγο ψυχολόγος, λίγο απ΄ όλα. Αλλιώς, η συγκατοίκηση στον …πύργο της Βαβέλ τινάζεται στον αέρα.
Η φυγή των Ελλήνων και ο ερχομός ξένων μεταναστών αρκετοί από τους οποίους είτε επειδή, λόγω παράνομης εγκατάστασης, αδυνατούν να εργαστούν για τα προς το ζην, είτε επειδή δυσκολεύονται να προσαρμοστούν στα δεδομένα του νέου τόπου, είτε επειδή αντιμετωπίζονται εχθρικά από τους ντόπιους, καταφεύγουν σε παραβατικότητες, είναι συνθήκη που έχει ρίξει την αξία της περιοχής. Οι λίγοι γηγενείς, που εξ ανάγκης ή από επιλογή παραμένουν στις ιδιοκτησίες τους στη Βάθη, διαμαρτύρονται γι αυτό το πολύβουο διεθνικό μελίσσι, που μαζί του έσυρε περιθώριο. Χρήστες ουσιών, πορνεία, εγκληματικότητα.
Τα τελευταία χρόνια η πλατεία Βάθη(ς) δικαιώνει το επίσημο όνομά της. Είναι μία πλατεία όπου οι ανεξαρτησίες του περαστικού, του κατοίκου ή του άστεγου χρήστη έχουν κατοχυρωθεί. Η εικόνα του ετερόκλητου δεν ξαφνιάζει κανέναν κι έτσι καθώς ο αριθμός των ακινήτων για βραχυχρόνια ενοικίαση εμφανίζεται ιδιαίτερα αυξημένος στην περιοχή, στο γενικό πλάνο έχουν προστεθεί και τουρίστες, που περιφέρονται με τις βαλίτσες τους αναζητώντας το οίκημα που μακρόθεν νοίκιασαν. Είναι οι μόνοι που κοιτάζουν παραξενεμένοι τα απλωμένα σώματα στα πεζοδρόμια…
