Η ευτυχία είναι μια ψυχική κατάσταση ευεξίας, που χαρακτηρίζεται από θετικά ή ευχάριστα συναισθήματα που κυμαίνονται από την ικανοποίηση έως την έντονη χαρά. Διάφορες βιολογικές, ψυχολογικές, θρησκευτικές και φιλοσοφικές προσεγγίσεις έχουν προσπαθήσει να ορίσουν την ευτυχία και να εντοπίσουν τις πηγές της.
Εδώ και 87 χρόνια, το Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ διεξάγει τη μακροβιότερη επιστημονική μελέτη της ευτυχίας στην ιστορία. Η μελέτη για την ανάπτυξη των ενηλίκων ξεκίνησε το 1938, με περίπου 700 εφήβους. Ορισμένοι ήταν φοιτητές του Χάρβαρντ, άλλοι ζούσαν στις φτωχότερες γειτονιές της Βοστώνης. Πρόκειται για την επί δεκαετίες εμπειρία εκατοντάδων ανθρώπων σχετικά με το τι πραγματικά έχει σημασία στη ζωή. Η έρευνα τους συνόδευσε καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής τους, παρακολουθώντας τακτικά τις χαρές και τις δυσκολίες τους, τη σωματική, πνευματική και συναισθηματική τους κατάσταση, συμπεριλαμβάνοντας τους συντρόφους και τους απογόνους των αρχικών συμμετεχόντων.
Ο Ρόμπερτ Γουόλντινγκερ, καθηγητής ψυχιατρικής στην Ιατρική Σχολή του Χάρβαρντ και διευθυντής της Μελέτης Ανάπτυξης Ενηλίκων του Χάρβαρντ, είναι ο τέταρτος διευθυντής της μελέτης και συν-συγγραφέας ενός νέου βιβλίου για τα βασικά διδάγματα της μελέτης με τίτλο «Η καλή ζωή». Την ομιλία του, το 2015, παρακολούθησαν περισσότεροι από 40 εκατομμύρια άνθρωποι.
Ο κος Γουόλντινγκερ εξήγησε στο BBC Mundo γιατί η ποιότητα των σχέσεών μας είναι ο σημαντικότερος παράγοντας ευτυχίας και καλής υγείας καθώς μεγαλώνουμε, και υπενθύμισε ότι ποτέ δεν είναι αργά για να ενισχύσουμε τις υπάρχουσες σχέσεις μας ή να δημιουργήσουμε νέους δεσμούς.
Η ευτυχία ως αυτεπίγνωση
Η ευτυχία σήμερα ταλαντεύεται μεταξύ καταναλωτισμού και επιτυχίας. Όσοι εντρυφούν στην τέχνη της ευτυχίας αναγνωρίζουν τον ρόλο που παίζουν οι ποιοτικές ανθρώπινες σχέσεις και η ικανότητά μας να ζούμε την «παρούσα στιγμή». Ο ειδικός σε θέματα ευτυχίας Ντάνιελ Λουμέρα λέει: «Πες μου τι είναι για σένα η ευτυχία και θα σου πω ποιος είσαι. Κάθε ανθρώπινο ον κατανοεί και βιώνει την ευτυχία ανάλογα με το επίπεδο της συνειδητότητάς του.»
Διαφορετικά επίπεδα κατανόησης
Πολλοί άνθρωποι τείνουν να πιστεύουν ότι η ευτυχία έχει να κάνει με την ευκολία και από το πόσο ικανοί είμαστε να ικανοποιούμε τα προσωπικά μας συμφέροντα.
Ωστόσο, η ευτυχία δεν σχετίζεται με το να κάνεις, να έχεις, να δείχνεις ή να δίνεις, αλλά με την πραγμάτωση της ύπαρξης ως ανθρώπινο ον. Η φύση της ευτυχίας είναι η εμπειρία της καθαρής επίγνωσης της ύπαρξης.
Ο Δρ Μανουέλ Σανς Σεγκάρα λέει ότι δεν θα μπορέσετε ποτέ να είστε ευτυχισμένοι έχοντας ένα μεγάλο ‘εγώ’. Το ‘εγώ’ μάς δίνει ευχαρίστηση. Τι είναι η ευχαρίστηση; Είναι ένα αίσθημα ικανοποίησης, το οποίο έχει πάντα υψηλή συναισθηματική φόρτιση, που σχετίζεται κυρίως με έναν υλικό στόχο. Βιοχημικά έχουμε σεροτονίνη, η οποία είναι γνήσια ευτυχία, η οποία είναι έκφραση της υπερσυνειδητότητας. Η ευχαρίστηση είναι μια έκφραση του ‘εγώ’, η οποία δεν θα μας δώσει ποτέ αληθινή ευτυχία.
Η ευτυχία δεν εξαρτάται από εξωτερικούς παράγοντες, αλλά μάλλον είναι μια εσωτερική έκφραση που προέρχεται από την υπερσυνείδησή μας και εκδηλώνεται μέσω της ειρήνης, της αρμονίας, της χαράς, της ηρεμίας και της αγάπης (με μια γενική έννοια).
Ευδαιμονία και αρετή
Η ευδαιμονία είναι ένας ελληνικός όρος που συνήθως μεταφράζεται ως ευτυχία, ευημερία ή καλή ζωή, ευημερία και αποτελείται από τις λέξεις «ευ» (καλό) και «δαίμων» (πνεύμα). Αποτελεί κεντρική έννοια στην κλασική ελληνική ηθική και φιλοσοφία, όπως και οι όροι «αρετή» ή «αριστεία», που συχνά μεταφράζονται ως «σοφία ή πρακτική ηθική».
Στα έργα του Αριστοτέλη, η ευδαιμονία προσδιορίζει την ύψιστη ανθρώπινη ευημερία. Η πραγμάτωσή της ήταν ο στόχος της πρακτικής φιλοσοφίας, η οποία γεννά ένα φιλοσοφικό έργο που επιδιώκει να διερευνήσει και να πειραματιστεί με αυτό που είναι και πώς μπορεί να πραγματοποιηθεί. Η συζήτηση για τη σχέση μεταξύ της αρετής του χαρακτήρα (ηθική αρετή) και της ευτυχίας (ευδαιμονίας) αποτελεί ένα από τα κεντρικά ζητήματα της αρχαίας ηθικής και ένα αμφιλεγόμενο θέμα.
Ως αποτέλεσμα, υπάρχουν πολλές θεωρίες για την ευδαιμονία. Δύο από τις σημαντικότερες είναι αυτές του Αριστοτέλη και των Στωικών. Ο Αριστοτέλης θεωρεί την αρετή και την άσκησή της ως το σημαντικότερο συστατικό της ευδαιμονίας, αλλά αναγνωρίζει επίσης τη σημασία εξωτερικών αγαθών όπως η υγεία, ο πλούτος και η ομορφιά. Αντίθετα, οι Στωικοί υποστηρίζουν ότι ο ευδαίμων βίος ταυτίζεται με την ηθικά ενάρετη ζωή. Η ηθική αρετή είναι καλή, η ηθική κακία είναι κακή και όλα τα άλλα, όπως η υγεία, η τιμή και ο πλούτος, είναι απλώς «ουδέτερα». Οι Στωικοί υποστηρίζουν επομένως ότι πράγματα όπως ο πλούτος και η σωματική ομορφιά δεν έχουν σημασία. Μόνο η ηθική αρετή είναι αναγκαία και επαρκής για την ευδαιμονία.
Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι η «αρετή» στην αρχαία ηθική δεν είναι αποκλειστικά ηθική και περιλαμβάνει διάφορες καταστάσεις όπως η σοφία, το θάρρος και η συμπόνια. Το να κάνεις κάτι καλό απαιτεί αρετή και κάθε συγκεκριμένη δραστηριότητα (όπως η ξυλουργική, το παίξιμο φλάουτου κ.ά.) έχει το δικό της σύνολο αρετών. Η εναλλακτική μετάφραση «αριστεία» θα μπορούσε να είναι χρήσιμη για να εκφράσει τη γενική σημασία του όρου. Οι ηθικές αρετές είναι απλώς ένα υποσύνολο της γενικής έννοιας με την οποία ένα ανθρώπινο ον είναι ικανό να λειτουργεί καλά ή άριστα.
Όπως και οι άλλοι αρχαίοι στοχαστές, ο Σωκράτης πίστευε ότι όλα τα όντα επιθυμούν την ευδαιμονία περισσότερο από οτιδήποτε άλλο. Πίστευε ότι η αρετή είναι αναγκαία και επαρκής για την ευδαιμονία και υποστήριξε ότι αρετές όπως αυτοέλεγχος, θάρρος, δικαιοσύνη, ευσέβεια, σοφία και άλλες ιδιότητες του νου και της ψυχής είναι ζωτικής σημασίας για να ζήσει κάποιος μια ευτυχισμένη ζωή. Το να νοιάζεται κανείς για την ψυχή του σημαίνει να νοιάζεται για την αρετή του, αντί να επιδιώκει την τιμή ή τον πλούτο. Οι αρετές εγγυώνται μια ευτυχισμένη ζωή. Η αρετή είναι το πιο σημαντικό αγαθό.
Η ηθική θεωρία του Πλάτωνα είναι ευδαιμονιστική επειδή υποστηρίζει ότι η ευδαιμονία εξαρτάται από την αρετή. Στην εκδοχή του Πλάτωνα για τις σχέσεις, η αρετή παρουσιάζεται ως το πιο κρίσιμο και κυρίαρχο συστατικό της ευδαιμονίας.
Όπως βλέπουμε, τα πάντα βασίζονται στις αρετές που πρέπει να διατηρούμε μέσα στην ψυχή μας, επειδή αντιπροσωπεύουν την επιδίωξη να έχουμε ένα στέρεο θεμέλιο για να γίνουμε ηθικά ανώτεροι άνθρωποι.
Η ψυχική γαλήνη επιτυγχάνεται όταν δεν λέμε ψέματα, δεν κρυβόμαστε, δεν εξαπατάμε, δεν έχουμε κακές προθέσεις, δεν προδίδουμε – με άλλα λόγια όταν έχουμε μια ειλικρινή καρδιά καλοσύνης και αγάπης και σκεπτόμαστε τους άλλους. Αυτή είναι η ευτυχία μιας ήρεμης συνείδησης που μπορεί να μας σώσει από πολλά δεινά της ζωής.
Όποτε έχετε την ευκαιρία να κάνετε κάτι καλό για τους άλλους, μη διστάσετε να προσφέρετε.
Ένας μύθος για την ευτυχία
Στην Ινδία, πριν από πολλά χρόνια, ζούσε ένας σοφός άνδρας για τον οποίον λεγόταν ότι κρατούσε φυλαγμένο ένα μεγάλο μυστικό σε ένα μαγεμένο σεντούκι που τον έκανε «νικητή» σε όλες τις πτυχές της ζωής και γι’ αυτό θεωρούσε τον εαυτό του ως τον πιο ευτυχισμένο άνθρωπο στον κόσμο. Πολλοί ζηλόφθονοι βασιλιάδες τού πρόσφεραν εξουσία και χρήματα, προσπάθησαν ακόμη και να κλέψουν το σεντούκι, αλλά χωρίς αποτέλεσμα. Όσο περισσότερο προσπαθούσαν τόσο πιο δυστυχισμένοι γίνονταν, γεμίζοντας φθόνο που δηλητηρίαζε τη ζωή τους. Έτσι τα χρόνια περνούσαν και ο σοφός άνδρας γινόταν κάθε μέρα και πιο ευτυχισμένος.
Μια μέρα, ένα μικρό αγόρι τού είπε: «Μακάρι να μπορούσα κι εγώ να είμαι ευτυχισμένος. Μάθε μου τι πρέπει να κάνω». Ο σοφός, βλέποντας την απλότητα και την αγνότητα του παιδιού, είπε:
«Θα σε διδάξω το μυστικό της ευτυχίας. Έλα μαζί μου και δώσε προσοχή. Στην πραγματικότητα, υπάρχουν δύο σεντούκια στα οποία φυλάω το μυστικό της ευτυχίας, και αυτά είναι το μυαλό μου και η καρδιά μου, και το μεγάλο μυστικό δεν είναι παρά μια σειρά από βήματα που πρέπει να ακολουθάς σε όλη σου τη ζωή.
»Το πρώτο βήμα είναι να γνωρίζεις ότι υπάρχει η παρουσία του Θεού σε όλα τα πράγματα στη ζωή, και επομένως να τον αγαπάς και να τον ευχαριστείς για όλα όσα έχεις.
»Το δεύτερο βήμα είναι ότι πρέπει να αγαπάς τον εαυτό σου και κάθε μέρα όταν πηγαίνεις στο σχολείο να λές ότι δεν υπάρχει κανένα εμπόδιο που δεν μπορείς να ξεπεράσεις: αυτό το βήμα ονομάζεται υψηλή αυτοεκτίμηση.
»Το τρίτο βήμα είναι ότι πρέπει να εξασκείς όλα όσα λες ότι είσαι, πιο συγκεκριμένα, αν πιστεύεις ότι είσαι έξυπνος, να φέρεσαι έξυπνα, αν πιστεύεις ότι είσαι ικανός, να πράττεις ανάλογα, αν πιστεύεις ότι είσαι στοργικός, να εκφράζεις τη στοργή σου, αν πιστεύεις ότι δεν υπάρχει κανένα εμπόδιο που δεν μπορείς να ξεπεράσεις, τότε να βάλεις στόχους και να αγωνιστείς μέχρι να τους πετύχεις. Αυτό το βήμα ονομάζεται παρακίνηση.
»Το τέταρτο βήμα είναι ότι δεν πρέπει να ζηλεύεις κανέναν για αυτό που έχει ή για το ποιος είναι. Εκείνοι έχουν τους δικούς τους στόχους, εσύ τον δικό σου.
»Το πέμπτο βήμα είναι να μην έχεις στην καρδιά σου μνησικακία για κανέναν – αυτό το συναίσθημα δεν θα σε αφήσει να είσαι ευτυχισμένος. Άφησε τους νόμους του Θεού να αποδώσουν δικαιοσύνη, και εσύ να συγχωρείς και να ξεχνάς.
»Το έκτο βήμα είναι να μην παίρνεις πράγματα που δεν σου ανήκουν. Να θυμάσαι ότι, σύμφωνα με τους Νόμους της Φύσης, αύριο θα πάρουν από εσένα κάτι μεγαλύτερης αξίας.
»Το έβδομο βήμα είναι να μην κακομεταχειρίζεσαι κανέναν. Όλα τα όντα στον κόσμο έχουν το δικαίωμα να τα σέβεσαι και να τα αγαπάς.»
Αν μπορούσαμε να ακολουθήσουμε αυτά τα βήματα, τότε θα ξυπνούσαμε πάντα με ένα χαμόγελο στο πρόσωπό μας, θα κοιτούσαμε γύρω μας και θα βλέπαμε την καλή και όμορφη πλευρά των πραγμάτων. Ας γελάμε πολύ και ας σκεφτόμαστε πόσο τυχεροί είμαστε που έχουμε ό,τι έχουμε, ας βοηθάμε τους άλλους χωρίς να περιμένουμε αντάλλαγμα, ας εκτιμάμε τις ξεχωριστές ιδιότητες του κάθε ανθρώπου.
Ας βρούμε την ειρήνη, την ικανοποίηση και την καλοσύνη μέσα μας και ας τη μεταφέρουμε στους γύρω μας, γιατί όσο περισσότεροι ευτυχισμένοι άνθρωποι υπάρχουν τόσο λιγότερη θα είναι η βία και τόσο περισσότερη κατανόηση, συμπόνια και ανεκτικότητα θα υπάρχει στον κόσμο.
Μπορούμε να είμαστε ευτυχισμένοι όχι επειδή όλα είναι καλά, αλλά επειδή μπορούμε να δούμε το καλό σε όλα. Η ευτυχία εξαρτάται από το πώς βλέπουμε τη ζωή, όποια κι αν είναι η κατάσταση.
