Ένας από τους πιο συναρπαστικούς χαρακτήρες της ελληνικής μυθολογίας είναι ο Προμηθέας, η ύπαρξη του οποίου βρίσκεται μεταξύ θεών και ανθρώπων. Ο Προμηθέας δεν είναι ούτε το ένα ούτε άλλο: είναι Τιτάνας. Ανήκει στην παλαιά τάξη όντων, που ανέτρεψε ο νέος υπέρτατος θεός Δίας (Ζεύς/Deus). Η παλαιά τάξη του κόσμου, υπό την κυριαρχία του Κρόνου (πατέρα του Δία και βασιλιά των Τιτάνων), ήταν στην πραγματικότητα η κυριαρχία του δυνατού και του ισχυρού. Οι ισχυροί έκαναν ό,τι ήθελαν.
Ο Δίας, με συμμάχους τους Ολύμπιους θεούς, τους γίγαντες Εκατόγχειρες και τους Κύκλωπες, κατέστρεψε τη δύναμη των Τιτάνων και υπερίσχυσε, μετά από έναν δεκαετή πόλεμο.
Η χρονική διάρκεια της Τιτανομαχίας δεν φαίνεται να είναι τυχαία, καθώς σε όλους τους αρχαίους πολιτισμούς, ο αριθμός 10 συμβόλιζε κατά κανόνα την ολοκλήρωση και την κοσμική τάξη. Στην εβραϊκή παράδοση επίσης, οι Δέκα Εντολές σηματοδοτούν τη μετάβαση από το χάος στη διαθήκη, από τη σκλαβιά στον ηθικό πολιτισμό, υπογραμμίζοντας τη θεϊκή εξουσία μέσω ενός συνοπτικού ηθικού και νομικού κώδικα.
Ο αριθμός 10 σηματοδοτεί δηλαδή έναν πλήρη κύκλο, μια περίοδο δοκιμασίας που τελειώνει με την ίδρυση ενός νέου κόσμου. Για τους αρχαίους Έλληνες, μέσω της πυθαγόρειας φιλοσοφίας, ο αριθμός 10 συμβόλιζε επίσης την τελειότητα. Είναι το άθροισμα των τεσσάρων πρώτων ακέραιων αριθμών (1 + 2 + 3 + 4 = 10), σχηματίζοντας την τετρακτύ, ένα σύμβολο αρμονίας και ισορροπίας. Τόσο ο Δίας όσο και ο Γιαχβέ απεικονίζονται ως νομοθέτες των οποίων η εξουσία δεν αναδύεται αυθαίρετα, αλλά μέσω μιας αριθμητικά σημαντικής περιόδου σύγκρουσης και επίλυσης.
Αφού έστειλε τους Τιτάνες στα Τάρταρα, στα έγκατα της γης, ο Δίας καθιέρωσε μία τάξη που χαρακτηριζόταν από λογική, ιεραρχία, νόμους, δικαιοσύνη, ειρήνη, σταθερότητα και ομορφιά, μεταξύ άλλων. Ο Δίας, παρόλο που ήταν ο πρώτος και παντοδύναμος θεός, υπόκειτο εξίσου στους κανόνες της τάξης, της δικαιοσύνης και των νόμων που ο ίδιος είχε θεσπίσει.
Ωστόσο, ο Προμηθέας δεν μοιράστηκε τη μοίρα των ομοίων του. Έχοντας προειδεί την πτώση τους – το όνομά του σημαίνει ‘αυτός που μπορεί να προειδεί τα πράγματα’ – συμμάχησε με τον Δία και τις δυνάμεις της νέας τάξης πραγμάτων.
Το αμάρτημα της ύβρεως
Η συμμαχία τους όμως δεν κράτησε για πολύ, καθώς ο Τιτάνας διέπραξε δύο σοβαρές πράξεις υπεροψίας, υπέρ του ανθρώπινου γένους: Πρώτον, εξαπάτησε τον Δία κατά τη διάρκεια μιας θυσίας, τυλίγοντας τα κόκαλα σε πλούσιο λίπος και κρύβοντας το βρώσιμο κρέας κάτω από τα εντόσθια.
Όταν ο Δίας επέλεξε το μέρος που έκρυβε τα κόκκαλα, καθιέρωσε ένα τελετουργικό προηγούμενο σύμφωνα με το οποίο οι άνθρωποι κρατούν το καλό κρέας. Αυτός ο μύθος εξηγεί γιατί οι θεοί λαμβάνουν μόνο τον καπνό και τα κόκαλα στις θυσίες. Είναι επίσης ένα πρώιμο παράδειγμα του Προμηθέα, του δημιουργού της ανθρωπότητας, που ξεγελά τη θεϊκή εξουσία προς όφελος των ανθρώπων. Αλλά, φυσικά, δεν είναι εύκολο να ξεγελάσεις τον βασιλιά των θεών, ειδικά αφού ο Δίας κάποτε κατάπιε ολόκληρη την Τιτανίδα Μήτιδα, ενσάρκωση της γνώσης και της πονηριάς.
Στην προσπάθειά του να ξεγελάσει τον Δία για το καλό της ανθρωπότητας, ο Προμηθέας όχι μόνο προκάλεσε την οργή του άρχοντα των Ολύμπιων θεών, αλλά έβλαψε και τους αγαπημένους του ανθρώπους, αφού η οργή του Δία στράφηκε εναντίον τους και τους τιμώρησε στερώντας τους τη φωτιά.
Για τους θεούς δεν είχε πρακτική σημασία το ότι θα λάμβαναν τα λιγότερο καλά κομμάτια της θυσίας, καθώς δεν έτρωγαν κρέας ούτως ή άλλως, αλλά έπιναν ουράνιο νέκταρ και αμβροσία· μόνο οι άνθρωποι είχαν ανάγκη να τρώνε κρέας. Ήταν το θράσος της ύβρεως, της αψηφησιάς και της εξαπάτησης που προκάλεσε την αντίδραση του Δία.
Το δώρο της φωτιάς
Σαν το Προμηθέα, οι άνθρωποι βρίσκονται επίσης μεταξύ της ζωικής και της θεϊκής κατάστασης. Αλλά η στέρηση της φωτιάς θα σήμαινε και τη στέρηση της διττής τους φύσης: οι άνθρωποι θα περιέρχονταν στην κατάσταση του ζώου.
Σε αυτό αναφέρεται και ο Άμλετ όταν παρατηρεί, στην περίφημη φράση του, ότι η ανθρωπότητα «στην πράξη είναι σαν άγγελος, στην αντίληψη σαν θεός», αλλά τελικά [είναι] «η πεμπτουσία της σκόνης». Είναι μια φράση που συνοψίζει την παράδοξη κατάστασή μας – μετέωροι ανάμεσα στο θεϊκό και το θνητό, ανάμεσα στη φωτιά του Προμηθέα και τον πηλό από τον οποίο πλαστήκαμε. Όπως ο Άμλετ, ο μύθος του Προμηθέα μάς υπενθυμίζει ότι η ανθρώπινη μεγαλοσύνη – η λογική, η δημιουργικότητα και η προσπάθειά μας – συνυπάρχει με την αδυναμία, τον πόνο και την αναπόφευκτη φθορά. Φτάνουμε στους ουρανούς, αλλά είμαστε δεμένοι στη γη.
Ο Προμηθέας όμως δεν εγκαταλείπει τους ανθρώπους. Δεν θέλει να τους αφήσει να πεθάνουν από έλλειψη φωτιάς ή να επιστρέψουν στην κατάσταση των θηρίων.
Έτσι, κλέβει τη φωτιά από τους θεούς, και συγκεκριμένα από το σιδηρουργείο του Ηφαίστου, χαρίζοντας στην ανθρωπότητα τα βασικά εργαλεία της τεχνολογίας και της επιβίωσης.
Σε ένα βαθύτερο, συμβολικό επίπεδο, προσφέρει επίσης τέχνη και πολιτική τάξη. Η φωτιά που φέρνει ο Προμηθέας δεν είναι απλώς για ζεστασιά και φαγητό — είναι η σπίθα της τέχνης και του λόγου, της δεξιότητας και της λογικής. Η φωτιά αντιπροσωπεύει το φως και, σε πνευματικό επίπεδο, τη διαφώτιση. Είναι περίεργο το γεγονός ότι ο Προμηθέας δεν μεταφέρει τη φωτιά στους θνητούς σε κάποιο μεγαλοπρεπές σκεύος ή κλεμμένο θησαυρό, αλλά σε ένα κοίλο στέλεχος μάραθου — το νάρθηκα. Αυτά η ταπεινή λεπτομέρεια, που συχνά παραβλέπεται, είναι πλούσια σε σημασία. Στην αρχαία Ελλάδα, ο νάρθηκας ήταν ένας ινώδης, πυρίμαχος μίσχος φυτού που χρησιμοποιούνταν συνήθως για τη συντήρηση και τη μεταφορά της θράκας. Επιλέγοντας ένα τόσο φυσικό, καθημερινό αντικείμενο, ο Προμηθέας ενσαρκώνει τον απατεώνα που χρησιμοποιεί την πονηριά αντί της βίας, μετατρέποντας ένα φυτό σε σύμβολο της τεχνολογικής και πολιτιστικής επανάστασης.
Ο μίσχος του μάραθου γίνεται ο ταπεινός αγωγός μέσω του οποίου η θεϊκή δύναμη μεταφέρεται κρυφά στα χέρια των ανθρώπων.
Σε μεταγενέστερα ελληνικά τελετουργικά, ιδίως στα μυστήρια του Διόνυσου, ο νάρθηκας επανεμφανίζεται ως θύρσος, ένα ραβδί εκστατικής μεταμόρφωσης, υποδηλώνοντας μια περαιτέρω σύνδεση μεταξύ φωτιάς, έμπνευσης και πνευματικής αφύπνισης. Η χρήση του από τον Προμηθέα υποδηλώνει μια βαθύτερη αλήθεια: ο πολιτισμός συχνά χτίζεται πάνω σε μικρές πράξεις, που μετατρέπουν το συνηθισμένο σε εξαιρετικό.
Ο Επιμηθέας ήταν αδελφός του Προμηθέα. Το όνομά του σημαίνει το αντίθετο της προβλεπτικότητας: ο Επιμηθέας δεν καταλαβαίνει τις συνέπειες των πράξεών του πριν τις κάνει. Αφού του ανατέθηκε η δημιουργία των ζώων του κόσμου, απονέμει σε όλα ειδικές ιδιότητες που τους επιτρέπουν να επιβιώσουν: σε μερικά ταχύτητα, σε άλλα την ικανότητα να πετούν, σε άλλα την ικανότητα να καμουφλάρονται ή αιχμηρά νύχια, σε μερικά μέγεθος ή δύναμη, κ.ο.κ.. Το θέμα είναι ότι, όταν φτάνει στην ανθρωπότητα, δεν έχουν μείνει ιδιότητες στο κουτί (που του είχε δοθεί) για να δώσει στους ανθρώπους. Έτσι, χωρίς τη φωτιά, η ανθρωπότητα είναι καταδικασμένη! Για αυτόν τον λόγο είναι επιτακτική ανάγκη για την ανθρωπότητα να έχει φωτιά και ο Προμηθέας, που αγαπά τους ανθρώπους, αποφασίζει να την κλέψει, γνωρίζοντας εκ των προτέρων τις συνέπειες της πράξης του και την τιμωρία του.
Το ζήτημα της τιμωρίας του θα διαπραγματευθεί το β΄μέρος της σειράς.
