Η Ράχελ Ρόις [Rachel Ruysch, 1664–1750] ήταν ανθογράφος της ολλανδικής χρυσής εποχής, γνωστή για τις νεκρές φύσεις της με λουλούδια, έντομα και ζώα, είδος με πλούσια παράδοση στην ολλανδική τέχνη. Όσο ζούσε, τα έργα της πωλούνταν σε τιμές υψηλότερες και από αυτά του Ρέμπραντ, που ανήκε στην προηγούμενη γενιά. Αν και μέσα στους επόμενους αιώνες η φήμη της εξασθένησε, αυτό φαίνεται να αλλάζει τώρα, με σύγχρονους μελετητές να τη χαρακτηρίζουν ως τη μεγαλύτερη πιθανώς γυναίκα ανθογράφο στην ιστορία της τέχνης, και μουσεία και ιδιωτικούς συλλέκτες να αναζητούν τους πίνακές της.
Τρία ιδρύματα, η Alte Pinakothek του Μονάχου, το Μουσείο Τέχνης του Τολέδο και το Μουσείο Καλών Τεχνών της Βοστώνης (MFA), συνεργάστηκαν για μια σημαντική έκθεση που συγκεντρώνει τριάντα πέντε έργα της, μαζί με έργα άλλων ανθογράφων της εποχής της, συνδέοντας το καλλιτεχνικό γίγνεσθαι με το κοινωνικό-επιστημονικό περιβάλλον.
Η έκθεση «Rachel Ruysch: Artist, Naturalist, and Pioneer» (Ράχελ Ρόις: Καλλιτέχνις, φυσιοδίφης και πρωτοπόρος), που παρουσιάζει το MFA έως τις 7 Δεκεμβρίου 2025, αποκαλύπτει τη ζωή της, τις επιστημονικές της γνώσεις και την καλλιτεχνική της δεξιοτεχνία. Επιπλέον, παρέχει μια εικόνα της συναρπαστικής εποχής των εξερευνήσεων στην οποία έζησε και του ρόλου των γυναικών στον αλληλένδετο κόσμο της τέχνης και της επιστήμης.
Οι απαρχές μιας δημιουργικής καριέρας
Η Ρόις γεννήθηκε στη Χάγη της Ολλανδίας. Ο παππούς της από τη μεριά της μητέρας της ήταν ο Πέτερ Ποστ, διακεκριμένος αρχιτέκτονας. Ο πατέρας της, ο Φρέντερικ Ρόις, ήταν διακεκριμένος λόγιος. Ως ειδικός στα αυτοφυή φυτά, διορίστηκε καθηγητής Βοτανικής στον Βοτανικό Κήπο του Άμστερνταμ το 1685. Ο κήπος είχε πολλά αυτοφυή αλλά και μη αυτοφυή φυτά, με τα δεύτερα να προέρχονται κυρίως από τις απομακρυσμένες ολλανδικές αποικίες. Ο Φρέντερικ ήταν επίσης ανατόμος, σχεδιαστής και ζωγράφος. Ο σχεδιασμός του εκθεσιακού χώρου του Μουσείου Καλών Τεχνών είναι εμπνευσμένος από την προσωπική του συλλογή.
Πιστεύεται ότι αυτή η συλλογή αποτέλεσε μια καθοριστική και γόνιμη πηγή έμπνευσης για τις καλλιτεχνικές δραστηριότητες των θυγατέρων του, καθώς η αδελφή της Ράχελ, Άννα, ήταν επίσης ταλαντούχος ανθογράφος. Το έργο της είναι πολύ μικρότερο από αυτό της Ράχελ και οι ιστορικοί της τέχνης άρχισαν να μελετούν τη δουλειά της μόλις πρόσφατα, έχοντας εντοπίσει, μέχρι στιγμής, γύρω στους δέκα πίνακες. Η έκθεση του Μουσείου Καλών Τεχνών της Βοστώνης, περιλαμβάνει εκτός από τα έργα της Ράχελ και ορισμένα της αδελφής της, καθώς και έργα άλλων καλλιτέχνιδων της εποχής, όπως η Μαρία Σίβυλλα Μέριαν, επίσης πρωτοπόρος καλλιτέχνις, φυσιοδίφης και εντομολόγος.
Η οικογένεια της Ρόις την ενθάρρυνε να καλλιεργήσει το ταλέντο της και σε ηλικία 15 ετών ξεκίνησε να μελετά με τον μεγαλύτερο ζωγράφο νεκρών φύσεων του Άμστερνταμ, τον Βίλλεμ φαν Άελστ, με τον οποίο δούλεψε τρία χρόνια. Η καθοδήγηση και η επιρροή του είναι εμφανής στα πρώιμα έργα της, ενώ διακρίνονται και αναφορές στον Γιαν Ντάβιντς ντε Χεμ και τον Όττο Μαρσέους φαν Σρικ. Ο τελευταίος ειδικευόταν στο έδαφος του δάσους, απεικονίζοντας λουλούδια, ζώα και έντομα.
Αυτό το θέμα το εξερεύνησε η Ρόις σε πρώιμους πίνακές της, όπως το «Δάσος με κλασική κτίριο στο βάθος», όπου ήδη διακρίνεται το μοναδικό ταλέντο της στη σύνθεση, το χρώμα και την ακρίβεια των λεπτομερειών. Η απεικόνιση της σαύρας στο πρώτο πλάνο είναι τόσο ρεαλιστική που μπορεί να αναγνωριστεί ως είδος ενδημικό της Ολλανδίας. Οι μελετητές πιστεύουν ότι εκτός από τις βοτανικές μελέτες της, εντρύφησε και στην πανίδα, κάτι που εξηγεί το εύρος του νατουραλισμού των έργων της.
Ο συγκεκριμένος πίνακας χρονολογείται γύρω στα 1687. Στην έκθεση του MFA περιλαμβάνεται ως δάνειο από ιδιωτική συλλογή, καθώς πρόσφατα δημοπρατήθηκε από τον Οίκο Christie’s. Το σκοτεινό φόντο τονίζει τα ζωντανά χρώματα των φυτών, ενώ το αρχιτεκτονικό στοιχείο στο βάθος αποτελεί ίσως το πρώτο που ενσωματώνει η καλλιτέχνις σε νεκρή φύση. Το στυλ του κτιρίου θυμίζει το έργο του παππού της.
Ο κατάλογος του Οίκου Christie’s εξηγεί τη σημασία αυτού του έργου: «Ενώ ο πίνακας θυμίζει το έργο παλαιότερων ζωγράφων νεκρών φύσεων, η ιδιαίτερη διάταξη των φυτών σε αυτή την εικόνα προαναγγέλλει τα μεταγενέστερα έργα της Ρόις. […] Τα λουλούδια και τα φυτά είναι διατεταγμένα ουσιαστικά ως μπουκέτο, έτοιμα να τοποθετηθούν σε βάζο. Μετά από το 1690, το έργο της Ρόις χαρακτηρίζεται από αυτού του είδους τις συνθέσεις, κάτι που καθιστά τον συγκεκριμένο πίνακα ένα σημαντικό μεταβατικό έργο στο σύνολο της δημιουργίας της».
Το 1693, η Ρόις παντρεύτηκε τον πορτρετίστα Γιούριαν Πουλ. Απέκτησαν δέκα παιδιά, χωρίς αυτό να εμποδίσει τη μητέρα-ζωγράφο να συνεχίσει την επιτυχημένη καριέρα της.
Μια σπάνια συνεργασία
Στην έκθεση του MFA παρουσιάζεται και ένα σπάνιο έργο, δάνειο από το Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης (The Met), το οποίο χρονολογείται έναν χρόνο πριν από το γάμο της. Πρόκειται για έναν πίνακα που δημιουργήθηκε από τη συνεργασία της Ρόις με τον πορτρετίστα Μίχελ φαν Μούσερ. Το Met απέκτησε τον πίνακα το 2023, και ήταν το πρώτο έργο της Ρόις που εντάχθηκε στη μόνιμη συλλογή του.
Τα υπέροχα λουλούδια προέρχονται φυσικά από τη Ρόις, ενώ την ίδια αποτύπωσε ο φαν Μούσερ, μέσα στο εργαστήριό της που ήταν γεμάτο βιβλία, εργαλεία ζωγραφικής και σχέδια. Ένα συναρπαστικό στοιχείο του πίνακα είναι η πεταλούδα που κρέμεται από ένα μεγάλο ροζ λουλούδι στο κάτω μέρος. Σε αυτό το έργο, όπως και σε άλλα, η Ρόις πίεσε μια πραγματική πεταλούδα πάνω στη λαδομπογιά και στη συνέχεια την αφαίρεσε, αφήνοντας στην επιφάνεια του πίνακα τα υπολείμματα των φτερών της. Ήταν ο τρόπος που αντιμετώπιζαν τη φύση τον 17ο και τον 18ο αιώνα.
Η πιο δημιουργική περίοδος
Η αυγή του 18ου αιώνα σηματοδότησε το ζενίθ της καριέρας της Ρόις. Το 1701, έγινε μέλος της διάσημης καλλιτεχνικής εταιρείας Confrerie Pictura της Χάγης. Επτά χρόνια αργότερα, διορίστηκε αυλική ζωγράφος του εκλέκτορα του Παλατινάτου Γιόχαν Βίλχελμ στο Ντύσσελντορφ, στη Γερμανία, ο οποίος έγινε ο σημαντικότερος προστάτης της, αναθέτοντάς της έργα για την εκτενή συλλογή του. Απαλλάχθηκε από την υποχρέωση να ζει στην Αυλή του και, σε αντάλλαγμα για ένα σημαντικό ετήσιο εισόδημα, ήταν υποχρεωμένη να δημιουργεί μόνο έναν πίνακα τον χρόνο.
Ο εκλέκτορας έγινε και νονός του μικρότερου γιου της.
Η Ρόις δημιουργούσε μόνο τρεις ή τέσσερις πίνακες κάθε χρόνο, λόγω της σχολαστικής, χρονοβόρου και επίμοχθης φύσης της δουλειάς της. Αυτά τα έργα, που πωλούνταν αδρά, κατέληξαν σε συλλογές σε όλη την Ευρώπη. Πρόκειται για εντυπωσιακούς πίνακες, και λόγω μεγέθους αλλά και λόγω του πλούτου των συνθέσεων και της εκλεπτυσμένης πινελιάς της ώριμης πια ζωγράφου, που χαρακτηρίζονται επιπλέον από ζωντάνια και κίνηση. Ιδιαιτερότητα της Ρόις ήταν ο καινοτόμος τρόπος με τον οποίο συνδύαζε τον νατουραλισμό με τη θεατρικότητα.
Μετά το 1735, οι συνθέσεις της μίκρυναν και το φόντο έγινε πιο ανοιχτό. Επίσης, ήταν λιγότερο πυκνές, είχαν πιο απαλή παλέτα και ήταν πιο λεπτεπίλεπτες. Αυτή η εξέλιξη της τέχνης της απηχεί τη γενικότερη τάση της εποχής, που εγκαταλείπει τη μεγαλοπρέπεια του μπαρόκ και στρέφεται προς το γαλλικό ροκοκό, στυλ που εξέφρασε χαρακτηριστικά ο Ολλανδός ανθογράφος Γιαν φαν Χάισουμ. Στο τελευταίο μέρος της καριέρας της, η Ρόις πρόσθετε την ηλικία της μετά την υπογραφή της, υπερήφανη για τα προχωρημένα της χρόνια και τη διατήρηση του καλλιτεχνικού της ταλέντου: ζωγράφιζε μέχρι την ηλικία των 83 ετών.
Το 1685, ο Ολλανδός ποιητής Ιερώνυμος Σβηρτς έκανε αναφορά σε αυτήν, σε ένα ποίημά του, αποκαλώντας τη «θεά των λουλουδιών» «για τις όμορφες πολύχρωμες γιρλάντες, τα μπουκέτα και τα στεφάνια σου/ ζωγραφισμένα με τη μοναδική σου ευφυΐα».
Το έργο της, εκτός από τεχνική αρτιότητα και απαράμιλλη επιδεξιότητα, χαρακτηρίζεται και από καινοτομία αφού η Ρόις ήταν από τις πρώτες ανθογράφους που ζωγράφισαν είδη που είχαν ανακαλυφθεί πρόσφατα από τους Ευρωπαίους, όπως κάκτους και πασιφλόρες. Επιπλέον, δεν δίσταζε να δημιουργεί φανταστικές συνθέσεις με λουλούδια από όλο τον κόσμο, αλλά και με διαφορετικές εποχές ανθοφορίας.
Η έκθεση «Rachel Ruysch: Artist, Naturalist, and Pioneer» θα παρουσιάζεται στο Μουσείο Καλών Τεχνών της Βοστώνης μέχρι τις 7 Δεκεμβρίου 2025. Περισσότερες πληροφορίες μπορείτε να δείτε εδώ.
