Οι μελετητές εντοπίζουν τις ρίζες του σκακιού στην Ινδία του 6ου αιώνα. Από εκεί, ταξίδεψε στη Μέση Ανατολή και στη συνέχεια στην Ευρώπη, εξελισσόμενο κατά τη διάρκεια της πορείας του. Στη μεσαιωνική Ευρώπη, το σκάκι ήταν ένα δημοφιλές παιχνίδι για την ελίτ της κοινωνίας, με βαθύτερες σημασίες: το παιχνίδι υποδήλωνε υψηλό βαθμό ευγένειας και ιπποσύνης. Ήταν επίσης ένας τρόπος ανάπτυξης και να επίδειξης στρατηγικών δεξιοτήτων, παρόμοιων με αυτές που απαιτούνται σε έναν πόλεμο.
Εκείνη την εποχή επίσης, στην Ευρώπη, εξελίχθηκε η μορφή των σκακιστικών κομματιών στις φιγούρες που χρησιμοποιούνται σήμερα. Για παράδειγμα, ο αξιωματικός προήλθε από το ινδικό κομμάτι του ελέφαντα, ενώ η βασίλισσα από το κομμάτι του βεζίρη ή συμβούλου του βασιλιά, με τη θλιμμένη έκφραση που είχε στο πρόσωπό της να προέρχεται από τις απεικονίσεις της Παναγίας που θρηνεί τον Υιό της.
Μεταξύ των παλαιότερων σωζόμενων σετ σκακιού με αμφότερους τους αξιωματικούς και τις βασίλισσες είναι τα κομμάτια σκακιού του Λούις, τα πιο διάσημα κομμάτια σκακιού στον κόσμο. Είναι γνωστά για την τεχνική τους, με περίτεχνα γλυπτά και εκφραστικά πρόσωπα. Επιπλέον, αντανακλούν ιστορικές εμπορικές διαδρομές, ενώ η προέλευσή τους είναι αρκετά μυστηριώδης. Τα αντίγραφά τους είναι ιδιαίτερα δημοφιλή και έχουν εμφανιστεί ακόμη και στην πρώτη ταινία του Χάρρυ Πόττερ.
Ο θησαυρός του νησιού Λούις
Οι πεσσοί πήραν το όνομά τους από τη νήσο Λούις, που ανήκει στις Εξωτερικές Εβρίδες της Σκωτίας. Αποτελούσαν μέρος ενός θησαυρού που ανακαλύφθηκε στο νησί κάποια στιγμή πριν από τις 11 Απριλίου 1831. Την ημερομηνία αυτή, εκτέθηκαν στην Εταιρεία Αρχαιολόγων της Σκωτίας στο Εδιμβούργο, αλλά οι ακριβείς συνθήκες της ανακάλυψής τους παραμένουν ασαφείς, και οι εκδοχές περί αυτών αντικρουόμενες. Πιθανώς βρέθηκαν στην άμμο της Ουίγκ Στραντ, ενός κολπίσκου στα βορειοδυτικά του νησιού, αλλά το πρόσωπο ή τα πρόσωπα που τα εντόπισαν παραμένουν ακαθόριστα.
Συνολικά, ο θησαυρός περιείχε ενενήντα τρία αντικείμενα, τα περισσότερα από τα οποία κατασκευασμένα από χαυλιόδοντα θαλάσσιου ίππου, ενώ μερικά είναι από δόντια φάλαινας: πενήντα εννέα σκακιστικά κομμάτια (οκτώ βασιλιάδες, οκτώ βασίλισσες, δώδεκα φρουροί που αντιστοιχούν σε πύργους, δεκαπέντε ίπποι, δεκαέξι αξιωματικοί), δεκαεννιά πιόνια, δεκατέσσερις επίπεδες, κυκλικές σκακιέρες και μία αγκράφα. Αυτά τα αντικείμενα σχηματίζουν τέσσερα πλήρη σετ σκακιού, με εξαίρεση έναν ιππότη, τέσσερις φρουρούς και σαράντα τέσσερα πιόνια. Η ποικιλία στο μέγεθος και το σχέδιο των κομματιών υποδηλώνει ότι ενδέχεται να έχουν σκαλιστεί από διαφορετικούς τεχνίτες στο ίδιο εργαστήριο.
Κάθε μικροσκοπικό γλυπτό εκπέμπει μια μοναδική γοητεία και την ανθρωπιά ενός εξατομικευμένου χαρακτήρα. Για παράδειγμα, οι ιππότες με την πανοπλία τους κρατούν ασπίδες μοναδικού σχεδιασμού και ιππεύουν άλογα με χαρακτήρα, που μοιάζουν με τα σημερινά ισλανδικά άλογα. Οι βασιλιάδες κάθονται σε θρόνους , έχοντας σπαθιά στα πόδια τους· μερικοί είναι ξυρισμένοι, άλλοι έχουν γένια και μακριά μαλλιά. Οι αξιωματικοί (επίσκοποι, στην αγγλική σκακιστική παράδοση) κρατούν ποιμαντικές ράβδους, αλλά μερικοί κρατούν επίσης βιβλία ή κάνουν τη χειρονομία της ευλογίας.
Ο θησαυρός διασκορπίστηκε το 1831 από τον έμπορο τέχνης του Εδιμβούργου Τ.Α. Φόρεστ. Το Βρετανικό Μουσείο αγόρασε κομμάτια εκείνη τη χρονιά και την επομένη, φθάνοντας τον αριθμό των ογδόντα δύο αντικειμένων συνολικά. Τα άλλα έντεκα γνωστά κομμάτια πέρασαν από διάφορες ιδιωτικές συλλογές πριν αποκτηθούν από το Εθνικό Μουσείο της Σκωτίας το 1888.
Σκανδιναβική προέλευση
Αν και τα σκακιστικά κομμάτια Λούις βρέθηκαν σε ένα νησί της Σκωτίας, πιστεύεται ότι έχουν σκαλιστεί αλλού, και ίσως είχαν διαφορετικό προορισμό.
Η γενικά αποδεκτή θεωρία είναι ότι κατασκευάστηκαν στη Νορβηγία, συγκεκριμένα στη δυτική πόλη Τρόντχαϊμ, γύρω στα 1150-1200 ή στις αρχές του 13ου αιώνα. Η πόλη ήταν καλλιτεχνικό κέντρο παιχνιδιών σκαλισμένων σε ελεφαντόδοντο θαλάσσιου ίππου, το οποίο προερχόταν πιθανώς από το εμπόριο με τη Γροιλανδία. Οι θρόνοι των σκακιστικών κομματιών παραπέμπουν σε σκαλίσματα που βρέθηκαν σε μεσαιωνικές νορβηγικές εκκλησίες.
Η σύνδεση αυτών των σκακιστικών κομματιών με τη σκανδιναβική παράδοση είναι εμφανής και στα πιόνια, που απεικονίζονται ως μπερσέρκερ, ξετρελλαμένοι πολεμιστές από τη νορβηγική μυθολογία. Ορισμένοι στρατιώτες δαγκώνουν την κορυφή των ασπίδων τους, όντας σε αλλόφρονη κατάσταση, ακριβώς πριν τη μάχη. Είναι από τα πιο εντυπωσιακά σκακιστικά κομμάτια.
Την εποχή που κατασκευάστηκαν τα σκακιστικά κομμάτια, η Νορβηγία είχε τον πολιτικό και εκκλησιαστικό έλεγχο της νήσου Λιούις (η οποία παραχωρήθηκε στη Σκωτία το 1266). Οι εμπορικές οδοί μεταξύ της Νορβηγίας και της Ιρλανδίας περνούσαν από τις Εξωτερικές Εβρίδες, γεγονός που οδηγεί ορισμένους ειδικούς στην υπόθεση ότι ο θησαυρός αποτελούσε μέρος εμπορεύματος που χάθηκε ή θάφτηκε στο νησί.
Άλλη θεωρία υποστηρίζει ότι τα κομμάτια προορίζονταν για τους τοπικούς ηγέτες του νησιού, αν και τα περισσότερα από τα αυτά δεν παρουσιάζουν σημάδια χρήσης.
Τα σύγχρονα σκακιστικά σετ παράγονται κατά κανόνα σε αντίθετα χρώματα, συνήθως μαύρο και άσπρο, για να διακρίνονται τα κομμάτια των αντιπάλων. Αν και τα σκακιστικά κομμάτια του Λούις έχουν τώρα ένα απαλό χρώμα ελεφαντόδοντου, το Εθνικό Μουσείο της Σκωτίας γράφει: «Η επιστημονική ανάλυση ορισμένων πεσσών έχει βρει ίχνη υδραργύρου. Αυτό υποδηλώνει ότι κάποια από αυτά μπορεί να ήταν κάποτε βαμμένα κόκκινα με κιννάβαρη (θειούχο υδράργυρο)».
Το χαμένο πιόνι
Το 2019 υπήρξε μια συναρπαστική εξέλιξη στα ιστορικά αρχεία του θησαυρού του Λιούις. Ο οίκος Sotheby’s στο Λονδίνο δημοπράτησε ένα κομμάτι που αποδίδεται στο εργαστήριο σκακιστικών κομματιών Λούις για 927.423 δολάρια. Ο πεσσός είχε περάσει στην οικογένεια ενός αντικέρ από το Εδιμβούργο, ο οποίος το είχε αγοράσει για 5 λίρες το 1964 (~15ο ευρώ σήμερα). Έχοντας φυλάξει το πιόνι σε ένα συρτάρι για πολλά χρόνια, οι ιδιοκτήτες δεν γνώριζαν τη σημασία του μέχρι που το έφεραν στον οίκο δημοπρασιών για εκτίμηση.
Αυτό το κομμάτι, ύψους 8,89 εκ., ήταν ο πρώτος πεσσός που εμφανίστηκε ως πιθανά σχετικό με τον θησαυρό από τη δημόσια έκθεση του 1831. Καθώς πιστεύεται ότι λείπουν τέσσερα κομμάτια από το σύνολο, ενισχύεται η θεωρία ότι το κομμάτι του Sotheby’s ήταν μέρος ενός από τα αρχικά σετ. Τα σκακιστικά κομμάτια Λούις και το κομμάτι αυτό έχουν ορισμένες ομοιότητες.
Ο κατάλογος του Sotheby’s εξηγεί ότι «υπάρχουν σαφείς ομοιότητες μεταξύ του νεοανακαλυφθέντος πιονιού και των πεσσών του θησαυρού, αποδεχόμενοι το γεγονός ότι όλα τα κομμάτια έχουν διαφορές μεταξύ τους». Η συγκριτική ανάλυση είναι πιο δύσκολη επειδή αυτό το πιόνι είναι πιο ταλαιπωρημένο από άλλα κομμάτια της συλλογής.
Το σκούρο χρώμα του φαίνεται αρχικά ασύμβατο αυτό των άλλων κομματιών, αλλά όταν δημοπρατήθηκε δεν είχε καθαριστεί, σε αντίθεση με τους πεσσούς των συλλογών του Εθνικού Μουσείου της Σκωτίας και του Βρετανικού Μουσείου. Όλα τα σκακιστικά κομμάτια του Λούις παρουσιάζουν ένα λεπτό, τυχαίο δίκτυο καναλιών. Η γενική επιστημονική άποψη είναι ότι αυτό είναι αποτέλεσμα της ταφής τους σε παράκτια τοποθεσία. Το πιόνι έχει επίσης αυτό το χαρακτηριστικό, κάτι που ενισχύει τη σύνδεσή του με τον θησαυρό του Λιούις.
Το γεγονός ότι τα περίπου 800 ετών σκακιστικά κομμάτια της νήσου Λούις επέζησαν και ανακαλύφθηκαν μετά από αιώνες ταφής σε ένα απομακρυσμένο μέρος της Σκωτίας είναι εξαιρετικό. Το μυστήριο της προέλευσής τους και της ανακάλυψής τους τα καθιστά ακόμη πιο συναρπαστικά. Τα κομμάτια, με τη ζωντανή τους εμφάνιση, επιτρέπουν στο κοινό να ταξιδέψει νοερά στη μεσαιωνική Ευρώπη, αναρωτώμενο τι μπορεί να κρύβει μια αμμουδιά ή ένα συρτάρι…
